Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qədim türkcə-azərbaycanca əlaqələri — qədim türkcənin xüsusiyyətlərinin Azərbaycan dilininin tarixi və müasir mərhələlərində, həmçinin dilin dialektlərində qorunub saxlanması. "Divanü Lüğat-it-Türk"də (XI əsr) və İbnü Mühənna lüğətində (XIII əsr) verilən məlumatlar qədim dillər ilə Azərbaycan dili arasında genetik əlaqədən xəbər verir. Ədəbi Azərbaycan dilinin inkişafının erkən dövründə dil oğuz qrupunun ümumtürk xüsusiyyətlərini saxlayır, həm türkmənlər, həm də Anadolu türkləri tərəfindən başa düşülürdü.
Dil qaydaları və leksika
Orxon abidələrində (VIII əsrin əvvəlləri) e və i arasında bir ė səsinin olması Azərbaycan türkçəsindən sübutlar gətirməklə izah edilmişdir: er "erkək" — ėr "erkən". Ancaq Azərbaycan dilində daha çox e kimi yazıldığı, bəzi hallarda i olduğu üçün e-i dəyişikliyi hər zaman başa düşülmür: bėl, dė. Azərbaycan dilindəki iki sözdə isə qədim türkçədəki e/ė-yə qarşılıq olaraq i görülür: iki, iyirmi. Bundan başqa Azərbaycan türkçəsində nəqli keçmiş -mış şəkilçisi qədim türkcədəki "ərmiş"-dən gəlmişdir.
Qədim türkcədə k ilə başlayan sözlər Türkiyə türkçəsində k-g dəyişikliyinə məruz qaldığı halda (gibi, gönül, göç, göğüs), Azərbaycan dilində olduğu kimi qalmışdır (kimi, könül, köç, köks). Qədim və orta türkcədən qərbi türkcəyə keçid zamanı baş verən t-d dəyişikliyi bəzi Azərbaycan sözlərində baş verməmişdir: tikmək, tökmək, toxunmaq.
Azərbaycan dilinin dialektləri türk dillərinin söz varlığını qoruyub saxlaması baxımından çox vacibdir. Çünki bu dialektlərdə qədim türkcəyə aid bir çox arxaik ünsür vardır. Qədim türk dövrünə aid iki sözdən ibarət mürəkkəb sözlər (ikiləmələr) də canlı bir şəkildə Azərbaycan dilində qorunur (məsələn Ağcabədi ləhcəsində "düşünmədən danışmaq" mənasında "yencih-yencih" sözü). Azərbaycan dialektlərindəki ikiləmələrə "Divanü Lüğat-it-Türk"də (XI əsr) rast gəlinir. "Şəlalə" mənasındakı "curcur" (Qəbələ), "çırçır" (Qazax), "şar-şar" (Mingəçevir), "şırşır" (Gədəbəy, Şuşa), "şorşor" (Qax, Oğuz, Şəmkir) sözləri "Divanü Lüğat-it-Türk"də "gurultu ilə axan su" mənasında "çar çur/çaq çuq/çar çar/şar şar" şəklində verilmişdir.
Azərbaycan türkcəsində qorunub saxlana bilməyən bir sıra qədim türk dili sözləri Naxçıvan ləhcələrində mövcuddur. Bunlar arasında qohumluq bildirən sözlər xüsusi yer tutur. Məsələn, Naxçıvan və Zaqatala ləhcələrində "kürəkən" mənasında istifadə edilən "giyəv/göyüm" sözü "Divanü Lüğat-it-Türk"də və İbnü Mühənna lüğətində (XIII əsr) istifadə edilir. Bu sözə azərbaycandilli mənbələrdən "Kitabi-Dədə Qorqud"da (XIII–XV əsrlər) və "Dastani-Əhməd Hərami"də (XIII əsr) rast gəlinir.
Talış dilində olan bəzi sözlərin qədim türk yazısında qeyd edilməsi Azərbaycan-talış dil əlaqələrinin qədimliyini göstərir. Həmçinin Xəzər dili təsirinin izləri Azərbaycan dilinin şimal və şimal-şərqi dialektlərində müşahidə edilir. Dilçilər Azərbaycan dialektlərinin çuvaş dili ilə bəzi oxşarlıqlarından Xəzər dilinin tədqiqində və yenidən qurulmasında istifadə edirlər.
Toponimika
"Yevlax" toponimi qədim türkcədən götürülmüşdür və 20-ci əsr sovet coğrafiyaşünası Yevgeni Pospelova görə "bataqlıq" deməkdir. "Kəlbəcər" toponimi isə qədim türkcədəki Kəvliçərdən törəmişdir. Kəvliçər "çayın yuxarı tərəflərindəki (axınlarındakı) qala" mənasının verir ("kəvli" – "çayın yuxarı axınları", "çər" – "qala" deməkdir).
XIX əsr müəllifi İ.Lineviçin qeyd etdiyi əfsanəyə görə, XVI əsrə qədər Qax şəhəri "Torağay" adlandırılmışdır. Bu söz Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" adlı lüğətində, qıpçaqların dilində "dağlar arasında sığınacaq" mənasına gəlir. Qax şəhərinin dağlar arasındakı ovalıq ərazidə olduğu nəzərə alınaraq, Şimali Qafqaz vasitəsilə gələn qıpçaqların Qaxda yerləşdiyi və ona "Torağay" adı verdiyi hesab edilə bilər.
İstinadlar
- Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 78–79.
- Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — .
- Emine YılmaZ Ceylan. "Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü" (türk). Türk Dilleri Araştırmaları (səh. 151-165). 1991. (#accessdate_missing_url)
- Canan ÖZBAYKAL. "AZERİCEDE EVİDENSİYEL KATEGORİSİ" (türk). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2019. (#accessdate_missing_url)
- Engin GÖKÇÜR . 2012 . Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar Üzerine . Journal of Turkish Studies. DOI:10.7827/TurkishStudies.3830
- Karaca, V. İ. & Yalçın, S. K. (2016). AZERBAYCAN TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA GÖRÜLEN İKİLEMELERİN SÖZCÜK TÜRÜ / YAPI VE ANLAM BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ . Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi , 5 (4) , 0–0 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/teke/issue/26927/282964
- Nuray ALİYEVA. "NAHÇIVAN AĞIZLARINDA BAZI ORTAK TÜRKÇE AKRABALIK KELİMELERİ HAKKINDA" (türk). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi. 2018. (#accessdate_missing_url)
- А. А. Умняшкин, Этимология бытовой лексики талышского языка, cтр. 107–110
- Гаджиева Н. З., Серебренников Б. А. Ареальная лингвистика и проблема восстановления некоторых черт исчезнувших языков // Советская тюркология. 1977. № 3
- "Khazar language". (rus). 2022-10-15 tarixində .
- Pospelov, Evgeny Mikhailovich. Географические названия мира: топонимический словарь: свыше 5000 единиц (rus). Moscow: Russkie slovari. 1998. səh. 149. ISBN . İstifadə tarixi: 18 June 2022.
- . Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti (PDF). Baku: East-West. 2007. səh. 272. ISBN . 17 February 2021 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 30 July 2023.
- Latifova, 2023. səh. 224
Əlavə ədəbiyyat
- Azər Bağırov. Qədim türkcə-azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2001. 191 s. .
- Direkci, B. & Gülmez, M. (2012). Güney Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler . Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi , (32) , 133–154 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26246/276448
- Eker, Süer. (2005). Some Traces of Proto Turkic Primary Long Vowels in Written Kipchak Sources.
