Oğuzun bölünməsi — müxtəlif dövrlərdə oğuz tayfa və dillərinin tarixi proseslər nəticəsində parçalanması.
Mədəni bölünmə
Anadolu və Azərbaycan mühitləri və dillərinin bölünməsi
Azərbaycan və Türkiyə türkləri arasındakı əlaqə Səlcuq dövrünə qədər gedib çıxsa da, sabit siyasi və dini xətlərə görə, bu iki qrup bir-birindən mədəni olaraq ayrılmışdır. Monqol işğalı Azərbaycan və Türkiyə türklərinin ayrılmasına səbəb olmuş, bu dövrdə gələn yeni türk-oğuzlar (köhnələr Səlcuq dövründə gələnlərdir) türk mühitinə yeni linqvistik elementlər əlavə edərək, Azərbaycan və Türkiyə türkləri arasında olan etnik, linqvistik və ədəbi uçurumu gücləndirmişdir.
Osmanlı və Azərbaycan dillərinin bir-birindən fərqlənməyə başlaması Oğuz bölünməsi sayılır. Osmanlı və Azərbaycan dillərində fərqliliyin yaranması Osmanlı imperiyası ilə İran arasında siyasi bölünməyə görə idi. İmadəddin Nəsimi (1369-1404) dili özündən əvvəl gələnlərlə müqayisədə daha aydın bir azərbaycancada olan ilk Azərbaycan şairi idi. Oxşar xüsusiyyətlər Məhəmməd Füzulidə (1494-1556) də tapılır.
Dil nöqteyi-nəzərindən baxıldığı zaman İldırım Bəyazid ilə Qazi Bürhanəddin, Fateh Sultan Mehmet ilə Uzun Həsən, Yavuz Sultan Səlimlə Şah İsmayıl Xətai arasında münaqişə sadəcə hərbi-siyasi deyildi. Bu tarixi hadisələrin gedişində Yaxın Şərqin türk etnomədəni ərazisinin iki əsas komponentinin, eləcə də iki türk ədəbi dilinin — Osmanlı və Azərbaycan dillərinin yayılma və təsir sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmişdir.
Əsrlər boyunca davam edən dini və siyasi ziddiyyətlərə görə, azərbaycanlılar Türkiyə türklərindən etnik baxımdan ayrılmışdır. Osmanlı türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd XVI əsrdə mövcud idi, ancaq tam müəyyən edilməmişdi. Səfəvi İranı və Osmanlı imperiyasının müyyən edilmiş sərhədləri demək olar ki, azərbaycanlılarla Osmanlı türklərinin etnik sərhədini əks etdirir. Azərbaycan dilinin digər oğuz dillərindən fərqli bir dil olaraq ayrılması prosesi XVİİİ əsrdə tamamlanmışdır.
Şaman-dərviş və ozan-aşıq keçidləri
Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi XV-XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başlamışdır. Ancaq incəsənətin özü daha qədimdir, ozan (İslamdan əvvəlki türk aşıqları) yaradıcılığının özü X-XI əsrlərdə mövcud idi. Aşıq Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi. Ozanlar oğuzlar arasında hekayə söyləyiciləri və müğənnilər idi və sənətlərini icra etmək üçün qopuzdan istifadə edirdilər. Onların oğuzlar arasında mənəvi təsiri böyük idi. XVII əsrdə ozanlar tarix səhifəsindən silindilər. Buna səbəb türk-oğuz cəmiyyətində İslamın və onun ideologiyasının güclənməsi idi. Ərəb dili və ədəbiyyatının, islam ideyalarına əsaslanan ümumi mədəniyyət ozan sənətinin sütunlarına zidd idi.
Necə ki, aşıq sənəti mənşəyini ozan-bəxşidən götürür, elə də dərvişliyin mənşəyi qam-şamana gedib çıxır. Sənətlərarası oxşar xüsusiyyətlər mənşə birliyinə görədir. Qam-şaman və ozan-bəxşidən dərviş sənətinə, dərviş sənətindən aşıq sənətinə çevrilmələr ənənənin yenilənməsinə səbəb olur. Əvvəllər qam, şaman, ozan, bəxşi adlandırılanların bir qismi İslamın təsiri ilə ata, baba, dədə, xoca, pir, ərən, övliya, şeyx, mürşid, abdal, iskin, kəmtər, əmrə, dərviş kimi adlandırılmağa başlanmışdır. Dərviş sənətinin təmsilçiləri arasında aşıq adlandırılanlar da var. İslam dinini qəbul edən türk boylarında ənənəni yaşadan şəxslər təkkə-təsəvvüf mövzularına yönəlmişdir. Bu istiqamət dərviş tipli türk ədəbiyyatının başlanğıcı olmuşdur. Daha çox dünyəvi mövzuları işləyən sənətçilər isə ozan ənənəsini davam etmişdir. Azərbaycan, Anadolu və Rumeli mühitlərində dərviş və ozan istiqamətlərində sənət icra edən ənənə daşıyıcıları öz kütlələrinin sosial-mədəni ehtiyaclarını qarşılamağa çalışmışdır.
Dərvişdən ozana keçid sufi zikr mərasimi vasitəsilə olmuşdur. Zikr mərasimi dərviş-aşiqə musiqi, poeziya və bəzən vəcdə gələrək edilən rəqs vasitəsilə sevginin ilahi obyekti ilə mənəvi birlik üçün lazım idi. Azərbaycan aşıq sənətində "haqq aşığı" ifadəsinin istifadəsi də dərviş mistiklərinin təsirini göstərir. Çünki haqq aşığı müqəddəs aşıq, həqiqətin aşığı deməkdir. Haqq aşıqlarının sevgililərini axtarması da həqiqət və ilahi sevgi axtarışı üçün alleqoriya sayıla bilər.
- Oğuz elinin ozanı Dədə Qorqud
- XVI əsr Azərbaycan aşığı Qurbani
- Türkiyə ozanı Dadaloğlu
- Şaman
- Dərviş. Mirzə Qədim İrəvani rəsmi
Mədəniyyətdə yeri
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Salur Qazan evinin İç Oğuz bəyləri tərəfindən yağma (mülkün sahibinin icazəsi ilə qarət edilməsi mərasimi) edilməsinə icazə verir. Daş Oğuz bəyləri qarətdə iştirak etmədikləri üçün Qazana düşmən olurlar. Qəhrəman Beyrək isə Daş Oğuzdan evlənsə də, Qazan xanın məclisində vəzifədədir. Daş Oğuz başçısı Aruz Qoca Beyrəyin Salur Qazana qarşı çıxmaq istəmədiyini gördüyü üçün onu öldürür. İç Oğuzla Daş Oğuz arasında müharibə olur və Aruz Qoca öldürülür. Saur Qazan sağ qalan Daş Oğuz bəylərini bağışlayır.
Yazıçı Anar "Dədə Qorqud" povestində İç Oğuzla Daş Oğuzun mübarizəsini təsvir edir. Daş Oğuzun başçısı Alp Aruz öz qohumlarını bir yerə yığıb İç Oğuz başçısı Salur Qazana düşmənçilik edir. Qəhrəman Beyrəyi Salur Qazana qarşı mübarizəyə dəvət edir. Beyrək razılaşmadığı üçün Alp Aruz axırda onu ölümcül yaralayır. öz tərəfinə çəkmək istəyir. Oğuz elində qardaş qırğını baş verir. Müharibədə ölən igilər daşa çevrilir. Daş və İç Oğuzun bütün igidləri həlak olur.
İstinadlar
- Johanson, 2021. səh. 145
- Mustafayev, 2013. səh. 344
- Johanson, 2021. səh. 164
- Mustafayev, 2013. səh. 342
- L. Johanson. Azerbaijanian // Concise Encyclopedia of Language of the World (англ.). — Elsevier, 2009. — P. 110−113. — .
- "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.Orijinal mətn (rus.)
Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями
- А.П. Новосельцев, В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 56—57.
- Сумбатзаде А. С., 1990, с. 266: «Таким образом, мы имеем все основания утверждать, что в XVIII в. у азербайджанцев в полной мере сформировался отличный от других языков огузской группы свой, собственный, полнокровный язык — один из определяющих признаков народа.».
- "Ашуг в БСЭ". 2021-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-31.
- Санубар Багирова. Anthology of ashiq. — Maison des Cultures du Monde / Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики, 2008. — С. 61. — 88 с.
- Durbilmez, Bayram. "Derviş sanatı ve âşık sanatı ilişkileri bağlamında Âşık Ruhsatî'nin Sıdkı Baba üzerine etkileri" (türk). 2022. İstifadə tarixi: 2024-07-24. (page 769)
- Baghirova, 2015. səh. 122-123
- Alizade, 2021. səh. 50
- Y.N.İSMAYILOVA. "KİNODASTAN - «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD» POVESTİ ANAR YARADICILIĞININ ZİRVƏSİDİR" (az.). BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ. Humanitar elmlər seriyası. 2010. (#accessdate_missing_url) (səh. 39)
Ədəbiyyat
- Alizade, Rusen. “İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü Boyu’nda Kozmolojik Yapı ve Ritüel.” Türkiyat MecmuasıJournal of Turkology 31, 1 (2021): 47-61. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.838620
- Johanson, Lars. Turkic. of Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.
- Sanubar Baghirova. (2015). "The One Who Knows the Value of Words": The Aşiq of Azerbaijan. Yearbook for Traditional Music, 47, 116–140. https://doi.org/10.5921/yeartradmusi.47.2015.0116
- Shahin Mustafayev. Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan (14th–15th Centuries) // Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies (A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday). — Presa Universitară Clujeană, 2013.
- Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Oguzun bolunmesi muxtelif dovrlerde oguz tayfa ve dillerinin tarixi prosesler neticesinde parcalanmasi Medeni bolunmeAnadolu ve Azerbaycan muhitleri ve dillerinin bolunmesi Esas meqaleler Azerbaycan muhiti ve Orta azerbaycanca Azerbaycan ve Turkiye turkleri arasindaki elaqe Selcuq dovrune qeder gedib cixsa da sabit siyasi ve dini xetlere gore bu iki qrup bir birinden medeni olaraq ayrilmisdir Monqol isgali Azerbaycan ve Turkiye turklerinin ayrilmasina sebeb olmus bu dovrde gelen yeni turk oguzlar kohneler Selcuq dovrunde gelenlerdir turk muhitine yeni linqvistik elementler elave ederek Azerbaycan ve Turkiye turkleri arasinda olan etnik linqvistik ve edebi ucurumu guclendirmisdir Osmanli ve Azerbaycan dillerinin bir birinden ferqlenmeye baslamasi Oguz bolunmesi sayilir Osmanli ve Azerbaycan dillerinde ferqliliyin yaranmasi Osmanli imperiyasi ile Iran arasinda siyasi bolunmeye gore idi Imadeddin Nesimi 1369 1404 dili ozunden evvel gelenlerle muqayisede daha aydin bir azerbaycancada olan ilk Azerbaycan sairi idi Oxsar xususiyyetler Mehemmed Fuzulide 1494 1556 de tapilir Dil noqteyi nezerinden baxildigi zaman Ildirim Beyazid ile Qazi Burhaneddin Fateh Sultan Mehmet ile Uzun Hesen Yavuz Sultan Selimle Sah Ismayil Xetai arasinda munaqise sadece herbi siyasi deyildi Bu tarixi hadiselerin gedisinde Yaxin Serqin turk etnomedeni erazisinin iki esas komponentinin elece de iki turk edebi dilinin Osmanli ve Azerbaycan dillerinin yayilma ve tesir sahelerinin serhedleri mueyyen edilmisdir Esrler boyunca davam eden dini ve siyasi ziddiyyetlere gore azerbaycanlilar Turkiye turklerinden etnik baximdan ayrilmisdir Osmanli turkleri ve Azerbaycan turkleri arasinda etnik serhed XVI esrde movcud idi ancaq tam mueyyen edilmemisdi Sefevi Irani ve Osmanli imperiyasinin muyyen edilmis serhedleri demek olar ki azerbaycanlilarla Osmanli turklerinin etnik serhedini eks etdirir Azerbaycan dilinin diger oguz dillerinden ferqli bir dil olaraq ayrilmasi prosesi XVIII esrde tamamlanmisdir Saman dervis ve ozan asiq kecidleri Esas meqaleler Azerbaycanda sufizm ve Azerbaycan asiq seneti Azerbaycan medeniyyetinde asiq enenesi XV XVI esrlerde inkisaf etmeye baslamisdir Ancaq incesenetin ozu daha qedimdir ozan Islamdan evvelki turk asiqlari yaradiciliginin ozu X XI esrlerde movcud idi Asiq Qurbaninin dovrunde qopuz calan ozanlar saz calan asiqlarla evez edildi Ozanlar oguzlar arasinda hekaye soyleyicileri ve mugenniler idi ve senetlerini icra etmek ucun qopuzdan istifade edirdiler Onlarin oguzlar arasinda menevi tesiri boyuk idi XVII esrde ozanlar tarix sehifesinden silindiler Buna sebeb turk oguz cemiyyetinde Islamin ve onun ideologiyasinin guclenmesi idi Ereb dili ve edebiyyatinin islam ideyalarina esaslanan umumi medeniyyet ozan senetinin sutunlarina zidd idi Nece ki asiq seneti menseyini ozan bexsiden goturur ele de dervisliyin menseyi qam samana gedib cixir Senetlerarasi oxsar xususiyyetler mense birliyine goredir Qam saman ve ozan bexsiden dervis senetine dervis senetinden asiq senetine cevrilmeler enenenin yenilenmesine sebeb olur Evveller qam saman ozan bexsi adlandirilanlarin bir qismi Islamin tesiri ile ata baba dede xoca pir eren ovliya seyx mursid abdal iskin kemter emre dervis kimi adlandirilmaga baslanmisdir Dervis senetinin temsilcileri arasinda asiq adlandirilanlar da var Islam dinini qebul eden turk boylarinda eneneni yasadan sexsler tekke tesevvuf movzularina yonelmisdir Bu istiqamet dervis tipli turk edebiyyatinin baslangici olmusdur Daha cox dunyevi movzulari isleyen senetciler ise ozan enenesini davam etmisdir Azerbaycan Anadolu ve Rumeli muhitlerinde dervis ve ozan istiqametlerinde senet icra eden enene dasiyicilari oz kutlelerinin sosial medeni ehtiyaclarini qarsilamaga calismisdir Dervisden ozana kecid sufi zikr merasimi vasitesile olmusdur Zikr merasimi dervis asiqe musiqi poeziya ve bezen vecde gelerek edilen reqs vasitesile sevginin ilahi obyekti ile menevi birlik ucun lazim idi Azerbaycan asiq senetinde haqq asigi ifadesinin istifadesi de dervis mistiklerinin tesirini gosterir Cunki haqq asigi muqeddes asiq heqiqetin asigi demekdir Haqq asiqlarinin sevgililerini axtarmasi da heqiqet ve ilahi sevgi axtarisi ucun alleqoriya sayila biler Oguz elinin ozani Dede Qorqud XVI esr Azerbaycan asigi Qurbani Turkiye ozani Dadaloglu Saman Dervis Mirze Qedim Irevani resmiMedeniyyetde yeri Kitabi Dede Qorqud dastaninda Salur Qazan evinin Ic Oguz beyleri terefinden yagma mulkun sahibinin icazesi ile qaret edilmesi merasimi edilmesine icaze verir Das Oguz beyleri qaretde istirak etmedikleri ucun Qazana dusmen olurlar Qehreman Beyrek ise Das Oguzdan evlense de Qazan xanin meclisinde vezifededir Das Oguz bascisi Aruz Qoca Beyreyin Salur Qazana qarsi cixmaq istemediyini gorduyu ucun onu oldurur Ic Oguzla Das Oguz arasinda muharibe olur ve Aruz Qoca oldurulur Saur Qazan sag qalan Das Oguz beylerini bagislayir Yazici Anar Dede Qorqud povestinde Ic Oguzla Das Oguzun mubarizesini tesvir edir Das Oguzun bascisi Alp Aruz oz qohumlarini bir yere yigib Ic Oguz bascisi Salur Qazana dusmencilik edir Qehreman Beyreyi Salur Qazana qarsi mubarizeye devet edir Beyrek razilasmadigi ucun Alp Aruz axirda onu olumcul yaralayir oz terefine cekmek isteyir Oguz elinde qardas qirgini bas verir Muharibede olen igiler dasa cevrilir Das ve Ic Oguzun butun igidleri helak olur IstinadlarJohanson 2021 seh 145 Mustafayev 2013 seh 344 Johanson 2021 seh 164 Mustafayev 2013 seh 342 L Johanson Azerbaijanian Concise Encyclopedia of Language of the World angl Elsevier 2009 P 110 113 ISBN 978 0 08 087774 7 Istoriya Vostoka V 6 t T 2 Vostok v srednie veka 2013 03 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 14 Orijinal metn rus Govorya o vozniknovenii azerbajdzhanskoj kultury imenno v XIV XV vv sleduet imet v vidu prezhde vsego literaturu i drugie chasti kultury organicheski svyazannye s yazykom Chto kasaetsya materialnoj kultury to ona ostavalas tradicionnoj i posle tyurkizacii mestnogo naseleniya Vprochem nalichie moshnogo plasta irancev prinyavshih uchastie v formirovanii azerbajdzhanskogo etnosa nalozhilo svoj otpechatok prezhde vsego na leksiku azerbajdzhanskogo yazyka v kotorom ogromnoe chislo iranskih i arabskih slov Poslednie voshli i v azerbajdzhanskij i v tureckij yazyk glavnym obrazom cherez iranskoe posredstvo Stav samostoyatelnoj azerbajdzhanskaya kultura sohranila tesnye svyazi s iranskoj i arabskoj Oni skreplyalis i obshej religiej i obshimi kulturno istoricheskimi tradiciyami A P Novoselcev V T Pashuto L V Cherepnin Puti razvitiya feodalizma Nauka 1972 S 56 57 Sumbatzade A S 1990 s 266 Takim obrazom my imeem vse osnovaniya utverzhdat chto v XVIII v u azerbajdzhancev v polnoj mere sformirovalsya otlichnyj ot drugih yazykov oguzskoj gruppy svoj sobstvennyj polnokrovnyj yazyk odin iz opredelyayushih priznakov naroda Ashug v BSE 2021 08 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 03 31 Sanubar Bagirova Anthology of ashiq Maison des Cultures du Monde Ministerstvo kultury i turizma Azerbajdzhanskoj Respubliki 2008 S 61 88 s Durbilmez Bayram Dervis sanati ve asik sanati iliskileri baglaminda Asik Ruhsati nin Sidki Baba uzerine etkileri turk 2022 Istifade tarixi 2024 07 24 page 769 Baghirova 2015 seh 122 123 Alizade 2021 seh 50 Y N ISMAYILOVA KINODASTAN KITABI DEDE QORQUD POVESTI ANAR YARADICILIGININ ZIRVESIDIR az BAKI UNIVERSITETININ XEBERLERI Humanitar elmler seriyasi 2010 accessdate missing url seh 39 EdebiyyatAlizade Rusen Ic Oguza Tas Oguz Asi Olup Beyrek Oldugu Boyu nda Kozmolojik Yapi ve Rituel Turkiyat MecmuasiJournal of Turkology 31 1 2021 47 61 https doi org 10 26650 iuturkiyat 838620 Johanson Lars Turkic of Cambridge Language Surveys Cambridge Cambridge University Press 2021 Sanubar Baghirova 2015 The One Who Knows the Value of Words The Asiq of Azerbaijan Yearbook for Traditional Music 47 116 140 https doi org 10 5921 yeartradmusi 47 2015 0116 Shahin Mustafayev Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan 14th 15th Centuries Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday Presa Universitară Clujeană 2013 Sumbatzade A S Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Elm 1990 304 s ISBN 5 8066 0177 3