Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Naxçıvan iqtisadi rayonu — Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayonlarından biri
| 1. Babək rayonu 2. Culfa rayonu 3. Kəngərli rayonu 4. Naxçıvan (şəhər) | 5. Ordubad rayonu 6. Sədərək rayonu 7. Şahbuz rayonu 8. Şərur rayonu |
Coğrafi mövqeyi və ərazisi
Naxçıvan Muxtar Respublikası (MR) Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşir və ölkənin əsas ərazisindən təcrid olunmuşdur. MR İran İR, Türkiyə və Ermənistanın əhatəsində yerləşir. O, şimalda və şərqdə Ermənistan Respublikası ilə 246 km, cənub-qərbdə Türkiyə ilə 15 km, cənubda İran İR ilə 204 km məsafədə həmsərhəddir. Naxçıvan MR Naxçıvan şəhərini, Babək, Culfa, Kəngərli, Ordubad, Sədərək, Şahbaz, Şərur inzibati rayonlarını əhatə edir. Sahəsi 5562 km2 , əhalisinin sayı 427,2 min nəfərdir (01.01.2013). MR Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 6,4%-ni tutur, ölkə əhalisinin 4,5%-i də burada yaşayır. Əhalinin orta sıxlığı 77 nəfər/km2 -dir. Naxçıvan şəhəri 1136–1225-ci illərdə mövcud olmuş Atabəylər dövlətinin bir müddət paytaxtı olmuş və yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. 1735–1747-ci illərdə Naxçıvan Nadir şahın qurduğu İran dövlətinin tərkibinə daxil idi. 1747-ci ildə onun ölümündən sonra burada hakim olan kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xan Zəngəzur dağlarından Araz çayına qədər ərazilərdə Naxçıvan xanlığı yaratmışdır. 1826–1828-ci illərdə olan Rusiya -İran müharibəsindən sonra region Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir. Aparılan inzibati-ərazi bölgüsünə görə, 1849-cu ildən İrəvan quberniyasının tərkibində olmuşdur. 1920-ci ildə Azərbaycan Rusiya tərəfindən yenidən istila etdikdən sonra 1924-cü il fevralın 9-da onun tərkibində Naxçıvan MSSR təşkil edilmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində Naxçıvan MR-in iqtisadi, sosial-mədəni və demoqrafik inkişafında böyük irəliləyişlər olmuş, çoxsaylı istehsal və xidmət obyektləri yaradılmışdır. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ərəfəsində, 1990-cı ilin noyabrında onun adından "Sovet və Sosialist" sözləri çıxarılmış Naxçıvan Muxtar Respublikası (MR) adlanır. Naxçıvan MR əlverişli İCM-ə malik olsa da, onun blokadada olması iqtisadi əlaqələrin qurulmasında, əhalinin gediş-gəlişində, enerji daşıyıcıları, istehsal obyektlərinin xammal ilə təminatı və məhsulların daşınmasında problemlər yaranır. Belə vəziyyət Naxçıvan MR-in demoqrafik inkişafına, ilk növbədə əhalinin sayının artımına və miqrasiyasına da ciddi təsir göstərir.
Əhalisi və əmək ehtiyatları
Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazilərindən biri olan Naxçıvanda əhalinin sayının dinamikasına yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət, təsərrüfatın inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirlər, regionda baş verən sosial-demoqarfik proseslər, köçürmələr və miqrasiyalar ciddi təsir göstərmişdir. 1924-cü ildə Naxçıvan MR-in yaradıldığı dövrdə burada 90,0 min nəfərə qədər əhali yaşamışdır. Sonrakı dövrdə keçirilən siyahıyaalmanın nəticələrinə görə MR-də (1926–1939-cu illərdə) əhalinin sayı 20,7% yüksəlmiş və 1939-cu ildə 126,7 min nəfər olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsi dövründə və sonrakı illərdə, XX əsrin ortalarına qədər Naxçıvanda əhalinin sayının artımında ciddi geriləmələr müşahidə olunur. Ona görə 50-ci illərin ortalarına qədər əhalinin sayı zəif artmışdır. 1959-cu ildə MR-da yaşayan əhalinin sayı 141,4 min nəfərə yüksəlmişdir. Bu 1939-cu ildə olan əhalinin sayına nisbətən 11,4% çoxdur [Eminov Z. N., 2005]. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq Naxçıvan MR-in əhalisinin sayı zəif templə artmışdır. Zəif artım tempi ilk növbədə nisbi göstəricilərdə özünü göstərir. Belə ki, 1995-ci ildə MR-də əhalinin sayının orta illik artımı 5,9 min nəfər və ya 1,8%, 2000-ci illərin əvvəllərində 3,5–4,0 min nəfər arasında və ya 1,0% təşkil etmişdir [Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2012]. 2009-cu ildə keçirilmiş siyahıyaalmanın nəticələrinə görə Naxçıvan MR-də əhalinin sayı 398,3 min nəfər olmuşdur.
