Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nizamiyyə mədrəsəsi (Gəncə) — XII əsrə aid Böyük Səlcuq İmperiyasının vəziri Nizamülmülkün şərəfinə yaradılan «Nizamiyyə» mədrəsələrindən biri.
Haqqında
X-XII əsrlərdə Gəncədə mədəni vəziyyət
X əsrin 70-ci illərindən Arranda hökmranlıq edən Şəddadilər sülaləsinin paytaxtı Gəncə çox keçmədən Bərdəni geridə qoyaraq Arranın ən iri şəhərinə çevrilir. Böyük Səlcuqilərin üç ən böyük şəhəri (Mərv, Nişapur və İsfahan) ilə yanaşı Gəncə də böyük şəhərlər sırasına daxil olur. Lakin, XII əsrin I yarısında Gəncədə basqın və qarətlər şəhəri tamamilə dağıtmışdı. Buna baxmayaraq, şəhərin strateji mövqeyi, xüsusilə sənətkarlığın yüksək inkişafı eləcə də sultanın canişini Qara Sunqurun öz qoşunları ilə gəncəlilərə qoşulması şəhərin “əvvəlki gözəlliyinin” bərpa olunmasına imkan vermişdi. Əl-Bundariyə görə, zəlzələdən sonra şəhər “əvvəlkindən də yaxşı” tikilmişdi. Coğrafiyaşünas səyyah-tarixçi Yaqut əl-Həməvinin məlumatına görə, Azərbaycan şəhərlərində olan ərəb və fars dillərində zəngin kitab fondlarından biri də Gəncədə yerləşmişdi. Belə kitab fondları olan kitabxanalar bütün arzu edənlər üçün açıq olurdu. Bura gələnlər qiraət və kitabların üzünü köçürməklə məşğul olurdular. Kənardan gələnlərə mürəkkəb və qələm verirdilər, elmin müxtəlif sahələrində işləyən alimlər isə maaşla təmin olunurdu. Belə kitabxanalarda məşhur alimlər iştirak edir, onların fikir mübadilələri təşkil edilirdi.
Gəncədəki elmi məclisdə ərəb ədəbiyyatı tarixində mavlə, böyük əmir, alim, tarixçi, ədib, hafiz, tənqidçi, nəssəbə (geneologiya ilə məşğul olan alim) kimi məşhur olan əmir ləqəbli bağdadlı hafiz Əbu Nəsr Əli ibn Hibbətullah ibn Əli ibn Cəfər ibn Əli ibn Məhəmməd ibn Makula (1030-1082) kimi hörmətli alim iştirak etmişdi. Əs-Səmaninin (1113- 1167) məlumatından aydın olur ki, İbn Makula burada Gəncə kitabxanasının mühafizi naxçıvanlı Xodadad ibn Asim ibn Bəkran ən-Nəşəvinin hədislərini dinləmiş, onunla fikir mübadiləsi etmişdir. Bu fakt Yaqut əl-Həməvinin (1178/1179-1227) məlumatının dəqiqləşdirilərək Gəncə kitabxanasının İbn Makulanın yaşadığı dövrdə, yəni XI əsrdə fəaliyyətini göstərir.
Elm mərkəzi kimi Gəncə həm də sufi şeyxlərin toplaşaraq hədis məclislərində fəaliyyət göstərdikləri şəhərlərdən olmuşdur. Çox görkəmli sufi şeyx-alimlərdən olmuş əs-Siləfi (1085-1180) Azərbaycanla yaxından bağlı bir şəxsiyyət olmuşdur. Bağdadda əl-Kiyə Əbülhəsən əl-Hərrasidən fiqhi, Xətib Təbrizidən isə ərəb dilini öyrənmişdi. Onun böyük nüfuzu sayəsində Misirin sahibi Fatimi xəlifəsi əz-Zahir əl-Ubeydinin vəziri əl-Adil əl-Həsən ibn əs-Sallar 1151-ci ildə İsgəndəriyyədə mədrəsə tikdirdirərək, hədis toplamaq niyyəti ilə bir çox şəhərlərə, o cümlədən Gəncəyə səyahət etmiş, orada çoxsaylı hafizlər, zəmanəsinin tanınmış şeyxləri ilə görüşmüşdü. Əbu Tahir əs-Siləfi kimi alim şeyxlərin Gəncə ziyarətində yerli alimlərlə görüşərək elmi mübadilə aparması yerli mədəni mühitin abu havasından xəbər verir.
