Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz xurması və ya Adi xurma (lat. Diospyros lotus) — ebenakimilər fəsiləsinin xurma cinsinə aid bitki növü.
| Qafqaz xurması | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: ???: Qafqaz xurması | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Nəsli kəsilməyə həssas olanlar” kateqoriyasına aiddir – VU D2. Azərbaycanın nadir növüdür.
Bioloji xüsusiyyətləri
Təbiətdə hündürlüyü 25 m və gövdəsinin diametri 150 sm olan, qışda yarpağını tökən ağacdır. Yarpaqları ellipsvarıdır. Gövdəsinin tünd rəngli və dərin çatlı qalın qabığı vardır. Cavan zoğları yaşılımtıl-qəhvəyi və ya tünd qırmızımtıl-qəhvəyi rəngində olur. Yarpaqları zoğ üzərində sıralı yerləşmişdir. Yarpaqlarının kənarı tam və ya azca dişlidir. Yarpağın üstü tünd yaşıl olub, tüksüzdür, alt tərəfi isə tünd yaşıl və azca tüklü olur. Tüklər sonradan tökülür. Çiçəkləri tək-tək yerləşir. İkievli bitkilərdir. Dişi çiçəklər tək, erkək çiçəklər isə yarpaq qoltuqlarında yerləşmişdir. Meyvəsi oktyabrda yetişir; əvvəlcə yaşıl, sonra narıncı, tam yetişdikdə isə, göyümtül qara rəngli. üzəri boz mum qatı ilə örtülü olur. Hər meyvədə 2-8 ədəd toxum var. Meyvəsi yetişdikdən sonra şirinləşir. Təbii yayılma ərazisində torpağı rütubətli dağ yamaclarında, çay kənarlarında, bulaqların yanında daha çox rast gəlinir. Təbii sıxlığının ciddi tükənməsinə baxmayaraq, bu növ geniş yayıldığına görə az təhlükə altında olan növ hesab edilir.
Hündürlüyü 15–25 m, əlverişli şəraitdə isə 40 m, diametri 80 sm-ə qədər olan ağacdır. Yan kökləri torpağın dərinliyinə girmiş və kök sistemi saxələrə ayrılmışdır. Cavan budaqları hamardır, yaşılımtıldır; yaşlı gövdəsinin qabığı uzununa və köndələn yarıqlara dərin çatlayır, bayır tərəfdən açıqqəhvəyi və ya qəhvəyitəhər-boz rəngdədir, kənarları və çatları dəyirmidir. Tumurcuqları neştərşəkillidir.
Yapaqları töküləndir, uzunluğu 5- 15 (20) sm,eni 3-6 (10) sm-dir, yumurtaşəkilli-uzunsov, uzunsov-ellipsvari və enli-neştərvaridir, qaidə hissəsində daralmış və ya dəyirmidir, təpə hissədə sivriləşmişdir,üst tərəfdən tünd-yaşıl,tutqun və yaxud şəffafdır, çılpaqdır, alt tərəfdən göyümtül-yaşıl rəngli, qısa tüklü və ya demək olar ki, çılpaqdır, qısa, qalın, tüklü, uzunluğu 1-1,5 sm olan saplaq üzərindədir. Qoltuq çiçəkləri 4-5 üzvlü olub, qısa saplaqlıdır. Tac qonurtəhər-qırmızı və ya çirkli-cəhrayı rəngdədir. Giləmeyvəsi şarşəkillidir, ətlidir və diametri 10-20-dir, yetişməmiş giləmeyvələri yaşıl rəngdə, daha sonra isə kəhrəbayaoxşar-sarı, tünd-qonur rəngdə olub, üzərində göy-mavitəhər təbəqəsi vardır. Toxumları 6 (1-10) ədəddir. Çiçəkləməsi may-iyun, meyvə verməsi oktyabr-noyabr aylarında baş verir.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 15–25 m, əlverişli mühitdə 40 m, gövdəsinin eni 80 sm çatan, kök sistemi yaxşı inkişaf etmiş ağacdır. Cavan zoğları hamar, yaşımtıl, ağ lansetvari mərciməkciklidir. Tumurcuqları lansetvaridir. Qısa, yoğun tükləşmiş saplaqlı yarpaqlarının uzunluğu 5-15 (20) sm, eni 3-6 (10) sm, yumurtavari, uzunsov elliptik və ya enli lansetvaridir, üstdən tünd yaşıl, altdan bozumtul-yaşıl, qısa tükləşmiş və ya çılpaqdır. Çiçəkləri qısa çiçək saplaqları, 4-5 üzvlü, qoltuqludur; erkəkcikli çiçəklər 4–6 mm, 2-5 çiçəkli, yarım çətirdə, dişicikli çiçəklər 7–14 mm, tək-tək yerləşir. Tacı qonur-qırmızı və ya çəhrayıtəhərdır. Şarvari qiləmeyvəsi 10–20 mm, ətlidir, 6(1-10) toxumludur. Yetişdikdə üstü bozumtul-mavi çalarlı kəhrabayı-sarı və tünd qonur rənglidir. May-iyunda çiçəkləyir, oktyabr-noyabrda meyvə verir.
Qısa morfoloji təsviri
Əlverişli bitmə şəraitində 40m-ə qədər hündürlükdə və 60-70 sm dimaetrində ağacdır. Yarpaqlarının uzunluğu 5-15 sm, eni 4-6 (10) sm olub uzunsov-yumurtavari, uzunsov-ellipsşəkilli və ya enli-lansetşəkillidir4 üst hissədən yaşıl, parlaq, alt hissədən bozumtul-yaşıl rəngli və çılpaqdır; saplağı qısa (1-1,5 sm), cod tüklüdür. Çiçək tacı qonur-qırmızı və tünd –çəhrayıdır. Meyvələri kürəvari və lətlidir, 10–20 mm dimaetrindədir. Hər meyvədə 2-10 ədəd toxum olur.
Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsussiyyətləri
May –iyun aylarında çiçəkləyir. Meyvələri sentyabr –noyabr aylarında yetişir. Tozlanması entomofildir. Toxumları və kök pöhrələri ilə çoxalır. Dəniz səviyyəsindən 1000 m yüksəkliyə qədər aşağı və orta dağlıq qurşağının qarışıq meşələrində yayılmışdır. Bəzən təmiz meşəlik yaradır. Əksər hallarda qarışıq meşələrin tərkibində biir. Yüngül allüvial rütubtəli torpaqları sevir. Dekorativ və dərman bitkisidir. Yaşıllaşdırmada, meşəsalma işlərində geniş istifadə oluna bilər. Balverəndir.
 |  |  | ||||||||
Mənşəyi və yayılması
Adi xurma qədim meşə coğrafi tipinin Kiçik Asiya — Aralıq dənizi sinfinin qədim aralıq dənizi qrupuna aiddir. Aralıq dənizi, Balkan, Kiçik Asiya, İran, Hindistan, Himalay, Yaponiya, Çin, Ukrayna, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda Böyük Qafqazın şərq və qərb, Kiçik Qafqazın şimal rayonlarında, Talışın dağlıq hissəsində, Lənkəran və Kür-Araz ovalıqlarında, Alazan-Əyriçay vadisində və Bozqır yaylasında yayılmışdır. Arandan orta dağ qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 1800 m qədər) bitir.
Tropik ölkələrdən başlayaraq, demək olar ki, yarısı Hind-Sakit okeanları ərazilərində, Azərbaycanda isə Lənkəran, Lerik, Astara,Balakən , Ismayıllı,Zaqatala, Yardımlı və Masallı rayonları ərazilərində rast gəlinir.
Lənkəran ovalığı (Lənkəran rayonu-İstisu, Bürcəli və Yuxarı Apo kəndləri, Astara rayonu –Siyaku, Maşxan kəndləri, ), Lənkəranın dağlıq hissəsi ( Lerik -40-cı km, Yardımlı, Masallı rayonlarının meşələri), Böyük Qafqazın qərb (Zaqatala rayonu –Car, Makov, Əliabad, Matsex –Qəbizdərə, Misgər –Taxtalar, Yuxarı Çardaxlar, Gözbarax, Məzix kəndlər ətrafı meşələr); (Balakən rayonu-Silbançay) və şərq hissəsi (İsmayıllı rayonu –Buynuz kəndi).
Samur-Dəvəçi ovalığının rayonlarında aşağı dağ qurşağından orta dağ qurşağına kimi yayılmışdır. Qarışıq meşələrdə bitir. Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabına daxil edilmiş nadir növdür. Çay kənarlarında işıqlı rütubətli dağ yamaclarında yayılmışdır. Dəniz səviyyəsindən 400–800 m hündürlükləri arasında rast gəlinir.
Sayı və tendensiyası
azalmağa meyillidir, mənfi təsirlərə həssasdır.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Antropogen amillərdir (meşə torplarının əkin üçün istifadə edilməsi, ağacların qırılması və otarılma).
Mühafizə tədbirləri
Hirkan Milli Parkında və Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunda mühafizə olunur.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Mezofitdir, meşə bitkilik tipində rast gəlir. Bəzən meşə əmələ gətirir. Meşə əmələ gətirir və meşələrdə qarışıq halda rast gəlinir; bundan başqa yabanı halda da rast gəlinir.
Kimyəvi tərkibi
Flavonoid, fenolkarbon turşuları, C vitamini, aşı maddələri, triterpenoid, üzvü turşular və xinonlarla zəngindir.
Təsiri və tətbiqi
Xalq təbabətində istifadə olunur, Azərbaycanın orta əsrlər təbabətində tətbiq edilmişdir. Əsasən zob xəstəliyində, irinli yara və xoralarda istifadə olunur. Yarasağaldıcı və öskürəyə qarşı təsirə malikdir. İstifadə olunan hissələri - müalicə məqsədi ilə bitkinin yarpaqları və meyvələri istifadə edilir. İstifadə formaları - təpitmə və bəkməz (doşab).
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Meyvələri yeməlidir, yetişdikdə tər və qurudulmuş halda istifadə olunur. Yerli əhali meyvələrindən şirələr, çaxır və araq hazırlayır. Əzilmiş meyvələri şirin çörəklər bişirildikdə una əlavə olunur. Dekorativ və bal verən ağacdır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Meyvələri yeyiləndir. Qiymətli balverən bitkidir. Dekorativ məqsədlə park və bağlarda əkilir. Oduncağı möhkəm olduğu üçün dülgər və xarrat məmulatlarının hazırlanmasında istifadə olunur.
Təbii ehtiyatı və çoxalması
Təbii halda Azərbaycanda arealı çox geniş deyildir. Generativ yolla çoxalır.
Təbii ehtiyatınnın dəyişilməsi səbəbləri və becərilməsi
Başlıca olaraq insan fəaliyyətidir. Azərbaycanda mədəni halda becərilir.
Qəbul edilmiş və zəruri qoruma tədbirləri
Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na salınmışdır. Bitkinin təbii yayıldığı ərazilərdə yasaqlıqların yaradılması zəruridir.
Ədəbiyyat
- Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri. Bakı: Elm, 2014, 380 səh.
- Tofiq Məmmədov, "Azərbaycan dendroflorası II cild", Bakı:-"Səda"-2015. 2019-11-17 at the Wayback Machine
http://dendrologiya.az/?page_id=112 2019-11-17 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 1057.
- . 2020-09-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-01.
- Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri, II nəşr, Bakı-2013
- Eldar Şükürov.İsmayıllı rayonu meşə bitkilərinin bələdçi kitabı,Bakı 2016
- Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011
- Флора Азербайджана, 1957
- Azərbaycan SSR-in Qırmızı Kiatbı, 1989
- Səfərov İ.S., Əsədov K.S., 1984
- Mehdiyeva N.P., 2011
- Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva,Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz xurmasi ve ya Adi xurma lat Diospyros lotus ebenakimiler fesilesinin xurma cinsine aid bitki novu Qafqaz xurmasiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsDeste ErikaciceklilerFesile EbenakimilerCins Xurma Qafqaz xurmasiBeynelxalq elmi adiDiospyros lotus L 1753Sekil axtarisiITIS 505971NCBI 55363EOL 482113 IUCN Qirmizi Siyahisina gore novun kateqoriyasi ve statusu Nesli kesilmeye hessas olanlar kateqoriyasina aiddir VU D2 Azerbaycanin nadir novudur Bioloji xususiyyetleriTebietde hundurluyu 25 m ve govdesinin diametri 150 sm olan qisda yarpagini token agacdir Yarpaqlari ellipsvaridir Govdesinin tund rengli ve derin catli qalin qabigi vardir Cavan zoglari yasilimtil qehveyi ve ya tund qirmizimtil qehveyi renginde olur Yarpaqlari zog uzerinde sirali yerlesmisdir Yarpaqlarinin kenari tam ve ya azca dislidir Yarpagin ustu tund yasil olub tuksuzdur alt terefi ise tund yasil ve azca tuklu olur Tukler sonradan tokulur Cicekleri tek tek yerlesir Ikievli bitkilerdir Disi cicekler tek erkek cicekler ise yarpaq qoltuqlarinda yerlesmisdir Meyvesi oktyabrda yetisir evvelce yasil sonra narinci tam yetisdikde ise goyumtul qara rengli uzeri boz mum qati ile ortulu olur Her meyvede 2 8 eded toxum var Meyvesi yetisdikden sonra sirinlesir Tebii yayilma erazisinde torpagi rutubetli dag yamaclarinda cay kenarlarinda bulaqlarin yaninda daha cox rast gelinir Tebii sixliginin ciddi tukenmesine baxmayaraq bu nov genis yayildigina gore az tehluke altinda olan nov hesab edilir Hundurluyu 15 25 m elverisli seraitde ise 40 m diametri 80 sm e qeder olan agacdir Yan kokleri torpagin derinliyine girmis ve kok sistemi saxelere ayrilmisdir Cavan budaqlari hamardir yasilimtildir yasli govdesinin qabigi uzununa ve kondelen yariqlara derin catlayir bayir terefden aciqqehveyi ve ya qehveyiteher boz rengdedir kenarlari ve catlari deyirmidir Tumurcuqlari nestersekillidir Yapaqlari tokulendir uzunlugu 5 15 20 sm eni 3 6 10 sm dir yumurtasekilli uzunsov uzunsov ellipsvari ve enli nestervaridir qaide hissesinde daralmis ve ya deyirmidir tepe hissede sivrilesmisdir ust terefden tund yasil tutqun ve yaxud seffafdir cilpaqdir alt terefden goyumtul yasil rengli qisa tuklu ve ya demek olar ki cilpaqdir qisa qalin tuklu uzunlugu 1 1 5 sm olan saplaq uzerindedir Qoltuq cicekleri 4 5 uzvlu olub qisa saplaqlidir Tac qonurteher qirmizi ve ya cirkli cehrayi rengdedir Gilemeyvesi sarsekillidir etlidir ve diametri 10 20 dir yetismemis gilemeyveleri yasil rengde daha sonra ise kehrebayaoxsar sari tund qonur rengde olub uzerinde goy maviteher tebeqesi vardir Toxumlari 6 1 10 ededdir Ciceklemesi may iyun meyve vermesi oktyabr noyabr aylarinda bas verir Botaniki tesviriHundurluyu 15 25 m elverisli muhitde 40 m govdesinin eni 80 sm catan kok sistemi yaxsi inkisaf etmis agacdir Cavan zoglari hamar yasimtil ag lansetvari mercimekciklidir Tumurcuqlari lansetvaridir Qisa yogun tuklesmis saplaqli yarpaqlarinin uzunlugu 5 15 20 sm eni 3 6 10 sm yumurtavari uzunsov elliptik ve ya enli lansetvaridir ustden tund yasil altdan bozumtul yasil qisa tuklesmis ve ya cilpaqdir Cicekleri qisa cicek saplaqlari 4 5 uzvlu qoltuqludur erkekcikli cicekler 4 6 mm 2 5 cicekli yarim cetirde disicikli cicekler 7 14 mm tek tek yerlesir Taci qonur qirmizi ve ya cehrayiteherdir Sarvari qilemeyvesi 10 20 mm etlidir 6 1 10 toxumludur Yetisdikde ustu bozumtul mavi calarli kehrabayi sari ve tund qonur renglidir May iyunda cicekleyir oktyabr noyabrda meyve verir Qisa morfoloji tesviriElverisli bitme seraitinde 40m e qeder hundurlukde ve 60 70 sm dimaetrinde agacdir Yarpaqlarinin uzunlugu 5 15 sm eni 4 6 10 sm olub uzunsov yumurtavari uzunsov ellipssekilli ve ya enli lansetsekillidir4 ust hisseden yasil parlaq alt hisseden bozumtul yasil rengli ve cilpaqdir saplagi qisa 1 1 5 sm cod tukludur Cicek taci qonur qirmizi ve tund cehrayidir Meyveleri kurevari ve letlidir 10 20 mm dimaetrindedir Her meyvede 2 10 eded toxum olur Bioloji ekoloji ve fitosenoloji xusussiyyetleriMay iyun aylarinda cicekleyir Meyveleri sentyabr noyabr aylarinda yetisir Tozlanmasi entomofildir Toxumlari ve kok pohreleri ile coxalir Deniz seviyyesinden 1000 m yuksekliye qeder asagi ve orta dagliq qursaginin qarisiq meselerinde yayilmisdir Bezen temiz meselik yaradir Ekser hallarda qarisiq meselerin terkibinde biir Yungul alluvial rutubteli torpaqlari sevir Dekorativ ve derman bitkisidir Yasillasdirmada mesesalma islerinde genis istifade oluna biler Balverendir Qafqaz xurmasi meyveler yarpaqlar ve govdeMenseyi ve yayilmasiAdi xurma qedim mese cografi tipinin Kicik Asiya Araliq denizi sinfinin qedim araliq denizi qrupuna aiddir Araliq denizi Balkan Kicik Asiya Iran Hindistan Himalay Yaponiya Cin Ukrayna Orta Asiya ve Qafqazda yayilmisdir Azerbaycanda Boyuk Qafqazin serq ve qerb Kicik Qafqazin simal rayonlarinda Talisin dagliq hissesinde Lenkeran ve Kur Araz ovaliqlarinda Alazan Eyricay vadisinde ve Bozqir yaylasinda yayilmisdir Arandan orta dag qursagina kimi deniz seviyyesinden 1800 m qeder bitir Tropik olkelerden baslayaraq demek olar ki yarisi Hind Sakit okeanlari erazilerinde Azerbaycanda ise Lenkeran Lerik Astara Balaken Ismayilli Zaqatala Yardimli ve Masalli rayonlari erazilerinde rast gelinir Lenkeran ovaligi Lenkeran rayonu Istisu Burceli ve Yuxari Apo kendleri Astara rayonu Siyaku Masxan kendleri Lenkeranin dagliq hissesi Lerik 40 ci km Yardimli Masalli rayonlarinin meseleri Boyuk Qafqazin qerb Zaqatala rayonu Car Makov Eliabad Matsex Qebizdere Misger Taxtalar Yuxari Cardaxlar Gozbarax Mezix kendler etrafi meseler Balaken rayonu Silbancay ve serq hissesi Ismayilli rayonu Buynuz kendi Samur Deveci ovaliginin rayonlarinda asagi dag qursagindan orta dag qursagina kimi yayilmisdir Qarisiq meselerde bitir Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitabina daxil edilmis nadir novdur Cay kenarlarinda isiqli rutubetli dag yamaclarinda yayilmisdir Deniz seviyyesinden 400 800 m hundurlukleri arasinda rast gelinir Sayi ve tendensiyasi azalmaga meyillidir menfi tesirlere hessasdir Mehdudlasdirici amiller Antropogen amillerdir mese torplarinin ekin ucun istifade edilmesi agaclarin qirilmasi ve otarilma Muhafize tedbirleri Hirkan Milli Parkinda ve Zaqatala Dovlet Tebiet Qorugunda muhafize olunur Ekoloji qrup ve bitdiyi yerlerMezofitdir mese bitkilik tipinde rast gelir Bezen mese emele getirir Mese emele getirir ve meselerde qarisiq halda rast gelinir bundan basqa yabani halda da rast gelinir Kimyevi terkibiFlavonoid fenolkarbon tursulari C vitamini asi maddeleri triterpenoid uzvu tursular ve xinonlarla zengindir Tesiri ve tetbiqiXalq tebabetinde istifade olunur Azerbaycanin orta esrler tebabetinde tetbiq edilmisdir Esasen zob xesteliyinde irinli yara ve xoralarda istifade olunur Yarasagaldici ve oskureye qarsi tesire malikdir Istifade olunan hisseleri mualice meqsedi ile bitkinin yarpaqlari ve meyveleri istifade edilir Istifade formalari tepitme ve bekmez dosab Diger faydali xususiyyetleri ve istifadesiMeyveleri yemelidir yetisdikde ter ve qurudulmus halda istifade olunur Yerli ehali meyvelerinden sireler caxir ve araq hazirlayir Ezilmis meyveleri sirin corekler bisirildikde una elave olunur Dekorativ ve bal veren agacdir Teserrufat ehemiyyetiMeyveleri yeyilendir Qiymetli balveren bitkidir Dekorativ meqsedle park ve baglarda ekilir Oduncagi mohkem oldugu ucun dulger ve xarrat memulatlarinin hazirlanmasinda istifade olunur Tebii ehtiyati ve coxalmasiTebii halda Azerbaycanda areali cox genis deyildir Generativ yolla coxalir Tebii ehtiyatinnin deyisilmesi sebebleri ve becerilmesiBaslica olaraq insan fealiyyetidir Azerbaycanda medeni halda becerilir Qebul edilmis ve zeruri qoruma tedbirleriAzerbaycanin Qirmizi kitabi na salinmisdir Bitkinin tebii yayildigi erazilerde yasaqliqlarin yaradilmasi zeruridir EdebiyyatTofiq Memmedov Elman Isgender Tariyel Talibov Azerbaycanin nadir agac ve kol bitkileri Baki Elm 2014 380 seh Tofiq Memmedov Azerbaycan dendroflorasi II cild Baki Seda 2015 2019 11 17 at the Wayback Machine http dendrologiya az page id 112 2019 11 17 at the Wayback MachineIstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 1057 2020 09 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 06 01 Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitabi Nadir ve nesli kesilmekde olan bitki ve gobelek novleri II nesr Baki 2013 Eldar Sukurov Ismayilli rayonu mese bitkilerinin beledci kitabi Baki 2016 Mehdiyeva N P Azerbaycanin derman florasinin biomuxtelifliyi Baki 2011 Flora Azerbajdzhana 1957 Azerbaycan SSR in Qirmizi Kiatbi 1989 Seferov I S Esedov K S 1984 Mehdiyeva N P 2011 Valide M Elizade Naibe P Mehdiyeva Vuqar N Kerimov Aide Q Ibrahimova BOYUK QAFQAZIN BITKILERI Azerbaycan Baki 2019