- Latifova, E. (2023). СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ РЕГИОНЫ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНТЕКСТЕ ТЮРКО-МОНГОЛЬСКОЙ ИСТОРИИ . Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi , 11 (36) , 216-230 . DOI: 10.33692/avrasyad.1276291
Xarici keçidlər
- Azerbaijani terms derived from Proto-Turkic. Wiktionary.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qedim turkce azerbaycanca elaqeleri qedim turkcenin xususiyyetlerinin Azerbaycan dilininin tarixi ve muasir merhelelerinde hemcinin dilin dialektlerinde qorunub saxlanmasi Divanu Lugat it Turk de XI esr ve Ibnu Muhenna lugetinde XIII esr verilen melumatlar qedim diller ile Azerbaycan dili arasinda genetik elaqeden xeber verir Edebi Azerbaycan dilinin inkisafinin erken dovrunde dil oguz qrupunun umumturk xususiyyetlerini saxlayir hem turkmenler hem de Anadolu turkleri terefinden basa dusulurdu Dil qaydalari ve leksikaOrxon abidelerinde VIII esrin evvelleri e ve i arasinda bir e sesinin olmasi Azerbaycan turkcesinden subutlar getirmekle izah edilmisdir er erkek er erken Ancaq Azerbaycan dilinde daha cox e kimi yazildigi bezi hallarda i oldugu ucun e i deyisikliyi her zaman basa dusulmur bel de Azerbaycan dilindeki iki sozde ise qedim turkcedeki e e ye qarsiliq olaraq i gorulur iki iyirmi Bundan basqa Azerbaycan turkcesinde neqli kecmis mis sekilcisi qedim turkcedeki ermis den gelmisdir Qedim turkcede k ile baslayan sozler Turkiye turkcesinde k g deyisikliyine meruz qaldigi halda gibi gonul goc gogus Azerbaycan dilinde oldugu kimi qalmisdir kimi konul koc koks Qedim ve orta turkceden qerbi turkceye kecid zamani bas veren t d deyisikliyi bezi Azerbaycan sozlerinde bas vermemisdir tikmek tokmek toxunmaq Azerbaycan dilinin dialektleri turk dillerinin soz varligini qoruyub saxlamasi baximindan cox vacibdir Cunki bu dialektlerde qedim turkceye aid bir cox arxaik unsur vardir Qedim turk dovrune aid iki sozden ibaret murekkeb sozler ikilemeler de canli bir sekilde Azerbaycan dilinde qorunur meselen Agcabedi lehcesinde dusunmeden danismaq menasinda yencih yencih sozu Azerbaycan dialektlerindeki ikilemelere Divanu Lugat it Turk de XI esr rast gelinir Selale menasindaki curcur Qebele circir Qazax sar sar Mingecevir sirsir Gedebey Susa sorsor Qax Oguz Semkir sozleri Divanu Lugat it Turk de gurultu ile axan su menasinda car cur caq cuq car car sar sar seklinde verilmisdir Azerbaycan turkcesinde qorunub saxlana bilmeyen bir sira qedim turk dili sozleri Naxcivan lehcelerinde movcuddur Bunlar arasinda qohumluq bildiren sozler xususi yer tutur Meselen Naxcivan ve Zaqatala lehcelerinde kureken menasinda istifade edilen giyev goyum sozu Divanu Lugat it Turk de ve Ibnu Muhenna lugetinde XIII esr istifade edilir Bu soze azerbaycandilli menbelerden Kitabi Dede Qorqud da XIII XV esrler ve Dastani Ehmed Herami de XIII esr rast gelinir Talis dilinde olan bezi sozlerin qedim turk yazisinda qeyd edilmesi Azerbaycan talis dil elaqelerinin qedimliyini gosterir Hemcinin Xezer dili tesirinin izleri Azerbaycan dilinin simal ve simal serqi dialektlerinde musahide edilir Dilciler Azerbaycan dialektlerinin cuvas dili ile bezi oxsarliqlarindan Xezer dilinin tedqiqinde ve yeniden qurulmasinda istifade edirler Toponimika Yevlax toponimi qedim turkceden goturulmusdur ve 20 ci esr sovet cografiyasunasi Yevgeni Pospelova gore bataqliq demekdir Kelbecer toponimi ise qedim turkcedeki Kevlicerden toremisdir Kevlicer cayin yuxari tereflerindeki axinlarindaki qala menasinin verir kevli cayin yuxari axinlari cer qala demekdir XIX esr muellifi I Linevicin qeyd etdiyi efsaneye gore XVI esre qeder Qax seheri Toragay adlandirilmisdir Bu soz Mahmud Kasgarinin Divanu Lugat it Turk adli lugetinde qipcaqlarin dilinde daglar arasinda siginacaq menasina gelir Qax seherinin daglar arasindaki ovaliq erazide oldugu nezere alinaraq Simali Qafqaz vasitesile gelen qipcaqlarin Qaxda yerlesdiyi ve ona Toragay adi verdiyi hesab edile biler IstinadlarShiraliev M Sh O dialektnoj osnove azerbajdzhanskogo nacionalnogo literaturnogo yazyka Voprosy yazykoznaniya M Izd vo AN SSSR 1958 1 S 78 79 Sumbatzade A S Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Elm 1990 304 s ISBN 5 8066 0177 3 Emine YilmaZ Ceylan Ana Turkcede Kapali e Unlusu turk Turk Dilleri Arastirmalari seh 151 165 1991 accessdate missing url Canan OZBAYKAL AZERICEDE EVIDENSIYEL KATEGORISI turk Hacettepe Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu 2019 accessdate missing url Engin GOKCUR 2012 Azerbaycan Turkcesi Ile Dogu Anadolu Agizlarindaki Ortakliklar Uzerine Journal of Turkish Studies DOI 10 7827 TurkishStudies 3830 Karaca V I amp Yalcin S K 2016 AZERBAYCAN TURKCESI AGIZLARINDA GORULEN IKILEMELERIN SOZCUK TURU YAPI VE ANLAM BAKIMINDAN DEGERLENDIRILMESI Uluslararasi Turkce Edebiyat Kultur Egitim TEKE Dergisi 5 4 0 0 Retrieved from https dergipark org tr tr pub teke issue 26927 282964 Nuray ALIYEVA NAHCIVAN AGIZLARINDA BAZI ORTAK TURKCE AKRABALIK KELIMELERI HAKKINDA turk Ankara Universitesi Dil ve Tarih Cografya Fakultesi Turkoloji Dergisi 2018 accessdate missing url A A Umnyashkin Etimologiya bytovoj leksiki talyshskogo yazyka ctr 107 110 Gad zhie va N Z Se reb ren ni kov B A Are al naya lin gvis ti ka i pro ble ma vos sta nov le niya ne ko to ryh chert is chez nuv shih yazy kov So vet skaya tyur ko lo giya 1977 3 Khazar language rus 2022 10 15 tarixinde Pospelov Evgeny Mikhailovich Geograficheskie nazvaniya mira toponimicheskij slovar svyshe 5000 edinic rus Moscow Russkie slovari 1998 seh 149 ISBN 978 5 89216 029 2 Istifade tarixi 18 June 2022 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti PDF Baku East West 2007 seh 272 ISBN 978 9952 34 155 3 17 February 2021 tarixinde PDF Istifade tarixi 30 July 2023 Latifova 2023 seh 224Elave edebiyyatAzer Bagirov Qedim turkce azerbaycanca luget Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 2001 191 s ISBN 5896003277 Direkci B amp Gulmez M 2012 Guney Azerbaycan Turkcesi ve Turkiye Turkcesi Arasindaki Yalanci Es Degerler Selcuk Universitesi Turkiyat Arastirmalari Dergisi 32 133 154 Retrieved from https dergipark org tr tr pub sutad issue 26246 276448 Eker Suer 2005 Some Traces of Proto Turkic Primary Long Vowels in Written Kipchak Sources Latifova E 2023 SEVERO ZAPADNYE REGIONY AZERBAJDZhANA V KONTEKSTE TYuRKO MONGOLSKOJ ISTORII Avrasya Uluslararasi Arastirmalar Dergisi 11 36 216 230 DOI 10 33692 avrasyad 1276291Xarici kecidlerAzerbaijani terms derived from Proto Turkic Wiktionary