Təsərrüfatın ümumi səciyyəsi
Naxçıvan MR ölkənin əsas hissəsindən kənarda yerləşdiyinə görə burada təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyəti, kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi daxili tələbatın ödənilməsinə xidmət göstərməlidir. Uzun illər ərzində blokada şəraitində qalan MR iqtisadi tənəzzül dövrü keçirmiş, istehsal və xidmət sahələrinə aid müəssisələrin fəaliyyəti pozulmuşdur. Lakin 90-cı illərin ikinci yarısından sonra başlanan iqtisadi islahatlar prosesində mövcud müəssisələrin fəaliyyətinin bərpa edilməsi ilə yanaşı, yenilərinin də tikilməsinə diqqət artırılmışdır. Aparılan islahatlar prosesində MR-ya təbii qaz verilməsi bərpa edilmişdir. Bunun əsasında Modul İES, Qaz-Turbin ES tikilmiş, Naxçıvan, Ordubad və Arpa çayları üzərində kiçik SES-lər qurulmuşdur. Ona görə iqtisadi rayonun enerji təminatı problemi həll edilmişdir. Bu isə əlavə istehsal və xidmət obyektlərinin yaradılmasına imkan verir.
Sənayesi
Naxçıvan MR-də sənayenin inkişafında aşağıdakı mərhələləri ayırmaq olar. 1. XX əsrin 50–60-cı illəri — Bu dövrdə tarixən formalaşmış sahələrin fəaliyyəti ilə yanaşı, yeni sahələr və müəssisələr də yaradılmışdır. Təbii ehtiyatların mənimsənilməsi, onların emalı müəssisələrinin yaradılması, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən yüngül və yeyinti sənayesi obyektlərinin təşkili, ümumi ölkə daxilində tələbatın ödənilməsi üçün kooperasiya əlaqələri əsasında məhsul istehsalı sənayenin sahə strukturunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış, onun müasir ərazi təşkili yaranmışdır. Davamlı olaraq maşınqayırma, kimya, neft-kimya, ASK-nə daxil olan müəssisələr şəbəkəsinin tikilməsi sənayenin təsərrüfatda rolunun artırılmasına xidmət etmişdir. Eyni zamanda bu tədbirlər sənayenin tərkibində emal sahələrinin rolunun yüksəlməsinə, son məhsul istehsal edən sahələrin inkişafına imkan vermişdir. MR-da 1980-ci ildə də yeyinti (77,5%) və yüngül (12,5%) sənaye sahələrinin aparıcı rolu qalmış, əhalinin məşğulluğunda da bu sahələr əsas yer tutmuşdur. XX əsrin 80–90-cı illərində Naxçıvan MR ölkənin sənaye məhsulları istehsalında xüsusi yer tutmuşdur. Burada sənaye məhsullarının bir neçə faizi istehsal edilmişdir [Məmmədov R. H., 1989]. 2. Müasir dövr. Müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq müşahidə edilən çətinliklər təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərmişdir. İqtisadi əlaqələrin qırılması, MR-nın blokada vəziyyətinə düşməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsində olan problemlər, müəssisələrin texnoloji cəhətdən aşınması və müasir tələblərdən geri qalması iqtisadi tənəzzülə gətirib çıxardı. Onların fəaliyyətində olan problemlər təsərrüfat strukturunun dəyişməsi ilə yanaşı əmək ehtiyatlarının da məşğulluq səviyyəsinin azalmasına, əhalinin həyat şəraitinin pisləşməsinə və maddi gəlirlərinin aşağı düşməsinə səbəb oldu [Nadirov A. A., 2001]. 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində MR-da yeni sənaye obyektləri yaradılması davam etdirilmiş, daxili tələbatı ödəməklə yanaşı ölkənin digər rayonlarına göndərilən və xarici ölkələrə ixrac edilən məhsulların istehsalı da təşkil edilmişdir. 2011-ci ildə Naxçıvan MR ölkənin sənaye cəhətdən inkişaf etmiş iqtisadi rayonlarından birinə çevrilmişdir. Keçən müddət ərzində istifadəyə verilən müəssisələr, kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının artması və onların emalı imkanlarının genişlənməsi sənayenin inkişafına şərait yaratmışdır. MR-ya təbii qazın verilməsi üçün tədbirlər görülməsi nəticəsində əhalinin və təsərrüfatın yanacaq mənbələrinə tələbatı ödənilmişdir. Yanacaq verilməsi elektrik enerjisi istehsalının artmasına, əhalinin təbii qaza olan tələbatının ödənilməsinə, istixanalar yaradılmasına imkan vermişdir. Ona görə də son illərdə istehsal olunan sənaye məhsullarının dəyəri 680 mln. manata qədər yüksəlmiş, 2005-ci ilə nisbətən 16,5 dəfə artmışdır. Belə irəliləyişin əldə edilməsi burada yeni sənaye obyektlərinin istifadəyə verilməsi (135 müəssisə vardır) və sənaye istehsal fondlarının dəyərinin artması nəticəsində mümkün olmuşdur.
2018-ci ildə Muxtar Respublikanın büdcəsinin gəlirləri 73,4 manata bərabər idisə, 2019-cu ildə 83 milyon manat, 2020-də isə 94,2 milyon manat təşkil edir. Sənaye istehsalının artması nəticəsində Naxçıvanda 2019-cu ildə 323 milyon 309 min ABŞ dolları dəyərində məhsul ixrac olunmuşdur. Həmin il Naxçıvanda sənaye məhsulu istehsalının 95,9 faizi malların, 4,1 faizi isə xidmətlərin payına düşüb. İstehsal olunan sənaye məhsulunda özəl bölmənin payı 94,1 faiz təşkil edib. 2015-ci ildə 916817,9 min manat məhsul istehsal olunmuşdusa, sonrakı hər bir il ərzində bu rəqəmin ardıcıl olaraq artaraq 2019-cu ildə 1 milyard 14 milyon 971 min 500 manat dəyər səviyyəsinədək gəlib çatıb.
Kənd təsərrüfatı
Naxçıvan MR-də kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafına əlverişli şərait vardır. Şərur-Ordubad düzənliyi, burada olan yüksək temperatur şəraiti meyvə, üzüm, tütün, şəkər çuğunduru, taxıl məhsulları becərilməsinə, ildə bir neçə dəfə kartof əkilməsinə şərait yaradır. Eyni zamanda çayların vadilərində yerləşən əlverişli yerlər və suvarma imkanlarının olması kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərildiyi mühüm areallardır. Bu ərazilərdə yaşayan əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsində kənd təsərrüfatının rolu çoxdur (şəkil). Dağlıq ərazilərdə, yəni əkinçiliyin inkişafı üçün əlverişli relyef şəraiti məhdud olan ərazilərdə heyvandarlıq inkişaf etdirilir. Onlar arasında maldarlıq və qoyunçuluq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. MR üzrə kənd təsərrüfatında 93,9 min nəfər çalışır. Onlar məşğul olan əhalinin (211,3 min nəfər) 44,4%-ni təşkil edir. MR-da kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi 157,2 min ha təşkil edir. Onlardan 29,5 min ha əkin yerləri, 0,8 min ha çoxillik əkmələr, 11 min ha dincə qoyulmuş torpaqlar, 115,8 min ha biçənək və otlaqlardır. MR-da kənd təsərrüfatı əkinlərinin strukturunda dənli və paxlalı bitkilər əsas yer tutur. 2011-ci ildə dənli və paxlalı bitkilər 37,6 min ha sahədə becərilmişdir. Onların 25,9 min hektarını buğda əkinləri təşkil edir. 2005-ci ildən sonra keçən dövrdə onların əkinləri 10,8 min ha və ya 40,4%, o cümlədən buğda əkinləri 7,2 min ha və ya 38,8% artmışdır (cədvəl 11.7). Naxçıvan MR-da taxılçılıq sahəsində tələbatın daxili istehsal hesabına ödənilməsi üçün becərilən məhsulların kəmiyyətinin və keyfiyyətinin artırılması, məhsuldar toxum növlərinin alınması, saxlama kameralarının tutumunun daxili tələbatın həcminə çatdırılması istiqamətində tədbirlər görülməsi vacibdir. MR-da əkinlərin sahəsinə görə sonrakı yeri tərəvəzçilik tutur və o, 6044 ha sahədə becərilir. Naxçıvan MR uzun illər çəyirdəkli meyvələrin istehsalında ixtisaslaşmışdır. Ordubad rayonunda ərik və şaftalının müxtəlif növlərinin becərilməsi üçün əlverişli təbii şərait vardır. Ona görə MR-da meyvənin əkin sahələri və toplanan məhsulların miqdarı daim artırılır. 2011-ci ildə burada 4,1 min ha sahədə meyvə və giləmeyvə əkilmişdir. Onların sahəsi 2005-ci ilə nisbətən 1361 ha və ya 49,6% çoxdur. Lakin məhsuldarlığın azalması toplanan məhsulların miqdarının artırılmasına imkan vermir. Bağlarda məhsuldarlıq 2005-ci ildə 150,3 s/ha olduğu halda, 2011-ci ildə 133,2 s/ha olmuşdur. Ona görə bu dövrdə yığılan meyvə və giləmeyvələrin miqdarı 3,9 min t və ya 10,6% artmışdır. Uzun illər ərzində geniş sahələrdə becərilsə də, son dövrlərdə əkinləri azalan sahələrə üzümçülük və tütünçülük aiddir. Üzüm əkinlərinin genişləndirilməsində irəliləyiş olsa da, tütünçülük unudulmuş sahə olaraq qalır. Müstəqillik illərində MR-da şəkər çuğunduru əkilməyə başlanmışdır. Hazırda burada 1852 ha sahədə əkilən şəkər çuğunduru əkinlərindən ildə 39,0 min t məhsul yığılır. Naxçıvan MR-də istehsal edilən heyvandarlıq məhsullarının miqdarı daim artır. 2012-ci ildə MR-də 193 min t ət, 78,4 min t süd istehsal edilmişdir.
Nəqliyyatı
Nəqliyyat sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakçılara, tədarük və emal müəssisələrinə çatdırılmasında nəqliyyat çox böyük rol oynayır. Yüklərin əsas hissəsi avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə daşınır. Yüksək manevretmə qabiliyyəti, həm bərk örtüklü, həm də torpaq yollarda məhsulların bir məntəqədən digərinə qısa müddətdə çatdırılması bu nəqliyyat növünün əhəmiyyətini artırır. Blokada vəziyyətində olması ilə əlaqədar Muxtar Respublikanı Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirən dəmir yolu xətti işləmir. Hava nəqliyyatı ilə daşınmalar isə baha başa gəldiyinə görə kənd təsərrüfatı məhsullarının 90%-dən çoxu avtomobil nəqliyyatı ilə daşınır.
Sosial infrastruktur
Naxçıvan MR əhaliyə xidmət göstərilən sahələrin inkişafına görə fərqlənən regionlara aiddir. Səhiyyə, təhsil, sosial-mədəni və məişət xidməti sahələrinin inkişafında böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Səhiyyə əhaliyə xidmət göstərilən mühüm sahələrdən biridir. Hazırda (2011-ci il) MR-da 44 xəstəxana, 119 ambulator-poliklinika müəssisələri vardır. Rayon mərkəzlərində bir çox ixtisaslaşmış xəstəxanaların yaradılması ilə onların sayında və göstərdiyi xidmətlərin səviyyəsində xeyli yüksəlmə getmişdir.
Xəstəxanaların kadrlarla təminatı əhaliyə xidmət göstərilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son 10 ildə Naxçıvan MR-da çalışan həkimlərin sayı 155 nəfər və ya 22,9% çoxalmış və 832 nəfərə çatmışdır. Naxçıvan MR-da orta ümumtəhsil məktəblərinin geniş şəbəkəsi vardır. Bu sahədə 48,0 min nəfər şagirdin təhsil alması üçün 222 orta ümumtəhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. MR-da orta ixtisas sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrə Naxçıvan Musiqi Kolleci, Naxçıvan Tibb Kolleci və Naxçıvan Dövlət Texniki Kolleci daxildir. Texniki peşə təhsili məktəblərində isə təhsil alanların sayı 353 nəfərə çatır. Ali təhsil onun ən yüksək səviyyəsi olmaqla yanaşı, kadr hazırlığında da mühüm yer tutur. Hazırda MR-da fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrinə Naxçıvan Dövlət Universiteti, Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu, Naxçıvan Özəl Universiteti aiddir. 2009-cu ildə ali təhsil müəssisələrində 7,7 min nəfər tələbə təhsil almışdır. MR-da AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi təşkil edilmişdir. Burada yaradılan İnstitutlarda MR-in tarixi, coğrafiyası, torpaq-bitki örtüyü, etnoqrafiyasının tədqiqi sahəsində genişmiqyaslı işlər aparılır. Batabatda Rəsədxana fəaliyyət göstərir. Naxçıvanda olan mineral bulaqlar, dağ gölləri (Batabat, Göygöl), təbiət (İlandağ) və tarixi abidələr gözəl istirahət və turizm yerləridir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Naxçıvan Muxtar Respublikası haqqında ümumi məlumat 2018-09-12 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Heydərov, Pərviz. . https://azvision.az (az.). 2020-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2020.
- Allahverdiyev M. M. Azərbaycanda işçi qüvvəsinin təkrar istehsalının bəzi məsələləri. Bakı: 1966, 218 s.
- Azərbaycan əhalisi, 2013. Bakı: DSK, 2014, 125 s.
- Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2012. Bakı: DSK, 2013, 490 s.
- Azərbaycanın kənd təsərrüfatı, 2012. Bakı:DSK, 2013, 636 s.
- Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2013. Bakı: DSK, 2013, 804 s.
- Azərbaycannın sənayesi, 2012. Bakı: DSK, 2013, 332 s.
- Azərbaycanın nəqliyyatı. Bakı: DSK, 2013, 139 s.
- Nadirov A. A. Müstəqil Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf məsələləri. Bakı: Elm, 2001, 452 s.
- Paşayev N. Ə., Əyyubov N. H. , Eminov Z. N.. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyası. Bakı: Çıraq, 2010, 416 s.
 | Naxçıvan şəhəri ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Naxcivan iqtisadi rayonu Azerbaycan Respublikasinin iqtisadi rayonlarindan biri1 Babek rayonu 2 Culfa rayonu 3 Kengerli rayonu 4 Naxcivan seher 5 Ordubad rayonu 6 Sederek rayonu 7 Sahbuz rayonu 8 Serur rayonuCografi movqeyi ve erazisiNaxcivan Muxtar Respublikasi MR Azerbaycanin cenub qerbinde yerlesir ve olkenin esas erazisinden tecrid olunmusdur MR Iran IR Turkiye ve Ermenistanin ehatesinde yerlesir O simalda ve serqde Ermenistan Respublikasi ile 246 km cenub qerbde Turkiye ile 15 km cenubda Iran IR ile 204 km mesafede hemserheddir Naxcivan MR Naxcivan seherini Babek Culfa Kengerli Ordubad Sederek Sahbaz Serur inzibati rayonlarini ehate edir Sahesi 5562 km2 ehalisinin sayi 427 2 min neferdir 01 01 2013 MR Azerbaycan Respublikasinin erazisinin 6 4 ni tutur olke ehalisinin 4 5 i de burada yasayir Ehalinin orta sixligi 77 nefer km2 dir Naxcivan seheri 1136 1225 ci illerde movcud olmus Atabeyler dovletinin bir muddet paytaxti olmus ve yuksek inkisaf seviyyesine catmisdir 1735 1747 ci illerde Naxcivan Nadir sahin qurdugu Iran dovletinin terkibine daxil idi 1747 ci ilde onun olumunden sonra burada hakim olan kengerli tayfa bascisi Heyderqulu xan Zengezur daglarindan Araz cayina qeder erazilerde Naxcivan xanligi yaratmisdir 1826 1828 ci illerde olan Rusiya Iran muharibesinden sonra region Rusiya terefinden isgal edilmisdir Aparilan inzibati erazi bolgusune gore 1849 cu ilden Irevan quberniyasinin terkibinde olmusdur 1920 ci ilde Azerbaycan Rusiya terefinden yeniden istila etdikden sonra 1924 cu il fevralin 9 da onun terkibinde Naxcivan MSSR teskil edilmisdir Sovet hakimiyyeti illerinde Naxcivan MR in iqtisadi sosial medeni ve demoqrafik inkisafinda boyuk irelileyisler olmus coxsayli istehsal ve xidmet obyektleri yaradilmisdir Azerbaycanin musteqillik elde etmesi erefesinde 1990 ci ilin noyabrinda onun adindan Sovet ve Sosialist sozleri cixarilmis Naxcivan Muxtar Respublikasi MR adlanir Naxcivan MR elverisli ICM e malik olsa da onun blokadada olmasi iqtisadi elaqelerin qurulmasinda ehalinin gedis gelisinde enerji dasiyicilari istehsal obyektlerinin xammal ile teminati ve mehsullarin dasinmasinda problemler yaranir Bele veziyyet Naxcivan MR in demoqrafik inkisafina ilk novbede ehalinin sayinin artimina ve miqrasiyasina da ciddi tesir gosterir Ehalisi ve emek ehtiyatlariAzerbaycanin tarixi cografi erazilerinden biri olan Naxcivanda ehalinin sayinin dinamikasina yaranmis ictimai siyasi veziyyet teserrufatin inkisafi sahesinde heyata kecirilen tedbirler regionda bas veren sosial demoqarfik prosesler kocurmeler ve miqrasiyalar ciddi tesir gostermisdir 1924 cu ilde Naxcivan MR in yaradildigi dovrde burada 90 0 min nefere qeder ehali yasamisdir Sonraki dovrde kecirilen siyahiyaalmanin neticelerine gore MR de 1926 1939 cu illerde ehalinin sayi 20 7 yukselmis ve 1939 cu ilde 126 7 min nefer olmusdur Ikinci Dunya muharibesi dovrunde ve sonraki illerde XX esrin ortalarina qeder Naxcivanda ehalinin sayinin artiminda ciddi gerilemeler musahide olunur Ona gore 50 ci illerin ortalarina qeder ehalinin sayi zeif artmisdir 1959 cu ilde MR da yasayan ehalinin sayi 141 4 min nefere yukselmisdir Bu 1939 cu ilde olan ehalinin sayina nisbeten 11 4 coxdur Eminov Z N 2005 XX esrin 90 ci illerinin evvellerinden baslayaraq Naxcivan MR in ehalisinin sayi zeif temple artmisdir Zeif artim tempi ilk novbede nisbi gostericilerde ozunu gosterir Bele ki 1995 ci ilde MR de ehalinin sayinin orta illik artimi 5 9 min nefer ve ya 1 8 2000 ci illerin evvellerinde 3 5 4 0 min nefer arasinda ve ya 1 0 teskil etmisdir Azerbaycanin demoqrafik gostericileri 2012 2009 cu ilde kecirilmis siyahiyaalmanin neticelerine gore Naxcivan MR de ehalinin sayi 398 3 min nefer olmusdur Teserrufatin umumi seciyyesiNaxcivan MR olkenin esas hissesinden kenarda yerlesdiyine gore burada teserrufat obyektlerinin fealiyyeti kend teserrufati mehsullarinin becerilmesi daxili telebatin odenilmesine xidmet gostermelidir Uzun iller erzinde blokada seraitinde qalan MR iqtisadi tenezzul dovru kecirmis istehsal ve xidmet sahelerine aid muessiselerin fealiyyeti pozulmusdur Lakin 90 ci illerin ikinci yarisindan sonra baslanan iqtisadi islahatlar prosesinde movcud muessiselerin fealiyyetinin berpa edilmesi ile yanasi yenilerinin de tikilmesine diqqet artirilmisdir Aparilan islahatlar prosesinde MR ya tebii qaz verilmesi berpa edilmisdir Bunun esasinda Modul IES Qaz Turbin ES tikilmis Naxcivan Ordubad ve Arpa caylari uzerinde kicik SES ler qurulmusdur Ona gore iqtisadi rayonun enerji teminati problemi hell edilmisdir Bu ise elave istehsal ve xidmet obyektlerinin yaradilmasina imkan verir SenayesiNaxcivan MR de senayenin inkisafinda asagidaki merheleleri ayirmaq olar 1 XX esrin 50 60 ci illeri Bu dovrde tarixen formalasmis sahelerin fealiyyeti ile yanasi yeni saheler ve muessiseler de yaradilmisdir Tebii ehtiyatlarin menimsenilmesi onlarin emali muessiselerinin yaradilmasi kend teserrufati mehsullarini emal eden yungul ve yeyinti senayesi obyektlerinin teskili umumi olke daxilinde telebatin odenilmesi ucun kooperasiya elaqeleri esasinda mehsul istehsali senayenin sahe strukturunun formalasmasinda ehemiyyetli rol oynamis onun muasir erazi teskili yaranmisdir Davamli olaraq masinqayirma kimya neft kimya ASK ne daxil olan muessiseler sebekesinin tikilmesi senayenin teserrufatda rolunun artirilmasina xidmet etmisdir Eyni zamanda bu tedbirler senayenin terkibinde emal sahelerinin rolunun yukselmesine son mehsul istehsal eden sahelerin inkisafina imkan vermisdir MR da 1980 ci ilde de yeyinti 77 5 ve yungul 12 5 senaye sahelerinin aparici rolu qalmis ehalinin mesgullugunda da bu saheler esas yer tutmusdur XX esrin 80 90 ci illerinde Naxcivan MR olkenin senaye mehsullari istehsalinda xususi yer tutmusdur Burada senaye mehsullarinin bir nece faizi istehsal edilmisdir Memmedov R H 1989 2 Muasir dovr Musteqilliyin ilk illerinden baslayaraq musahide edilen cetinlikler teserrufat obyektlerinin fealiyyetine menfi tesir gostermisdir Iqtisadi elaqelerin qirilmasi MR nin blokada veziyyetine dusmesi kend teserrufati mehsullarinin becerilmesinde olan problemler muessiselerin texnoloji cehetden asinmasi ve muasir teleblerden geri qalmasi iqtisadi tenezzule getirib cixardi Onlarin fealiyyetinde olan problemler teserrufat strukturunun deyismesi ile yanasi emek ehtiyatlarinin da mesgulluq seviyyesinin azalmasina ehalinin heyat seraitinin pislesmesine ve maddi gelirlerinin asagi dusmesine sebeb oldu Nadirov A A 2001 2000 ci illerin evvellerinden baslayaraq heyata kecirilen tedbirler neticesinde MR da yeni senaye obyektleri yaradilmasi davam etdirilmis daxili telebati odemekle yanasi olkenin diger rayonlarina gonderilen ve xarici olkelere ixrac edilen mehsullarin istehsali da teskil edilmisdir 2011 ci ilde Naxcivan MR olkenin senaye cehetden inkisaf etmis iqtisadi rayonlarindan birine cevrilmisdir Kecen muddet erzinde istifadeye verilen muessiseler kend teserrufatinda mehsul istehsalinin artmasi ve onlarin emali imkanlarinin genislenmesi senayenin inkisafina serait yaratmisdir MR ya tebii qazin verilmesi ucun tedbirler gorulmesi neticesinde ehalinin ve teserrufatin yanacaq menbelerine telebati odenilmisdir Yanacaq verilmesi elektrik enerjisi istehsalinin artmasina ehalinin tebii qaza olan telebatinin odenilmesine istixanalar yaradilmasina imkan vermisdir Ona gore de son illerde istehsal olunan senaye mehsullarinin deyeri 680 mln manata qeder yukselmis 2005 ci ile nisbeten 16 5 defe artmisdir Bele irelileyisin elde edilmesi burada yeni senaye obyektlerinin istifadeye verilmesi 135 muessise vardir ve senaye istehsal fondlarinin deyerinin artmasi neticesinde mumkun olmusdur 2018 ci ilde Muxtar Respublikanin budcesinin gelirleri 73 4 manata beraber idise 2019 cu ilde 83 milyon manat 2020 de ise 94 2 milyon manat teskil edir Senaye istehsalinin artmasi neticesinde Naxcivanda 2019 cu ilde 323 milyon 309 min ABS dollari deyerinde mehsul ixrac olunmusdur Hemin il Naxcivanda senaye mehsulu istehsalinin 95 9 faizi mallarin 4 1 faizi ise xidmetlerin payina dusub Istehsal olunan senaye mehsulunda ozel bolmenin payi 94 1 faiz teskil edib 2015 ci ilde 916817 9 min manat mehsul istehsal olunmusdusa sonraki her bir il erzinde bu reqemin ardicil olaraq artaraq 2019 cu ilde 1 milyard 14 milyon 971 min 500 manat deyer seviyyesinedek gelib catib Kend teserrufatiNaxcivan MR de kend teserrufatinin muxtelif sahelerinin inkisafina elverisli serait vardir Serur Ordubad duzenliyi burada olan yuksek temperatur seraiti meyve uzum tutun seker cugunduru taxil mehsullari becerilmesine ilde bir nece defe kartof ekilmesine serait yaradir Eyni zamanda caylarin vadilerinde yerlesen elverisli yerler ve suvarma imkanlarinin olmasi kend teserrufati bitkilerinin becerildiyi muhum areallardir Bu erazilerde yasayan ehalinin mesgullugunun temin edilmesinde kend teserrufatinin rolu coxdur sekil Dagliq erazilerde yeni ekinciliyin inkisafi ucun elverisli relyef seraiti mehdud olan erazilerde heyvandarliq inkisaf etdirilir Onlar arasinda maldarliq ve qoyunculuq xususi ehemiyyet kesb edir MR uzre kend teserrufatinda 93 9 min nefer calisir Onlar mesgul olan ehalinin 211 3 min nefer 44 4 ni teskil edir MR da kend teserrufatina yararli torpaqlarin sahesi 157 2 min ha teskil edir Onlardan 29 5 min ha ekin yerleri 0 8 min ha coxillik ekmeler 11 min ha dince qoyulmus torpaqlar 115 8 min ha bicenek ve otlaqlardir MR da kend teserrufati ekinlerinin strukturunda denli ve paxlali bitkiler esas yer tutur 2011 ci ilde denli ve paxlali bitkiler 37 6 min ha sahede becerilmisdir Onlarin 25 9 min hektarini bugda ekinleri teskil edir 2005 ci ilden sonra kecen dovrde onlarin ekinleri 10 8 min ha ve ya 40 4 o cumleden bugda ekinleri 7 2 min ha ve ya 38 8 artmisdir cedvel 11 7 Naxcivan MR da taxilciliq sahesinde telebatin daxili istehsal hesabina odenilmesi ucun becerilen mehsullarin kemiyyetinin ve keyfiyyetinin artirilmasi mehsuldar toxum novlerinin alinmasi saxlama kameralarinin tutumunun daxili telebatin hecmine catdirilmasi istiqametinde tedbirler gorulmesi vacibdir MR da ekinlerin sahesine gore sonraki yeri terevezcilik tutur ve o 6044 ha sahede becerilir Naxcivan MR uzun iller ceyirdekli meyvelerin istehsalinda ixtisaslasmisdir Ordubad rayonunda erik ve saftalinin muxtelif novlerinin becerilmesi ucun elverisli tebii serait vardir Ona gore MR da meyvenin ekin saheleri ve toplanan mehsullarin miqdari daim artirilir 2011 ci ilde burada 4 1 min ha sahede meyve ve gilemeyve ekilmisdir Onlarin sahesi 2005 ci ile nisbeten 1361 ha ve ya 49 6 coxdur Lakin mehsuldarligin azalmasi toplanan mehsullarin miqdarinin artirilmasina imkan vermir Baglarda mehsuldarliq 2005 ci ilde 150 3 s ha oldugu halda 2011 ci ilde 133 2 s ha olmusdur Ona gore bu dovrde yigilan meyve ve gilemeyvelerin miqdari 3 9 min t ve ya 10 6 artmisdir Uzun iller erzinde genis sahelerde becerilse de son dovrlerde ekinleri azalan sahelere uzumculuk ve tutunculuk aiddir Uzum ekinlerinin genislendirilmesinde irelileyis olsa da tutunculuk unudulmus sahe olaraq qalir Musteqillik illerinde MR da seker cugunduru ekilmeye baslanmisdir Hazirda burada 1852 ha sahede ekilen seker cugunduru ekinlerinden ilde 39 0 min t mehsul yigilir Naxcivan MR de istehsal edilen heyvandarliq mehsullarinin miqdari daim artir 2012 ci ilde MR de 193 min t et 78 4 min t sud istehsal edilmisdir NeqliyyatiNeqliyyat senaye ve kend teserrufati mehsullarinin istehlakcilara tedaruk ve emal muessiselerine catdirilmasinda neqliyyat cox boyuk rol oynayir Yuklerin esas hissesi avtomobil neqliyyati vasitesile dasinir Yuksek manevretme qabiliyyeti hem berk ortuklu hem de torpaq yollarda mehsullarin bir menteqeden digerine qisa muddetde catdirilmasi bu neqliyyat novunun ehemiyyetini artirir Blokada veziyyetinde olmasi ile elaqedar Muxtar Respublikani Azerbaycanin esas hissesi ile birlesdiren demir yolu xetti islemir Hava neqliyyati ile dasinmalar ise baha basa geldiyine gore kend teserrufati mehsullarinin 90 den coxu avtomobil neqliyyati ile dasinir Sosial infrastrukturNaxcivan MR ehaliye xidmet gosterilen sahelerin inkisafina gore ferqlenen regionlara aiddir Sehiyye tehsil sosial medeni ve meiset xidmeti sahelerinin inkisafinda boyuk nailiyyetler elde olunmusdur Sehiyye ehaliye xidmet gosterilen muhum sahelerden biridir Hazirda 2011 ci il MR da 44 xestexana 119 ambulator poliklinika muessiseleri vardir Rayon merkezlerinde bir cox ixtisaslasmis xestexanalarin yaradilmasi ile onlarin sayinda ve gosterdiyi xidmetlerin seviyyesinde xeyli yukselme getmisdir Xestexanalarin kadrlarla teminati ehaliye xidmet gosterilmesi ucun muhum ehemiyyet kesb edir Son 10 ilde Naxcivan MR da calisan hekimlerin sayi 155 nefer ve ya 22 9 coxalmis ve 832 nefere catmisdir Naxcivan MR da orta umumtehsil mekteblerinin genis sebekesi vardir Bu sahede 48 0 min nefer sagirdin tehsil almasi ucun 222 orta umumtehsil muessisesi fealiyyet gosterir MR da orta ixtisas sahesinde fealiyyet gosteren muessiselere Naxcivan Musiqi Kolleci Naxcivan Tibb Kolleci ve Naxcivan Dovlet Texniki Kolleci daxildir Texniki pese tehsili mekteblerinde ise tehsil alanlarin sayi 353 nefere catir Ali tehsil onun en yuksek seviyyesi olmaqla yanasi kadr hazirliginda da muhum yer tutur Hazirda MR da fealiyyet gosteren ali tehsil muessiselerine Naxcivan Dovlet Universiteti Naxcivan Muellimler Institutu Naxcivan Ozel Universiteti aiddir 2009 cu ilde ali tehsil muessiselerinde 7 7 min nefer telebe tehsil almisdir MR da AMEA nin Naxcivan Bolmesi teskil edilmisdir Burada yaradilan Institutlarda MR in tarixi cografiyasi torpaq bitki ortuyu etnoqrafiyasinin tedqiqi sahesinde genismiqyasli isler aparilir Batabatda Resedxana fealiyyet gosterir Naxcivanda olan mineral bulaqlar dag golleri Batabat Goygol tebiet Ilandag ve tarixi abideler gozel istirahet ve turizm yerleridir Hemcinin baxNaxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivanin iqtisadiyyatiXarici kecidlerNaxcivan Muxtar Respublikasi haqqinda umumi melumat 2018 09 12 at the Wayback MachineIstinadlarHeyderov Perviz https azvision az az 2020 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 mart 2020 Allahverdiyev M M Azerbaycanda isci quvvesinin tekrar istehsalinin bezi meseleleri Baki 1966 218 s Azerbaycan ehalisi 2013 Baki DSK 2014 125 s Azerbaycanin demoqrafik gostericileri 2012 Baki DSK 2013 490 s Azerbaycanin kend teserrufati 2012 Baki DSK 2013 636 s Azerbaycanin statistik gostericileri 2013 Baki DSK 2013 804 s Azerbaycannin senayesi 2012 Baki DSK 2013 332 s Azerbaycanin neqliyyati Baki DSK 2013 139 s Nadirov A A Musteqil Azerbaycan iqtisadiyyatinin inkisaf meseleleri Baki Elm 2001 452 s Pasayev N E Eyyubov N H Eminov Z N Azerbaycan Respublikasinin iqtisadi sosial ve siyasi cografiyasi Baki Ciraq 2010 416 s Naxcivan seheri ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin