Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Parfiya, Arşakilər, Arşaklar, Arşaqlar, Əşqanilər, Əşkanilər (Farsca: اشکانیان Əşkâniyân) (e.ə 247 - b.e 224) — Arşakilər dövləti kimi də adlandırılan Parfiya qədim İran və İraqa böyük mədəni və siyasi təsir göstərmiş İran əsilli dövlətdir. Parni tayfasının rəhbəri I Arşak e.ə 3-cü əsrdə İranın şimal-şərqində Selevki dövlətinə qarşı üsyan qaldırmış Parfiya vilayətini işğal edərək dövlətin əsasını qoymuşdur.
| Çarlıq | |||
| Parfiya dövləti | |||
|---|---|---|---|
| |||
 Parfiya dövlətinin əhatə etdiyi ərazi | |||
| | |||
| Paytaxt | Ktesifon | ||
| Dilləri | Parf dili | ||
| Rəsmi dilləri | |||
| Dövlət dini | Politeizm, Zərdüştilik | ||
| Ərazisi | 2.800.000 km² | ||
| İdarəetmə forması | Feodal monarxiya | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
I Mitridat (e.ə 171 - 138) isə Selevkilərlə vuruşmalarda Midiya və işğal edərək dövləti daha da gücləndirir. Ən qüdrətli zamanlarında imperiyanın sərhədləri Şərqi Anadoludan başlayaraq Şərqi İrana qədər geniş bir ərazini əhatə etmişdir. Böyük İpək Yolu üzərində yerləşən Parfiyada ticarət və iqtisadiyyat böyük sürətlə inkişaf edirdi. Parfiya Fars, Ellin və yerli mədəniyyətləri ustalıqla improvizə edərək özünəməxsus mədəniyyət imperiyası formalaşdırır. Quruluşunun ilk dövrlərində Arşakilər idarəçilik sistemlərində yunanları nümunə götürsə də, sonda İran ənənələrini davam etdirən idarəçiliyi mənimsədilər. Arşaki hökmdarları sələfləri Əhəmənilər kimi "Şahlar Şahı" titulunu daşıyırdılar. Öz sələfləri Əhəmənilərin qüvvətli mərkəzi dövlət sistemindən fərqli olaraq isə Arşakilər bir çox yerli hökmdarları vassal kimi qəbul edirdilər. Parfiya hökmdarları öz sərhədlərini genişləndirdikcə ölkənin paytaxtını Nisadan Tiqris çayı sahilindəki Ktesifona köçürdülər. İlk dövrlərdə Parfiyalılar qərbdə Selevkilər şərqdə isə ilə müharibə aparırdılar. Lakin dövlət qərb istiqamətində genişləyərək nəhayət qədim dövrün digər qüdrətli dövləti olan Roma İmperiyası ilə toqquşmalı oldu. Parfiya Roma qüvvələrini e.ə 53-cü ildə baş verən Karr döyüşündə və e.ə 40-39-cu illərdəki toqquşmalarda məğlub edərək Tir şəhəri istisna olmaqla Aralıq dənizinin şərq sahillərini ələ keçirdilər. Lakin Roma imperiyası Mark Antoni rəhbərliyində uğurlu əks hücuma keçdi, bu yürüş zamanı əsas nailliyyətlər Antoninin leytinantı Ventidi tərəfindən qazanıldı. Müxtəlif dövrlərdə bir çox Roma imperatorları və ya onların təyin etdikləri generallar Mesapotamiyanın işğalı üçün bir çox yürüşlər etdilər.
Daxili çəkişmələr və tez-tez baş verən vətəndaş müharibələri Parfiya dövlətini zamanla zəiflətməyə başladı. Nəhayət İranda İstəxrin yerli hakimi I Ərdəşir üsyan qaldırıb son Parfiya şahı V Artabanusu b.e 224-cü ilində öldürərək Parfiya dövlətinin varlığına son qoydu və Sasanilər dövlətini yaratdı. Sasanilər İran və İraq bölgələrini müsəlmanlar tərəfindən süquta uğradıldıqları 7-ci əsrə qədər idarə etdilər. Arşakilər sülaləsi isə öz varlığını şimalda Albaniya, İberiyada və digər ölkələrdə qoruyub saxlaya bildi.
Parfiya haqqında bizə məlum olan mənbələr əsasən Roma və yunan tarixçilərinin əsərlərindən əldə edilir, lakin azsaylı yunan, parfiya və başqa dillərdə yazılmış Parfiya mənbələri də elmə məlumdur. Həmçinin Han sülaləsi tərəfindən idarə olunan qədim Çin mənbələrində də bu dövlət haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Parfiyalılar tərəfindən yaradılan sənət nümunələri tarixçilər tərəfindən o dövrdə əhalinin sosial-ictimai quruluşu və həyat tərzi haqqında məlumat verən dəyərli mənbə kimi qiymətləndirilir.
Parfiya mədəniyyəti
Parfiya dövlətində şəhər mədəniyyəti, sənətkarlıq və ticarət inkişaf edib. Böyük ipək yolunun üzərində yerləşən Parfiya dünya ticarətində mühüm vasitəçi rol oynamışdır. öz ərazilərindən keçən karvanların qorunmasına xüsusi fikir verir, lakin Çin tacirlərinə Roma ilə birbaşa əlaqə saxlamağa icazə vermirdilər. Parfiyanın mədəniyyətinə güclü təsiri olmuşdur. Bunu Parfiya pullarının üstündəki yunan yazıları da sübut edir.Parfiya dövlətinin Azərbaycanın Atropatena və Albaniya dövlətləri ilə də siyasi iqtisadi əlaqələri olmuşdu.
IV Antiox (e.ə.175-163-cu illər) Selevki dövlətinin siyasi böhranının qarşısını ala bilmir.Midiyada Selevki satrapi Timarx üsyan qaldırır. E.ə.131-ci ildə VII Antiox Midiyada Selevki hakimiyyətini bərpa edir,lakin az sonra parfiyalılar ilə döyüşdə həlak olur.Bundan sonra Parfiya ilə Roma imperiyası siyasi təsir dairələrini genişləndirmək uğrunda mübarizəyə başlayır.Strabonun məlumatından görünür ki, parflar da Azərbaycan torpaqlarina göz dikibmişlər. e.ə 36-ci ildə Roma sərkərdəsi Antoni Parfiyaya qarşı yürüşə başlayır.Antoni böyük bir ordu ilə Azərbaycanın ərazisinə soxuldu,ölkəni taladı və mühasirəyə aldı.
Midiyalı dəstələr də romalıların düşərgəsinə hücumlar edir və onlara tələfat vərirdilər.Antoni Adərbayqanı tərk ətməyə məcbur olur.Parflar geriyə çəkilən romalılari təqib edir,kiçik döyüşlərlə tələfata uğradırdılar.Eyni zamanda romalılari aclıq əldən salırdı.Parflar Antoniyə qalib gələ bilməsələr də,öz həmlələri ilə onun aclıqdan zəifləmiş ordusuunu əldən salırdılar.Son məqamda təqib dəstələri Antoniyə toxunmayacaqlarını vəd edirlər.Antoni bu döyüşlərdə 24 min döyüşçü itirmişdi.E.ə.31-ci ildə Antoni Roma triumviri Oktavian ilə döyüşə girişən zaman bir il sonra həlak olur və şərqdə ağalıq Oktavian Avqustun əlinə kəçdi.Lakin onun hakimiyyəti uzun sürmədi.Adərbayqan müstəqilliyini saxlamaği hərbi münaqişələrə qoşulmaqdan üstün tuturdu.Zəruri hallarda isə qonşuların köməyinə gəlirdi.Eyni zamanda şimalda Arazın o tayına qədər uzanan torpaqlarını qorumaq,Armeniya hökmdarlarının təcavüzkar işğallarının qarşısını almaq məqsədini güdən Adərbayqan dövləti öz varlığını və hüdudlarını saxlamaqda Midiya hökmdarlarının qüdrətinə də arxalanırdı.Böyük hərbi münaqişələrdə iştirak ədən Midiya və Parfiya da Adərbayqanın siyasi mənafəyini müdafiə edirdi.
İstinadlar
- From Ἀρσάκης Arsakēs, from 𐭀𐭓𐭔𐭊 Aršak.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Parfiya Arsakiler Arsaklar Arsaqlar Esqaniler Eskaniler Farsca اشکانیان Eskaniyan e e 247 b e 224 Arsakiler dovleti kimi de adlandirilan Parfiya qedim Iran ve Iraqa boyuk medeni ve siyasi tesir gostermis Iran esilli dovletdir Parni tayfasinin rehberi I Arsak e e 3 cu esrde Iranin simal serqinde Selevki dovletine qarsi usyan qaldirmis Parfiya vilayetini isgal ederek dovletin esasini qoymusdur CarliqParfiya dovletiBayraqParfiya dovletinin ehate etdiyi erazi e e 247 224Paytaxt KtesifonDilleri Parf diliResmi dilleri Parf dili Arami dili Pehlevi diliDovlet dini Politeizm ZerdustilikErazisi 2 800 000 km Idareetme formasi Feodal monarxiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar I Mitridat e e 171 138 ise Selevkilerle vurusmalarda Midiya ve isgal ederek dovleti daha da guclendirir En qudretli zamanlarinda imperiyanin serhedleri Serqi Anadoludan baslayaraq Serqi Irana qeder genis bir erazini ehate etmisdir Boyuk Ipek Yolu uzerinde yerlesen Parfiyada ticaret ve iqtisadiyyat boyuk suretle inkisaf edirdi Parfiya Fars Ellin ve yerli medeniyyetleri ustaliqla improvize ederek ozunemexsus medeniyyet imperiyasi formalasdirir Qurulusunun ilk dovrlerinde Arsakiler idarecilik sistemlerinde yunanlari numune goturse de sonda Iran enenelerini davam etdiren idareciliyi menimsediler Arsaki hokmdarlari selefleri Ehemeniler kimi Sahlar Sahi titulunu dasiyirdilar Oz selefleri Ehemenilerin quvvetli merkezi dovlet sisteminden ferqli olaraq ise Arsakiler bir cox yerli hokmdarlari vassal kimi qebul edirdiler Parfiya hokmdarlari oz serhedlerini genislendirdikce olkenin paytaxtini Nisadan Tiqris cayi sahilindeki Ktesifona kocurduler Ilk dovrlerde Parfiyalilar qerbde Selevkiler serqde ise ile muharibe aparirdilar Lakin dovlet qerb istiqametinde genisleyerek nehayet qedim dovrun diger qudretli dovleti olan Roma Imperiyasi ile toqqusmali oldu Parfiya Roma quvvelerini e e 53 cu ilde bas veren Karr doyusunde ve e e 40 39 cu illerdeki toqqusmalarda meglub ederek Tir seheri istisna olmaqla Araliq denizinin serq sahillerini ele kecirdiler Lakin Roma imperiyasi Mark Antoni rehberliyinde ugurlu eks hucuma kecdi bu yurus zamani esas nailliyyetler Antoninin leytinanti Ventidi terefinden qazanildi Muxtelif dovrlerde bir cox Roma imperatorlari ve ya onlarin teyin etdikleri generallar Mesapotamiyanin isgali ucun bir cox yurusler etdiler Daxili cekismeler ve tez tez bas veren vetendas muharibeleri Parfiya dovletini zamanla zeifletmeye basladi Nehayet Iranda Istexrin yerli hakimi I Erdesir usyan qaldirib son Parfiya sahi V Artabanusu b e 224 cu ilinde oldurerek Parfiya dovletinin varligina son qoydu ve Sasaniler dovletini yaratdi Sasaniler Iran ve Iraq bolgelerini muselmanlar terefinden suquta ugradildiqlari 7 ci esre qeder idare etdiler Arsakiler sulalesi ise oz varligini simalda Albaniya Iberiyada ve diger olkelerde qoruyub saxlaya bildi Parfiya haqqinda bize melum olan menbeler esasen Roma ve yunan tarixcilerinin eserlerinden elde edilir lakin azsayli yunan parfiya ve basqa dillerde yazilmis Parfiya menbeleri de elme melumdur Hemcinin Han sulalesi terefinden idare olunan qedim Cin menbelerinde de bu dovlet haqqinda melumatlara rast gelmek mumkundur Parfiyalilar terefinden yaradilan senet numuneleri tarixciler terefinden o dovrde ehalinin sosial ictimai qurulusu ve heyat terzi haqqinda melumat veren deyerli menbe kimi qiymetlendirilir Parfiya medeniyyetiParfiya dovletinde seher medeniyyeti senetkarliq ve ticaret inkisaf edib Boyuk ipek yolunun uzerinde yerlesen Parfiya dunya ticaretinde muhum vasiteci rol oynamisdir oz erazilerinden kecen karvanlarin qorunmasina xususi fikir verir lakin Cin tacirlerine Roma ile birbasa elaqe saxlamaga icaze vermirdiler Parfiyanin medeniyyetine guclu tesiri olmusdur Bunu Parfiya pullarinin ustundeki yunan yazilari da subut edir Parfiya dovletinin Azerbaycanin Atropatena ve Albaniya dovletleri ile de siyasi iqtisadi elaqeleri olmusdu Esas meqale Parflar IV Antiox e e 175 163 cu iller Selevki dovletinin siyasi bohraninin qarsisini ala bilmir Midiyada Selevki satrapi Timarx usyan qaldirir E e 131 ci ilde VII Antiox Midiyada Selevki hakimiyyetini berpa edir lakin az sonra parfiyalilar ile doyusde helak olur Bundan sonra Parfiya ile Roma imperiyasi siyasi tesir dairelerini genislendirmek ugrunda mubarizeye baslayir Strabonun melumatindan gorunur ki parflar da Azerbaycan torpaqlarina goz dikibmisler e e 36 ci ilde Roma serkerdesi Antoni Parfiyaya qarsi yuruse baslayir Antoni boyuk bir ordu ile Azerbaycanin erazisine soxuldu olkeni taladi ve muhasireye aldi Midiyali desteler de romalilarin dusergesine hucumlar edir ve onlara telefat verirdiler Antoni Aderbayqani terk etmeye mecbur olur Parflar geriye cekilen romalilari teqib edir kicik doyuslerle telefata ugradirdilar Eyni zamanda romalilari acliq elden salirdi Parflar Antoniye qalib gele bilmeseler de oz hemleleri ile onun acliqdan zeiflemis ordusuunu elden salirdilar Son meqamda teqib desteleri Antoniye toxunmayacaqlarini ved edirler Antoni bu doyuslerde 24 min doyuscu itirmisdi E e 31 ci ilde Antoni Roma triumviri Oktavian ile doyuse girisen zaman bir il sonra helak olur ve serqde agaliq Oktavian Avqustun eline kecdi Lakin onun hakimiyyeti uzun surmedi Aderbayqan musteqilliyini saxlamagi herbi munaqiselere qosulmaqdan ustun tuturdu Zeruri hallarda ise qonsularin komeyine gelirdi Eyni zamanda simalda Arazin o tayina qeder uzanan torpaqlarini qorumaq Armeniya hokmdarlarinin tecavuzkar isgallarinin qarsisini almaq meqsedini guden Aderbayqan dovleti oz varligini ve hududlarini saxlamaqda Midiya hokmdarlarinin qudretine de arxalanirdi Boyuk herbi munaqiselerde istirak eden Midiya ve Parfiya da Aderbayqanin siyasi menafeyini mudafie edirdi IstinadlarFrom Ἀrsakhs Arsakes from 𐭀𐭓𐭔𐭊 Arsak Hemcinin baxArsakiler Parfiya sulalesi Parflar Alban Arsakileri