Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası, Türk runları) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır. Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.
| Qədim türk əlifbası | |
|---|---|
 | |
| Yazı tipi | samit-sait |
| Dillər | Qədim türk dili |
| Yarandığı yer | Mərkəzi Asiya |
| Yaranma tarixi | VI əsr |
| Dövr | VIII-X əsrlər |
| Qohumluğu | |
| U+10C00–U+10C4F | |
| ISO 15924 | Orkh, 175 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Kökləri
Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın ndan törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.
Yazılı abidələri
200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır. VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur. Əlyazma nümunələri isə ndə yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.
Quruluşu
Qədim türk dili dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.
| İstifadəsi | İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı | Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Saitlər |  / 𐰁 𐰂 | A | /a/, /e/ | |||||
 / 𐰄 𐰅 | İ | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 | O,U | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 / 𐰈 | Ö,Ü | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Kar samitlər | Ahəng qanunu | (¹) — Qalın, (²) — İncə saitlər ilə |  / 𐰊 |  /𐰌 | B¹ (ab) | /b/ | B² (eb) | /b/ |
 /𐰒 |  | D¹ (ad) | /d/ | D² (ed) | /d/ | |||
 /𐰎 |  /𐰐 | G¹ (ag) | /g/ | G² (eg) | /g/ | |||
 /𐰟 |  | L¹ (al) | /l/ | L² (el) | /l/ | |||
 |  /𐰥 | N¹ (an) | /n/ | N² (en) | /n/ | |||
 /𐰻 |  | R¹ (ar) | /r/ | R² (er) | /r/ | |||
 |  | S¹ (as) | /s/ | S² (es) | /s/ | |||
 /𐱄 |  /𐱆 | T¹ (at) | /t/ | T² (et) | /t/ | |||
 /𐰗 |  /𐰙 | Y¹ (ay) | /j/ | Y² (ey) | /j/ | |||
| Təkcə (¹) — /q/ Təkcə (²) — /k/ |  /𐰵 |  /𐰛 | K (ak) | /q/ | K (ek) | /k/ | ||
Bütün cingiltililər ilə |  /𐰳 | -Ç | /ʧ/ | |||||
 | -M | /m/ | ||||||
 | -P | /p/ | ||||||
 /𐱂 | -Ş | /ʃ/ | ||||||
 /𐰕 | -Z | /z/ | ||||||
 /𐰮 𐰬 | -NG (eñ) | /ŋ/ | ||||||
| Bitişik səslər | + Cingiltili |  | İÇ, Çİ, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 /𐰷 | IK, KI, K | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 / 𐰹 |  /𐰝 | OK, KO, UK, KU, K | /oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/ | ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K | /øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/ | |||
| + Kar |  / 𐰩 | -NÇ | /nʧ/ | |||||
 / 𐰫 | -NY | /ɲ/ | ||||||
 | -LT | /lt/, /ld/ | ||||||
| 𐱇 | -OT | -UT | /ot/ | /ut/ | ||||
| 𐱈 | -BAŞ | /baš/ | ||||||
 / 𐰧 | -NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| Söz ayırması |  | yoxdur | ||||||
| (-) — Sadəcə söz sonunda | ||||||||
Fontlarda
Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.
İstinadlar
- Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
- N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
- Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
- "Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsi". 2011-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-05-23.
Xarici keçidlər
- Orkhon Alphabet page from Omniglot
- glyph table 2007-09-27 at the Wayback Machine (kyrgyz.ru)
- list of inscriptions 2006-08-23 at the Wayback Machine (tonyukuk.net)
- Bilgitay Orxun Yazıçısı (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.)