Sultan və vəziri Nizamülmülk Arraniyyə məscidinə çatanda İbn Makula da Gəncəni ziyarət edən alimlər arasında idi. Səlcuqlar dövründə müdərrislər mədrəsələrin baş müəllimləri hesab edilirdi. Onlar sultanlar və vəzirlər tərəfindən təyin edilirdi. Nizamülmülk vəzirliyi dövründə müdərrisləri özü təyin edirdi. Sultan Səncərin (1118-1157) də müdərrisləri təyin etdiyi məlumdur.
Gəncədə Nizamiyyə mədrəsəsi
Gəncədə hədis məclisləri ilə yanaşı ədəbi yarışmalar da təşkil olunurdu. Bu şəhər bir çox görkəmli şəxsiyyətlər yetirmişdir. Nizamı Gəncəvi Gəncədə yazıb-yaratmışdır. XI əsrin sonlarında yaşayıb fəaliyyət göstərmiş Azərbaycanın böyük şairlərindən Qətran Təbrizi dəfələrlə Gəncədə olmuşdur. Belə yüksək səviyyəli ziyalıların olması Gəncə şəhərinin elmi-mədəni mühitinin göstəricilərindən biri olan təhsil müəssisələrinin - mədrəsələrin mövcudluğunu da təsdiq edir.
Əs-Siləfi Misirdən Yaxın və Orta Şərqin, o cümlədən Arran və Azərbaycanın şəhərləri arasında mədəni inkişaf səviyyəsinə görə seçilən Gəncəyə səyahət etmişdi. O, Gəncədə olarkən bu şəhəri ziyarətə gəlmiş bir çoxalimlərlə görüşmüş, onların nəql etdikləri hədisləri dinləyərək öyrənmiş, bu alimlər haqqında yeni məlumat toplamışdır. Onların arasında: “Öz zəkası ilə işıq saçan” Əbu Abdulla Muhəmməd ibn Əli ibn Muhəmməd ət-Təbəri əs-Siləfiyə həsr etdiyi şerini oxumuşdur. Əs-Siləfi “Mu´cəm əs-Səfər” əsərində Azərbaycan və onun bir çox şəhərləri, o cümlədən Gəncə və onun Nizamiyyə mədrəsəsi haqqında məlumat verir. Məlum olur ki, Gəncədəki mədrəsədə qazı Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Əli ibn Muhəmməd ət-Təbəri kimi müdərris fəaliyyət göstərmişdir. “Parlaq zəkalı” bu şəxs oradakı təhsilə rəhbərlik etmişdir.“Gəncədə Nizamulmülkün onun atası üçün tikdirdiyi mədrəsədə müdərris vəzifəsində çalışmışdır. Fiqh və ədəb elmi fənlərinin müdərrisi olmaqla yanaşı həm də burada təhsilə başçılıq etmişdir. Əbu Abdulla ət-Təbəri həmin mədrəsədəki tədrisə rəhbərlik edərkən yaxşı işləmiş, onun idarəçilik qabiliyyəti daha da artmışdı”. Ən Nizamın Gəncədə tikdirdiyi mərdəsədə ilk dəfə dəsr demək səlahiyyətini Əbu Abdulla Məhəmməd ət-Təbərinin atası sufi-şafii-əşari alimi əl-Kiya əl-Hərrasi kimi məşhur olan Şəms əl-İslam İmadəddin Əbülhəsən Əli ibn Məhəmməd ətTəbəriyə (450/1058-504/1110) verməsi güman edilir. Əl-Kiya əl-Hərrasi Nişapurdakı Nizamiyyə mədrəsəsinin ilk rəhbəri məşhur imam əl-Cuveyninin (ö.478/1086) tələbəsi olmuşdur. Mənşəyini Təbəristandan götürmüş “ləyaqətli insan olan alim şeyx əl-Kiyə əl Hərrasi Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş azərbaycanlı fəqihlərin də müəllimlərindən sayılırdı. Güman edilir ki, əl-Kiyə əl-Hərrasi daha sonra Gəncəyə müdərris təyin edilmişdi. Məsud ibn Namdarın əsərinin əlyazmasında doqquz dəfə əl-Kiyə əl Hərrasinin adı çəkilir. Digər tərəfdən Gəncədə təşkil olunmuş elmi yarışmalarda imamlar, divan əhli, qazılar iştirak edirdilər. İbn Namdara görə, bu yarışmalarda Camal əl-Quda Əbu-l-Həsən Əli ibn Məhəmməd ibn Məhəmməd ət-Təbəri də iştirak etmişdi. Z.Saidova görə mədrəsənin rəhbəri ikinci ət-Təbəri, yəni Camaləl-Quda da ola bilərdi. Bu şübhə hər iki şəxsiyyətin adının eyni olması, yalnız künyələrində fərqin olması ilə əlaqədardır.
Azərbaycanlı müdərrislərdən XII əsr ərəbdilli ədibi əslən Gəncədən olan Əbu Həfs Ömər ibn Osman ibn Şüeyb əl-Cənzinin (v.e. h. 550/1155-ci ildə Mərvdə) Nişapurda Nizamülmülkün oğlu Fəxrülmülkün (v.e.1106-cı ildə) uşaqlarına dərs deməsi gəncəli müdərrisin tədris ilində mahir ustad olduğunu göstərir. Fəzilət sahibi, dindar, xoş rəftarlı bu ədib Bağdadda qaldığı müddətdə böyük alimlərlə, o cümlədən Əbulmüzəffər əl-Əbivərdi ilə dostlaşaraq ondan elm öyrənmişdi. Əbu Həfs Ömər ədəb elminin sirlərini dərindən mənimsəmək niyyəti ilə Bağdaddan sonra Həmədanda da bu alimin yanında təhsilini davam etdirmişdir. Sərxəsdə Əbu Həfslə görüşən əs-Səmani onun özündən eşitdiyi şeirlərindən parçalar yazmışdır. Əbu Həfs Bağdadda təhsil aldıqdan sonra vətəni Gəncəyə dönmüş, sonra isə ikinci dəfə Bağdada qayıtmış, yetmiş yaşında vəfat etmişdir. L.Orucova və Z.Şıxalibəyli yazır ki, bir çoxları güman edirlər ki, Ömər ibn Osman əl-Cənzi Nizami Gəncəvinin dayısı olmuşdur.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
Nərgiz Əliyeva. Orta əsrlərdə Azərbaycan alimlərinin elmi əlaqələri və tədris fəaliyyəti. Bakı: «Turxan» NPB, 2015. - 168 s.
İstinadlar
- "Nərgiz Əliyeva. Orta əsrlərdə Azərbaycan alimlərinin elmi əlaqələri və tədris fəaliyyəti. Bakı: «Turxan» NPB, 2015. - s.67-71" (PDF). 2021-09-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-07.
- Альтман М.М. О гянджинском землетрясении в XII веке // Сб. «Низами», ч.1. Баку: 1940 s. 108-111
- Халидов А.Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. М.: Наука,1985, s.192
- Əbdülkərim əs-Səmani. Kitab əl-Ənsab. Beyrut, V c., s. 387-388
- İbn Xallikan. Kitabu vəfayət əl-əyan va ənbə`u -z-zaman. I c., Qahirə, 1981, s. 31
- Mehmet Altay Köymen. Alp Arslan və zamanı. Ankara, 1983, s. 365, qeyd 67.
- Развитие арабской филологии в Азербайджане / Оруджева Л.М., Шихалибейли З.Е. Баку: Нурлан, 2004, c. 25.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nizamiyye medresesi Gence XII esre aid Boyuk Selcuq Imperiyasinin veziri Nizamulmulkun serefine yaradilan Nizamiyye medreselerinden biri HaqqindaX XII esrlerde Gencede medeni veziyyet X esrin 70 ci illerinden Arranda hokmranliq eden Seddadiler sulalesinin paytaxti Gence cox kecmeden Berdeni geride qoyaraq Arranin en iri seherine cevrilir Boyuk Selcuqilerin uc en boyuk seheri Merv Nisapur ve Isfahan ile yanasi Gence de boyuk seherler sirasina daxil olur Lakin XII esrin I yarisinda Gencede basqin ve qaretler seheri tamamile dagitmisdi Buna baxmayaraq seherin strateji movqeyi xususile senetkarligin yuksek inkisafi elece de sultanin canisini Qara Sunqurun oz qosunlari ile gencelilere qosulmasi seherin evvelki gozelliyinin berpa olunmasina imkan vermisdi El Bundariye gore zelzeleden sonra seher evvelkinden de yaxsi tikilmisdi Cografiyasunas seyyah tarixci Yaqut el Hemevinin melumatina gore Azerbaycan seherlerinde olan ereb ve fars dillerinde zengin kitab fondlarindan biri de Gencede yerlesmisdi Bele kitab fondlari olan kitabxanalar butun arzu edenler ucun aciq olurdu Bura gelenler qiraet ve kitablarin uzunu kocurmekle mesgul olurdular Kenardan gelenlere murekkeb ve qelem verirdiler elmin muxtelif sahelerinde isleyen alimler ise maasla temin olunurdu Bele kitabxanalarda meshur alimler istirak edir onlarin fikir mubadileleri teskil edilirdi Gencedeki elmi meclisde ereb edebiyyati tarixinde mavle boyuk emir alim tarixci edib hafiz tenqidci nessebe geneologiya ile mesgul olan alim kimi meshur olan emir leqebli bagdadli hafiz Ebu Nesr Eli ibn Hibbetullah ibn Eli ibn Cefer ibn Eli ibn Mehemmed ibn Makula 1030 1082 kimi hormetli alim istirak etmisdi Es Semaninin 1113 1167 melumatindan aydin olur ki Ibn Makula burada Gence kitabxanasinin muhafizi naxcivanli Xodadad ibn Asim ibn Bekran en Nesevinin hedislerini dinlemis onunla fikir mubadilesi etmisdir Bu fakt Yaqut el Hemevinin 1178 1179 1227 melumatinin deqiqlesdirilerek Gence kitabxanasinin Ibn Makulanin yasadigi dovrde yeni XI esrde fealiyyetini gosterir Elm merkezi kimi Gence hem de sufi seyxlerin toplasaraq hedis meclislerinde fealiyyet gosterdikleri seherlerden olmusdur Cox gorkemli sufi seyx alimlerden olmus es Silefi 1085 1180 Azerbaycanla yaxindan bagli bir sexsiyyet olmusdur Bagdadda el Kiye Ebulhesen el Herrasiden fiqhi Xetib Tebriziden ise ereb dilini oyrenmisdi Onun boyuk nufuzu sayesinde Misirin sahibi Fatimi xelifesi ez Zahir el Ubeydinin veziri el Adil el Hesen ibn es Sallar 1151 ci ilde Isgenderiyyede medrese tikdirdirerek hedis toplamaq niyyeti ile bir cox seherlere o cumleden Genceye seyahet etmis orada coxsayli hafizler zemanesinin taninmis seyxleri ile gorusmusdu Ebu Tahir es Silefi kimi alim seyxlerin Gence ziyaretinde yerli alimlerle goruserek elmi mubadile aparmasi yerli medeni muhitin abu havasindan xeber verir Sultan ve veziri Nizamulmulk Arraniyye mescidine catanda Ibn Makula da Genceni ziyaret eden alimler arasinda idi Selcuqlar dovrunde muderrisler medreselerin bas muellimleri hesab edilirdi Onlar sultanlar ve vezirler terefinden teyin edilirdi Nizamulmulk vezirliyi dovrunde muderrisleri ozu teyin edirdi Sultan Sencerin 1118 1157 de muderrisleri teyin etdiyi melumdur Gencede Nizamiyye medresesi Gencede hedis meclisleri ile yanasi edebi yarismalar da teskil olunurdu Bu seher bir cox gorkemli sexsiyyetler yetirmisdir Nizami Gencevi Gencede yazib yaratmisdir XI esrin sonlarinda yasayib fealiyyet gostermis Azerbaycanin boyuk sairlerinden Qetran Tebrizi defelerle Gencede olmusdur Bele yuksek seviyyeli ziyalilarin olmasi Gence seherinin elmi medeni muhitinin gostericilerinden biri olan tehsil muessiselerinin medreselerin movcudlugunu da tesdiq edir Es Silefi Misirden Yaxin ve Orta Serqin o cumleden Arran ve Azerbaycanin seherleri arasinda medeni inkisaf seviyyesine gore secilen Genceye seyahet etmisdi O Gencede olarken bu seheri ziyarete gelmis bir coxalimlerle gorusmus onlarin neql etdikleri hedisleri dinleyerek oyrenmis bu alimler haqqinda yeni melumat toplamisdir Onlarin arasinda Oz zekasi ile isiq sacan Ebu Abdulla Muhemmed ibn Eli ibn Muhemmed et Teberi es Silefiye hesr etdiyi serini oxumusdur Es Silefi Mu cem es Sefer eserinde Azerbaycan ve onun bir cox seherleri o cumleden Gence ve onun Nizamiyye medresesi haqqinda melumat verir Melum olur ki Gencedeki medresede qazi Ebu Abdulla Mehemmed ibn Eli ibn Muhemmed et Teberi kimi muderris fealiyyet gostermisdir Parlaq zekali bu sexs oradaki tehsile rehberlik etmisdir Gencede Nizamulmulkun onun atasi ucun tikdirdiyi medresede muderris vezifesinde calismisdir Fiqh ve edeb elmi fenlerinin muderrisi olmaqla yanasi hem de burada tehsile basciliq etmisdir Ebu Abdulla et Teberi hemin medresedeki tedrise rehberlik ederken yaxsi islemis onun idarecilik qabiliyyeti daha da artmisdi En Nizamin Gencede tikdirdiyi merdesede ilk defe desr demek selahiyyetini Ebu Abdulla Mehemmed et Teberinin atasi sufi safii esari alimi el Kiya el Herrasi kimi meshur olan Sems el Islam Imadeddin Ebulhesen Eli ibn Mehemmed etTeberiye 450 1058 504 1110 vermesi guman edilir El Kiya el Herrasi Nisapurdaki Nizamiyye medresesinin ilk rehberi meshur imam el Cuveyninin o 478 1086 telebesi olmusdur Menseyini Teberistandan goturmus leyaqetli insan olan alim seyx el Kiye el Herrasi Nizamiyye medresesinde ders demis azerbaycanli feqihlerin de muellimlerinden sayilirdi Guman edilir ki el Kiye el Herrasi daha sonra Genceye muderris teyin edilmisdi Mesud ibn Namdarin eserinin elyazmasinda doqquz defe el Kiye el Herrasinin adi cekilir Diger terefden Gencede teskil olunmus elmi yarismalarda imamlar divan ehli qazilar istirak edirdiler Ibn Namdara gore bu yarismalarda Camal el Quda Ebu l Hesen Eli ibn Mehemmed ibn Mehemmed et Teberi de istirak etmisdi Z Saidova gore medresenin rehberi ikinci et Teberi yeni Camalel Quda da ola bilerdi Bu subhe her iki sexsiyyetin adinin eyni olmasi yalniz kunyelerinde ferqin olmasi ile elaqedardir Azerbaycanli muderrislerden XII esr erebdilli edibi eslen Genceden olan Ebu Hefs Omer ibn Osman ibn Sueyb el Cenzinin v e h 550 1155 ci ilde Mervde Nisapurda Nizamulmulkun oglu Fexrulmulkun v e 1106 ci ilde usaqlarina ders demesi genceli muderrisin tedris ilinde mahir ustad oldugunu gosterir Fezilet sahibi dindar xos reftarli bu edib Bagdadda qaldigi muddetde boyuk alimlerle o cumleden Ebulmuzeffer el Ebiverdi ile dostlasaraq ondan elm oyrenmisdi Ebu Hefs Omer edeb elminin sirlerini derinden menimsemek niyyeti ile Bagdaddan sonra Hemedanda da bu alimin yaninda tehsilini davam etdirmisdir Serxesde Ebu Hefsle gorusen es Semani onun ozunden esitdiyi seirlerinden parcalar yazmisdir Ebu Hefs Bagdadda tehsil aldiqdan sonra veteni Genceye donmus sonra ise ikinci defe Bagdada qayitmis yetmis yasinda vefat etmisdir L Orucova ve Z Sixalibeyli yazir ki bir coxlari guman edirler ki Omer ibn Osman el Cenzi Nizami Gencevinin dayisi olmusdur Hemcinin baxNizamiyye medresesi Gence medresesi Ordubad medresesi Zaviye medresesiXarici kecidlerNergiz Eliyeva Orta esrlerde Azerbaycan alimlerinin elmi elaqeleri ve tedris fealiyyeti Baki Turxan NPB 2015 168 s Istinadlar Nergiz Eliyeva Orta esrlerde Azerbaycan alimlerinin elmi elaqeleri ve tedris fealiyyeti Baki Turxan NPB 2015 s 67 71 PDF 2021 09 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2021 03 07 Altman M M O gyandzhinskom zemletryasenii v XII veke Sb Nizami ch 1 Baku 1940 s 108 111 Halidov A B Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya tradiciya M Nauka 1985 s 192 Ebdulkerim es Semani Kitab el Ensab Beyrut V c s 387 388 Ibn Xallikan Kitabu vefayet el eyan va enbe u z zaman I c Qahire 1981 s 31 Mehmet Altay Koymen Alp Arslan ve zamani Ankara 1983 s 365 qeyd 67 Razvitie arabskoj filologii v Azerbajdzhane Orudzheva L M Shihalibejli Z E Baku Nurlan 2004 c 25