Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz İslam Ordusunun Dağıstan hərəkatı — 1918-ci il oktyabrın 1-dən başlayaraq, həmin il noyabrın sonlarınadək Qafqaz İslam Ordusunun türk hərbi hissələrinin yerli könüllü dəstələrlə birlikdə Dağıstanın şovinist-biçeraxovçu rus qüvvələrindən təmizlənməsi üçün həyata keçirdiyi hərbi əməliyyat..
Başlanması
Türkiyədən hərbi yardım alıması və bununla da bölgədəki milli azadlıq hərəkatının möhkəmləndirilməsi üçün Dağıstan nümayəndə heyəti hələ 1918-ci ilin aprel-may aylarında Trabzon, İstanbul və Batumda hərbi nazir Ənvər paşa və Osmanlı dövlətinin digər yüksək vəzifəli şəxsləri ilə görüşmüşdülər. 1918-ci il mayın 11-də Şimali Qafqaz Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Türkiyənin hərbi yardımına ehtiyac xüsusilə aktuallaşmışdı. Çünki Dağıstanın müstəqilliyini tanımayan Sovet Rusiyasının hərbi qüvvələri Petrovsk-Port (indiki Mahaçqala), Temirxan-Şura, Dərbənd şəhərlərini, habelə Dərbənd-Petrovsk dəmir yol xəttini nəzarət altına ala bilmişdi. 1918 il avqustun ikinci yarısında isə Dağıstan ərazisi Azərbaycandan sıxışdırılmaqda olan biçeraxovçu hərbi qüvvələrin təcavüzünə məruz qaldı. Əvvəl Dərbənd, sonra isə Petrovsk-Port bu qüvvələrin əlinə keçdi.
Qafqaz İslam Ordusu Komandanı Nuru paşa Dağıstanın ələ keçirilməsi üçün 15-ci piyada diviziyası komandanı yarbay Süleyman İzzət bəyə 20 sentyabr 1918-ci il tarixində bir əmr göndərdi. Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, s. 61 Qafqaz İslam Ordusunun Şimali Qafqazdakı hərbi hərəkat planı belə idi: Dağıstan hərbi hərəkatı ilə təlimatlandırılan 15-ci piyada diviziyası sürətlə Xaçmaz istiqamətində hərəkət edəcək və Dərbənd qısa bir müddətdə ələ keçiriləcəkdi. Hərbi birliklər şəhərin 5 kilometrliyinə qədər irəliləyəcək və burada mövqe tutacaqdı. Əldə edilən mövqe, bəzi hərbi qüvvələrlə gücləndiriləcək 107-ci Qafqaz alayından ibarət Dərbənd dəstəsinə təhvil verildikdən sonra 15-ci piyada diviziyası geri çəkiləcəkdi. Xaçmaz dəstəsi də 15-ci piyada diviziyasının tabeliyinə veriləcəkdi.
Lazımi hazırlıqlar başa çatdıqdan sonra, 15-ci piyada diviziyasının bəzi hissələri 1 oktyabrda Biləcəri stansiyasından Dağıstana getmək üçün qatarlara mindirildilər. Əvvəlcə 15-ci piyada diviziyasına tabe olan 56-cı alay yola çıxdı, 36-cı alay isə daha sonra hərəkət edəcəkdi. Quba və Xaçmaz bölgəsini düşmən işğalından qurtaran minbaşı Səbri bəyin komandası altında olan Xaçmaz dəstəsi də diviziyanın toplaşma yeri olan Xaçmazda türk hərbi birliklərinə qoşulmağa başladı. 38-ci piyada alayının əsas döyüşkən heyətindən bir bölüyün Bakıda saxlanılması əmr edildi. Buna görə də müharibə gücü bir xeyli zəifləmişdi və Xaçmaz bölgəsindəki qüvvələrlə gücləndirilməsi planlaşdırılırdı.
Süleyman İzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı hərəkat və döyüşləri, 15-ci piyada diviziyasına daha sonra iki zirehli qatar veriləcəkdi. Bu hərbi hərəkatın davam etdiyi əsnada, 15-ci piyada diviziyasının İstanbula göndərilməsi məsələsi ortaya çıxdı. Bu səbəbdən 38-ci piyada alayının Dağıstan hərəkatında iştirak etməli olan heyəti yola çıxmaq üçün Bakıda qatar gözlədiyi halda, Nuru paşa təftişlər apardığı Ağdamdan Xaçmaza getmək üçün Bakıya gəldi.
Gedişatı
Dağıstana real hərbi yardımın göstərilməsi üçün şərait Bakı şəhəri Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildikdən sonra yarandı. Dağıstanın azad edilməsi ilə, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin olunurdu. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa oktyabrın 1-də 15-ci piyada tüməninə Dağıstana doğru hərəkət etmək əmri verdi. 15-ci tümənə və ona kömək edəcək Dağıstan könüllülərindən ibarət qüvvəyə Şimali Qafqaz Ordusu komandanı Yusif İzzət paşa başçılıq edirdi. Əslən çərkəz olan Yusif İzzət paşa, həm də Şimali Qafqaz Cümhuriyyətində Osmanlı dövlətinin təmsilçisi idi. Ordunun qərargahı rəisliyinə İsmayıl Həqqi bəy (Berkok) təyin edilmişdi.
Avqustun 29-da İstanbuldan Batuma gələn Yusif İzzət paşa oradan Şimali Qafqaz Cümhuriyyətinin başçısı Əbdülməcid Çermoyevlə birlikdə oktyabrın 5-də qatarla Bakıya gəldi.
Əvvəlcə bir zirehli qatar, daha sonra 56-cı piyada alayı Dağıstana hərəkət etdi. Oktyabrın 5-də 38-ci piyada alayı da Dərbənd cəbhəsinə gəldi. Xaçmaz mühafizə dəstəsi də 15-ci piyada tümeninin sərəncamına verilmişdi. Oktyabrın 5-də 56-cı alayla Derbənddəki arasında qanlı döyüş oldu. Türklər 25 əsgər itirdilər, bir zabit və 28 sıravi isə yaralandı. Ertəsi gün 38-ci piyada alayı da döyüşə qoşuldu. Günortaya yaxın Dərbənd şəhəri bütünlüklə ələ keçirildi. 1918-ci il oktyabrın 13-də Şimali Qafqaz Cümhuriyyəti rəsmən elan olundu. Mərasimdə Əbdülməcid Çermoyev, Yusif İzzət paşa və Nuru paşa iştirak edirdilər.
Qafqaz İslam Ordusu hissələri oktyabrın 20-dən Petrovsk-Port istiqamətində hərəkətə başladılar. Biçeraxovun qüvvələri geri çəkilərək, şəhərin darvazası rolunu oynayan Tərki dağında müdafiə mövqeyi tutmuşdular. Oktyabrın 27-də Petrovsk-Port şəhəri cənub və qərb tərəflərdən mühasirəyə alındı. Dağıstanın azad olunması uğrunda döyüşlərdə albay Akif bəyin komandanlıq etdiyi Azərbaycan alayı da iştirak edirdi.
Başa çatması
Qafqaz İslam Ordusunun Dağıstan hərəkatı zamam Türkiyədə gərgin siyasi hadisələr cərəyan edirdi. Hələ oktyabrın 8-də "İttihad və Tərəqqi" partiyası iqtidarı istefa vermiş, Əhməd İzzət paşanın başçılığı ilə yeni hökumət təşkil olunmuşdu. Bu hökumət oktyabrın 1-də Antanta nümayəndələri ilə Mudros barışığını imzalamaq məcburiyyətində qalmışdı. Bununla əlaqədar yeni hökumət Cənubi Qafqazdakı və Dağıstandakı qüvvələrin Türkiyəyə geri çəkilməsi haqqında göstəriş verdi. Nuru paşa bu göstərişə əməl etməyərək, xilaskarlıq əməliyyatını davam etdirdi.
Tərki dağına hücum noyabrın 5-də sübh tezdən başladı. Müdafiə olunanlara iki hərb gəmisi də yardım göstərirdi. Türk qüvvələri düşmənin sərt müqavimətini qıra-qıra bir-birinin ardınca taktiki əhəmiyyətli təpələri ələ keçirirdi. Hücum ayın 6-da davam etdirildi. Duruş gətirə bilməyən Biçeraxov qüvvələri şəhəri tərk edib qaçdılar. Beləliklə, Petrovsk-Port şəhəri də azad olundu. Bu şəbər uğrunda döyüşlərdə 113 rürk əsgəri və 5 zabit şəhid olmuş, 318 sıravi əsgər və 10 zabit isə yaralanmışdı. Ümumiyyətlə, Dağıstan hərəkatında türklərdən 192 nəfər şəhid olmuş, 362 nəfər yaralanmış, 20 nəfər isə itkin düşmüşdü.
Türk hərbi qüvvələri Dağıstanda çox qala bilmədilər və Mudros barışığının tələblərinə uyğun olaraq, noyabrın 26-da Petrovsk-Portdan Dərbəndə, oradan Bakıya çəkildilər, daha sonra isə Azərbaycanı tərk etdilər.
Mənbə
- Kurat N.A., Türkiye və Rusiya, Ankara, 1990; Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan harekatı, Ankara, 1996.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 105. ISBN .
- Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c., s. 599.
- Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 599.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz Islam Ordusunun Dagistan herekati 1918 ci il oktyabrin 1 den baslayaraq hemin il noyabrin sonlarinadek Qafqaz Islam Ordusunun turk herbi hisselerinin yerli konullu destelerle birlikde Dagistanin sovinist biceraxovcu rus quvvelerinden temizlenmesi ucun heyata kecirdiyi herbi emeliyyat BaslanmasiEnver Pasa Turkiyeden herbi yardim alimasi ve bununla da bolgedeki milli azadliq herekatinin mohkemlendirilmesi ucun Dagistan numayende heyeti hele 1918 ci ilin aprel may aylarinda Trabzon Istanbul ve Batumda herbi nazir Enver pasa ve Osmanli dovletinin diger yuksek vezifeli sexsleri ile gorusmusduler 1918 ci il mayin 11 de Simali Qafqaz Cumhuriyyeti elan edildikden sonra Turkiyenin herbi yardimina ehtiyac xususile aktuallasmisdi Cunki Dagistanin musteqilliyini tanimayan Sovet Rusiyasinin herbi quvveleri Petrovsk Port indiki Mahacqala Temirxan Sura Derbend seherlerini habele Derbend Petrovsk demir yol xettini nezaret altina ala bilmisdi 1918 il avqustun ikinci yarisinda ise Dagistan erazisi Azerbaycandan sixisdirilmaqda olan biceraxovcu herbi quvvelerin tecavuzune meruz qaldi Evvel Derbend sonra ise Petrovsk Port bu quvvelerin eline kecdi Qafqaz Islam Ordusu Komandani Nuru pasa Dagistanin ele kecirilmesi ucun 15 ci piyada diviziyasi komandani yarbay Suleyman Izzet beye 20 sentyabr 1918 ci il tarixinde bir emr gonderdi Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri s 61 Qafqaz Islam Ordusunun Simali Qafqazdaki herbi herekat plani bele idi Dagistan herbi herekati ile telimatlandirilan 15 ci piyada diviziyasi suretle Xacmaz istiqametinde hereket edecek ve Derbend qisa bir muddetde ele kecirilecekdi Herbi birlikler seherin 5 kilometrliyine qeder irelileyecek ve burada movqe tutacaqdi Elde edilen movqe bezi herbi quvvelerle guclendirilecek 107 ci Qafqaz alayindan ibaret Derbend destesine tehvil verildikden sonra 15 ci piyada diviziyasi geri cekilecekdi Xacmaz destesi de 15 ci piyada diviziyasinin tabeliyine verilecekdi Lazimi hazirliqlar basa catdiqdan sonra 15 ci piyada diviziyasinin bezi hisseleri 1 oktyabrda Bileceri stansiyasindan Dagistana getmek ucun qatarlara mindirildiler Evvelce 15 ci piyada diviziyasina tabe olan 56 ci alay yola cixdi 36 ci alay ise daha sonra hereket edecekdi Quba ve Xacmaz bolgesini dusmen isgalindan qurtaran minbasi Sebri beyin komandasi altinda olan Xacmaz destesi de diviziyanin toplasma yeri olan Xacmazda turk herbi birliklerine qosulmaga basladi 38 ci piyada alayinin esas doyusken heyetinden bir boluyun Bakida saxlanilmasi emr edildi Buna gore de muharibe gucu bir xeyli zeiflemisdi ve Xacmaz bolgesindeki quvvelerle guclendirilmesi planlasdirilirdi Suleyman Izzet boyuk herbde 15 ci piyada tumeninin Azerbaycan ve Simali Qafqazdaki herekat ve doyusleri 15 ci piyada diviziyasina daha sonra iki zirehli qatar verilecekdi Bu herbi herekatin davam etdiyi esnada 15 ci piyada diviziyasinin Istanbula gonderilmesi meselesi ortaya cixdi Bu sebebden 38 ci piyada alayinin Dagistan herekatinda istirak etmeli olan heyeti yola cixmaq ucun Bakida qatar gozlediyi halda Nuru pasa teftisler apardigi Agdamdan Xacmaza getmek ucun Bakiya geldi GedisatiYusif Izzet pasa Dagistana real herbi yardimin gosterilmesi ucun serait Baki seheri Qafqaz Islam Ordusu terefinden azad edildikden sonra yarandi Dagistanin azad edilmesi ile hem de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin simal serhedlerinin tehlukesizliyi temin olunurdu Qafqaz Islam Ordusunun komandani Nuru pasa oktyabrin 1 de 15 ci piyada tumenine Dagistana dogru hereket etmek emri verdi 15 ci tumene ve ona komek edecek Dagistan konullulerinden ibaret quvveye Simali Qafqaz Ordusu komandani Yusif Izzet pasa basciliq edirdi Eslen cerkez olan Yusif Izzet pasa hem de Simali Qafqaz Cumhuriyyetinde Osmanli dovletinin temsilcisi idi Ordunun qerargahi reisliyine Ismayil Heqqi bey Berkok teyin edilmisdi Avqustun 29 da Istanbuldan Batuma gelen Yusif Izzet pasa oradan Simali Qafqaz Cumhuriyyetinin bascisi Ebdulmecid Cermoyevle birlikde oktyabrin 5 de qatarla Bakiya geldi Evvelce bir zirehli qatar daha sonra 56 ci piyada alayi Dagistana hereket etdi Oktyabrin 5 de 38 ci piyada alayi da Derbend cebhesine geldi Xacmaz muhafize destesi de 15 ci piyada tumeninin serencamina verilmisdi Oktyabrin 5 de 56 ci alayla Derbenddeki arasinda qanli doyus oldu Turkler 25 esger itirdiler bir zabit ve 28 siravi ise yaralandi Ertesi gun 38 ci piyada alayi da doyuse qosuldu Gunortaya yaxin Derbend seheri butunlukle ele kecirildi 1918 ci il oktyabrin 13 de Simali Qafqaz Cumhuriyyeti resmen elan olundu Merasimde Ebdulmecid Cermoyev Yusif Izzet pasa ve Nuru pasa istirak edirdiler Derbendin azad edilmesi plani Qafqaz Islam Ordusu hisseleri oktyabrin 20 den Petrovsk Port istiqametinde herekete basladilar Biceraxovun quvveleri geri cekilerek seherin darvazasi rolunu oynayan Terki daginda mudafie movqeyi tutmusdular Oktyabrin 27 de Petrovsk Port seheri cenub ve qerb tereflerden muhasireye alindi Dagistanin azad olunmasi ugrunda doyuslerde albay Akif beyin komandanliq etdiyi Azerbaycan alayi da istirak edirdi Basa catmasiQafqaz Islam Ordusunun Dagistan herekati zamam Turkiyede gergin siyasi hadiseler cereyan edirdi Hele oktyabrin 8 de Ittihad ve Tereqqi partiyasi iqtidari istefa vermis Ehmed Izzet pasanin basciligi ile yeni hokumet teskil olunmusdu Bu hokumet oktyabrin 1 de Antanta numayendeleri ile Mudros barisigini imzalamaq mecburiyyetinde qalmisdi Bununla elaqedar yeni hokumet Cenubi Qafqazdaki ve Dagistandaki quvvelerin Turkiyeye geri cekilmesi haqqinda gosteris verdi Nuru pasa bu gosterise emel etmeyerek xilaskarliq emeliyyatini davam etdirdi Terki dagina hucum noyabrin 5 de subh tezden basladi Mudafie olunanlara iki herb gemisi de yardim gosterirdi Turk quvveleri dusmenin sert muqavimetini qira qira bir birinin ardinca taktiki ehemiyyetli tepeleri ele kecirirdi Hucum ayin 6 da davam etdirildi Durus getire bilmeyen Biceraxov quvveleri seheri terk edib qacdilar Belelikle Petrovsk Port seheri de azad olundu Bu seber ugrunda doyuslerde 113 rurk esgeri ve 5 zabit sehid olmus 318 siravi esger ve 10 zabit ise yaralanmisdi Umumiyyetle Dagistan herekatinda turklerden 192 nefer sehid olmus 362 nefer yaralanmis 20 nefer ise itkin dusmusdu Turk herbi quvveleri Dagistanda cox qala bilmediler ve Mudros barisiginin teleblerine uygun olaraq noyabrin 26 da Petrovsk Portdan Derbende oradan Bakiya cekildiler daha sonra ise Azerbaycani terk etdiler MenbeKurat N A Turkiye ve Rusiya Ankara 1990 Yuceer Nasir Birinci dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan harekati Ankara 1996 Istinadlar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 105 ISBN 9952 417 44 4 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Birinci Dunya herbinde Turk herbi Qafqaz cebhesi III ordu herekati II c s 599 Hemcinin baxQafqaz Islam Ordusu Qafqaz Islam Ordusunun Qarabag herekati Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin kecirdiyi doyus emeliyyatlari