- Göytürkcə Araşdırmaları (kokturukce.blogspot.com)
- Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Orxon elifbasi hemcinin Qedim Turk elifbasi Orxon Yenisey elifbasi Goyturk elifbasi Turk runlari VIII X esrler arasinda istifade olunmus turk elifbasi Elifba 1889 cu ilde terefinden teskil olunmus ekspedisiya Orxon vadisinde kecdiyi ucun bele adlandirilmisdir Orxon abidelerindeki yazilarin metni ilk defe Vasili Radlov terefinden yayimlanmis ve 1893 cu ilde Vilhelm Tomsen terefinden desifr olunmusdur Qedim turk elifbasiYazi tipi samit saitDiller Qedim turk diliYarandigi yer Merkezi AsiyaYaranma tarixi VI esrDovr VIII X esrlerQohumluguU 10C00 U 10C4FISO 15924 Orkh 175 Vikianbarda elaqeli mediafayllarKizil seherinde uzerinde Orxon elifbasi olan yaziKokleriVilhelm Tomsen terefinden ireli surulmus ve genis olaraq qebul olan fikir bu elifbanin ndan torediyidir Tomsen hemcinin alternativ bir fikir olaraq bu elifbanin Cin yazisindan toremis ola bileceyini ireli surur Yazili abideleri200 e yaxin yazili abide ve bir miqdar elyazma dovrumuze gelib catmisdir VII X esrlere aid olan bu abideler esasen muasir Monqolustan Cenubi Sibirdeki Yenisey hovzesi Altay daglari ve Sintszyan bolgesinde yerlesir Qazaxistan Respublikasi Medeniyyet ve Informasiya Nazirliyinin Dil Komitesine esasen Orxon bolgesinde 54 Yenisey bolgesinde 106 Talas bolgesinde 15 Altayda 78 bele epiqrafik abide movcuddur Elyazma numuneleri ise nde yazilmisdir Irk Bitig bunlardan biridir QurulusuQedim turk dili dil oldugu ucun qalin ve ince saitler ve olaraq qeyd olunmus hisselere ayrilmisdir Istifadesi Isaresi varsa Yenisey varianti Latin herfleri ile alternativleri ve IPA yazilisiSaitler 𐰁 𐰂 A a e 𐰄 𐰅 I ɯ i j O U u o w 𐰈 O U o y w Kar samitler Aheng qanunu Qalin Ince saitler ile 𐰊 𐰌 B ab b B eb b 𐰒 D ad d D ed d 𐰎 𐰐 G ag g G eg g 𐰟 L al l L el l 𐰥 N an n N en n 𐰻 R ar r R er r S as s S es s 𐱄 𐱆 T at t T et t 𐰗 𐰙 Y ay j Y ey j Tekce q Tekce k 𐰵 𐰛 K ak q K ek k Butun cingiltililer ile 𐰳 C ʧ M m P p 𐱂 S ʃ 𐰕 Z z 𐰮 𐰬 NG en ŋ Bitisik sesler Cingiltili IC CI C iʧ ʧi ʧ 𐰷 IK KI K ɯq qɯ q 𐰹 𐰝 OK KO UK KU K oq qo uq qu q OK KO UK KU K ok ko yk ky k Kar 𐰩 NC nʧ 𐰫 NY ɲ LT lt ld 𐱇 OT UT ot ut 𐱈 BAS bas 𐰧 NT nt nd Soz ayirmasi yoxdur Sadece soz sonundaUzerinde Orxon yazisi olan 5 manatliq esginasFontlardaWindows 8 emeliyyat sisteminden etibaren fontunda Orxon elifbasinda yazmaq mumkundur IstinadlarSinor Denis 2002 Old Turkic History of Civilizations of Central Asia 4 Paris UNESCO pp 331 333 N Ishjatms Nomads In Eastern Central Asia in the History of civilizations of Central Asia volume 2 figure 6 p 166 UNESCO Publishing 1996 p 165 Erdal Marcel 2004 A grammar of Old Turkic Leiden Brill P 7 Qazaxistan Respublikasi Medeniyyet ve Informasiya Nazirliyinin Dil Komitesi 2011 08 18 tarixinde Istifade tarixi 2015 05 23 Xarici kecidlerVikianbarda Orxon elifbasi ile elaqeli mediafayllar var Orkhon Alphabet page from Omniglot glyph table 2007 09 27 at the Wayback Machine kyrgyz ru list of inscriptions 2006 08 23 at the Wayback Machine tonyukuk net Bilgitay Orxun Yazicisi An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece Goyturkce Arasdirmalari kokturukce blogspot com Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode