Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lad (Məqam) (rus. lad, ing. mode) – müxtəlif yüksəklikdə yerləşən səslərin bir birinə tərəf meyl edərək, eyni zamanda bir sabit səs tonika ətrafında birləşməsi; o cümlədən, həmin səsdən qurulan interval və ya akkord (adətən tonika üçsəslisi) ətrafında cəmlənməsi.
Tonika, Lad, Qamma anlayışları
Ladı əmələ gətirən səslər pillə adlanır və tonikadan (I pillə) başlayaraq, yuxarıya doğru artan sıra ilə rum rəqəmləri ilə işarə olunur. Ladın hər bir pilləsi müəyyən funksiya (vəzifə) daşıyır. Ladlar bir-birindən səssırasının quruluşuna görə fərqlənir, yəni səslər arasındakı intervalın kəmiyyəti və keyfiyyəti, həmçinin ayrı-ayrı pillələr arasındakı qarşılıqlı münasibət ladın səssırasının quruluşunu müəyyən edən amildir - bu, ladın quruluş formulu adlanır.
Tonika ladın sabit, baş pilləsi olub, digər pillələri öz ətrafında cəmləşdirir.Qısa yazılış şəkli: T. Şərq musiqisində tonikaya "mayə" deyilir. Ladı təşkil edən səslərin yüksəklik üzrə tonikadan sonrakı oktavanın tonikasına qədər düzülüşü qamma (ladın səs sırası) adlanır.
Avropa musiqisində ladlar (məqamlar)
Qərb musiqisində əsasən iki lad – major və minor ladları geniş yayıldığından tədrisdə də buna müvafiq olaraq major və minor qammalarından istifadə olunur. Tədrisdə major qammasının yalnız natural növündən, minor qammasının isə natural, harmonik və melodik növlərindən istifadə edilir.
Major (ital. maggiore – böyük) səssırasının əsasını ladın sabit pillələrindən (1,3,5-ci pillələr) əmələ gələn böyük (major) üçsəslik təşkil edir; ladın qeyri-sabit pillələri (2,4,6,7-ci pillələr) və dominant septakkord bu üçsəsliyə həll olur. Növləri: a) natural major; b) harmonik major; c) melodik major.
- Natural major – major məqamının əsas şəkli: ton-ton-yarımton-ton-ton-ton-yarımton quruluşuna malikdir.
- Melodik major – majorun bir növü olub, natural majordan VI və VII pillələrinin əksildilməsi ilə fərqlənir .
Minor (ital. minore - kiçik) səssırasının, eynən major kimi, əsasını ladın sabit pillələrindən (1,3,5-ci pillələr) əmələ gələn kiçik (minor) üçsəslik təşkil edir; ladın qeyri-sabit pillələri (2,4,6,7-ci pillələr) və dominant septakkordu bu üçsəsliyə həll olur. Növləri: a) natural minor; b) harmonik minor; c) melodik minor.
- Melodik minor – natural minorun VI və VII pillələrinin yüksəldilməsi nəticəsində əmələ gəlir .
Melodik lad (məqam) - bir sabit səsə (tonikaya) doğru meyl edən və pillələr arasında əsasən sekunda melodik cazibəsinə əsaslanan ladlar. Melodik ladlar müxtəlif xalqların milli musiqisinin əsasını təşkil edir və peşəkar bəstəkarların yaradıcılığında istifadə olunur.
Melodik ladlar diatonik və xromatik olur:
- diatonik ladlara: ionik, lidik, miksolidik, dorik, frigik, eolik ladlar aiddir.
- xromatik ladların tərkibi xromatik səssırasından (tonikadan yuxarı artırılmış və əksildilmiş intervallardan) ibarət olur.
Xromatizm (yun. chroma – rəng) - qədim yunanlar diatonik səssırasının 7 pilləsini göy qurşağındakı 7 rənglə müqayisə edirdilər; yarımtonlar isə əsas rənglərdən yaranan boyalara bənzədilirdi; eyni adlı, lakin müxtəlif yüksəklikdə yerləşən səslərin ardıcıllaşması, yaxud qovuşdurulması.
- Xromatik qamma – yarımtonlar üzrə yüksələn və ya enən melodik hərəkət; major və ya minor qammasına əsaslanır; diatonik səssırasında bütöv tonların artırılması və əksildilməsi nəticəsində yaranır.
- Yarımton – müxtəlif yüksəklikdə yerləşən iki səs arasındakı ən yaxın məsafə. Musiqidə ölçü vahidi kimi istifadə olunur. İntervalın həcmi yarımtonlarla (və ya tonlarla) ölçülür. Bərabər (müntəzəm) temperasiyalı sistemdə oktava 12 yarımtondan ibarətdir. Yarımtonun iki növü var: Diatonik yarımton - ladın iki qonşu pilləsi arasında əmələ gəlir: məsələn, mi-fa; sol-lya bemol. Xromatik yarımton – ladın hər hansı pilləsi ilə onun dəyişilmiş şəkli arasında əmələ gəlir: məsələn, do-do diyez, si-si bekar.
Şərq musiqisinin ladları
Türkiyədə, Azərbaycanda (Güney Azərbaycan daxil olmaqla), Türkistanda, Krımda (Povoljye istisna edilməklə) yaşayan bütün türk xalqlarının musiqisi "ərəb-fars sistemi" kimi bilinən sistemə əsaslanır, həm də Türkiyə türkləri və krımlılar ərəblərə, Azərbaycan türkləri və türkistanlılar isə farslara daha yaxındır. Povoljye tatarlarının musiqisində (xalq mahnılarında) yarımtonlar yoxdur, onun əsasını beşpilləli səs düzümü təşkil edir, bu, musiqi tarixində qədim "çin qamması" hesab olunur.
Şərq təfsircilərinin izahına görə, əsas səslər dörddür, bunlar öz aralıq səsləri ilə birlikdə yeddi pillə əmələ gətirir. 4 səs 3 aralıq səsinə vurulduqda 12 məqam alınır; hər məqamın 2 şöbəsi və 4 guşəsi vardır, deməli, cəmi 24 şöbə və 48 guşə vardır, bütün bunlardan başqa 15 avaz vardır. 12 məqam özünün 24 şöbəsi və 48 guşəsi ilə birlikdə 84 lad əmələ gətirir.
Avropa alimləri avazların sayının 6 olduğunu söyləyirlər, onlar 84 ladın əmələ gəlməsini belə izah edirlər; ərəblərdə və farslarda oktava tetraxorda və pentaxorda bölünmüşdür; tetraxordun 1-ci və 4-cü tonları, pentaxordların 1-ci, 4-cü və 5-ci tonları dəyişməz qalmışdır, hər ikisinin 2-ci və 3-cü tonları dəyişmişdir, bunun nəticəsində ikinci dərəcəli qammalar alınmışdır. Tetraxordun 2-ci və 3-cü tonlarınıı yeddi cür, pentaxordun 2-ci və 3-cü tonlarının isə 12 cür dəyişməsi mümkündür; deməli, tetraxordun bütün dəyişikliklərini bir-bir götürüb, hər birində pentaxordun bütün 12 dəyişikliyini aparsaq 7x12 =84 alınar, buraya 12 məqam da daxildir .
Avropa alimlərinin (Kizavetterin) fikrincə, 12 məqam aşağıdakı səsdüzülüşündən ibarət olmuşdur:
1. Üşşaq—c d e f g a b c 2. Nəva—c d es f g as b c 3. Busəlik—c des es f g as b c 4. Rast—c d e f g a b c 5. Əraq—c d e f g dis a h c 6. İsfahan—c d e f g as b c 7. Zirəfkənd—c d es f fis gis a b c 8. Büzürg—c d e f fis g a hc 9. Zəngulə—c de f fis a b c 10. Rəhavi—c des e f g es as b c 11. Hüseyni—c des es f ges as b c 12. Hicaz—c des es ges as b c
Zaman keçdikcə istər baş məqamlar, istərsə də onların şöbə, guşə və avazları böyük dəyişikliklərə uğramışdır: bəzi məqamlar öz müstəqil əhəmiyyətini itirərək şö'-bəyə və ya guşəyə çevrilmişdir, bəzi şöbə və guşələr isə müstəqil məqama çevrilmişdir; sonra Bayatı-şiraz, Şur kimi yeni adlar meydana gəlmişdir.
Beləliklə, mövcud qayda tamam dəyişmiş və 12 məqamdan ancaq Rast bugünədək həm öz quruluşunu, həm də adını saxlamışdır. Son vaxtlar fars nəzəriyyəçiləri «dəstgah» adlı yeni musiqi istilahı işlətməyə başlamışlar, bu söz istər İranda, istərsə də bizim Azərbaycanda «məqam» sözünü demək olar ki, sıxışdırmışdır: «Dəstgah» (mə'nası «bina» deməkdir) demək olar ki, bütün şöbə və guşələri ilə birlikdə məqamın eynidir.
Şifahi ənənəli çağdaş Azərbaycan musiqisində istifadə olunan yeddi əsas lad aşağıdakılardır: rast, şur, segah, çahargah, şüştər, bayatı-şiraz, hümayun. Ladın (məqamın) əsas sabit pərdəsinə, eyni zamanda, muğamın başlanğıc, bütün inkişafın təməlini qoyan əsas pərdəyə mayə deyilir .
Qaynaqlar
Ayrıca bax
 | Musiqi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
- "Muğam Ensiklopediyası - Lad (Məqam)". 2019-12-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Tonika". 2019-12-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Saz məktəbi - Qamma və arpeciolar". 2022-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Major". 2020-01-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Natural major". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Melodik major". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Minor". 2020-01-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Melodik minor". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Melodik lad". 2021-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-09.
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" - Xromatizm". 2021-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Xromatik qamma". 2017-10-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Yarımton". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- Размадзе А. С. Очерки истории музыки от древнейших времен до половины XIX века. В 4 частях: С 12 нотными приложениями: Составлено по лекциям, читанным автором в Московской консерватории. Москва, 1888 г.[ölü keçid]
- "Üzeyir Hacıbəyov - Azərbaycan türk xalq musiqisi haqqında 1". 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Üzeyir Hacıbəyov elektron dərs vəsaiti - Mayə". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
- "Muğam Ensiklopediyası - Mayə". 2022-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-12.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lad Meqam rus lad ing mode muxtelif yukseklikde yerlesen seslerin bir birine teref meyl ederek eyni zamanda bir sabit ses tonika etrafinda birlesmesi o cumleden hemin sesden qurulan interval ve ya akkord adeten tonika ucseslisi etrafinda cemlenmesi Tonika Lad Qamma anlayislariLadi emele getiren sesler pille adlanir ve tonikadan I pille baslayaraq yuxariya dogru artan sira ile rum reqemleri ile isare olunur Ladin her bir pillesi mueyyen funksiya vezife dasiyir Ladlar bir birinden sessirasinin qurulusuna gore ferqlenir yeni sesler arasindaki intervalin kemiyyeti ve keyfiyyeti hemcinin ayri ayri pilleler arasindaki qarsiliqli munasibet ladin sessirasinin qurulusunu mueyyen eden amildir bu ladin qurulus formulu adlanir Tonika ladin sabit bas pillesi olub diger pilleleri oz etrafinda cemlesdirir Qisa yazilis sekli T Serq musiqisinde tonikaya maye deyilir Ladi teskil eden seslerin yukseklik uzre tonikadan sonraki oktavanin tonikasina qeder duzulusu qamma ladin ses sirasi adlanir Avropa musiqisinde ladlar meqamlar Qerb musiqisinde esasen iki lad major ve minor ladlari genis yayildigindan tedrisde de buna muvafiq olaraq major ve minor qammalarindan istifade olunur Tedrisde major qammasinin yalniz natural novunden minor qammasinin ise natural harmonik ve melodik novlerinden istifade edilir Major ital maggiore boyuk sessirasinin esasini ladin sabit pillelerinden 1 3 5 ci pilleler emele gelen boyuk major ucseslik teskil edir ladin qeyri sabit pilleleri 2 4 6 7 ci pilleler ve dominant septakkord bu ucsesliye hell olur Novleri a natural major b harmonik major c melodik major Natural major major meqaminin esas sekli ton ton yarimton ton ton ton yarimton qurulusuna malikdir Melodik major majorun bir novu olub natural majordan VI ve VII pillelerinin eksildilmesi ile ferqlenir Minor ital minore kicik sessirasinin eynen major kimi esasini ladin sabit pillelerinden 1 3 5 ci pilleler emele gelen kicik minor ucseslik teskil edir ladin qeyri sabit pilleleri 2 4 6 7 ci pilleler ve dominant septakkordu bu ucsesliye hell olur Novleri a natural minor b harmonik minor c melodik minor Melodik minor natural minorun VI ve VII pillelerinin yukseldilmesi neticesinde emele gelir Melodik lad meqam bir sabit sese tonikaya dogru meyl eden ve pilleler arasinda esasen sekunda melodik cazibesine esaslanan ladlar Melodik ladlar muxtelif xalqlarin milli musiqisinin esasini teskil edir ve pesekar bestekarlarin yaradiciliginda istifade olunur Melodik ladlar diatonik ve xromatik olur diatonik ladlara ionik lidik miksolidik dorik frigik eolik ladlar aiddir xromatik ladlarin terkibi xromatik sessirasindan tonikadan yuxari artirilmis ve eksildilmis intervallardan ibaret olur Xromatizm yun chroma reng qedim yunanlar diatonik sessirasinin 7 pillesini goy qursagindaki 7 rengle muqayise edirdiler yarimtonlar ise esas renglerden yaranan boyalara benzedilirdi eyni adli lakin muxtelif yukseklikde yerlesen seslerin ardicillasmasi yaxud qovusdurulmasi Xromatik qamma yarimtonlar uzre yukselen ve ya enen melodik hereket major ve ya minor qammasina esaslanir diatonik sessirasinda butov tonlarin artirilmasi ve eksildilmesi neticesinde yaranir Yarimton muxtelif yukseklikde yerlesen iki ses arasindaki en yaxin mesafe Musiqide olcu vahidi kimi istifade olunur Intervalin hecmi yarimtonlarla ve ya tonlarla olculur Beraber muntezem temperasiyali sistemde oktava 12 yarimtondan ibaretdir Yarimtonun iki novu var Diatonik yarimton ladin iki qonsu pillesi arasinda emele gelir meselen mi fa sol lya bemol Xromatik yarimton ladin her hansi pillesi ile onun deyisilmis sekli arasinda emele gelir meselen do do diyez si si bekar Serq musiqisinin ladlariTurkiyede Azerbaycanda Guney Azerbaycan daxil olmaqla Turkistanda Krimda Povoljye istisna edilmekle yasayan butun turk xalqlarinin musiqisi ereb fars sistemi kimi bilinen sisteme esaslanir hem de Turkiye turkleri ve krimlilar ereblere Azerbaycan turkleri ve turkistanlilar ise farslara daha yaxindir Povoljye tatarlarinin musiqisinde xalq mahnilarinda yarimtonlar yoxdur onun esasini bespilleli ses duzumu teskil edir bu musiqi tarixinde qedim cin qammasi hesab olunur Serq tefsircilerinin izahina gore esas sesler dorddur bunlar oz araliq sesleri ile birlikde yeddi pille emele getirir 4 ses 3 araliq sesine vurulduqda 12 meqam alinir her meqamin 2 sobesi ve 4 gusesi vardir demeli cemi 24 sobe ve 48 guse vardir butun bunlardan basqa 15 avaz vardir 12 meqam ozunun 24 sobesi ve 48 gusesi ile birlikde 84 lad emele getirir Avropa alimleri avazlarin sayinin 6 oldugunu soyleyirler onlar 84 ladin emele gelmesini bele izah edirler ereblerde ve farslarda oktava tetraxorda ve pentaxorda bolunmusdur tetraxordun 1 ci ve 4 cu tonlari pentaxordlarin 1 ci 4 cu ve 5 ci tonlari deyismez qalmisdir her ikisinin 2 ci ve 3 cu tonlari deyismisdir bunun neticesinde ikinci dereceli qammalar alinmisdir Tetraxordun 2 ci ve 3 cu tonlarinii yeddi cur pentaxordun 2 ci ve 3 cu tonlarinin ise 12 cur deyismesi mumkundur demeli tetraxordun butun deyisikliklerini bir bir goturub her birinde pentaxordun butun 12 deyisikliyini aparsaq 7x12 84 alinar buraya 12 meqam da daxildir Avropa alimlerinin Kizavetterin fikrince 12 meqam asagidaki sesduzulusunden ibaret olmusdur 1 Ussaq c d e f g a b c 2 Neva c d es f g as b c 3 Buselik c des es f g as b c 4 Rast c d e f g a b c 5 Eraq c d e f g dis a h c 6 Isfahan c d e f g as b c 7 Zirefkend c d es f fis gis a b c 8 Buzurg c d e f fis g a hc 9 Zengule c de f fis a b c 10 Rehavi c des e f g es as b c 11 Huseyni c des es f ges as b c 12 Hicaz c des es ges as b c Zaman kecdikce ister bas meqamlar isterse de onlarin sobe guse ve avazlari boyuk deyisikliklere ugramisdir bezi meqamlar oz musteqil ehemiyyetini itirerek so beye ve ya guseye cevrilmisdir bezi sobe ve guseler ise musteqil meqama cevrilmisdir sonra Bayati siraz Sur kimi yeni adlar meydana gelmisdir Belelikle movcud qayda tamam deyismis ve 12 meqamdan ancaq Rast bugunedek hem oz qurulusunu hem de adini saxlamisdir Son vaxtlar fars nezeriyyecileri destgah adli yeni musiqi istilahi isletmeye baslamislar bu soz ister Iranda isterse de bizim Azerbaycanda meqam sozunu demek olar ki sixisdirmisdir Destgah me nasi bina demekdir demek olar ki butun sobe ve guseleri ile birlikde meqamin eynidir Sifahi eneneli cagdas Azerbaycan musiqisinde istifade olunan yeddi esas lad asagidakilardir rast sur segah cahargah suster bayati siraz humayun Ladin meqamin esas sabit perdesine eyni zamanda mugamin baslangic butun inkisafin temelini qoyan esas perdeye maye deyilir QaynaqlarAyrica baxNot Musiqi ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Mugam Ensiklopediyasi Lad Meqam 2019 12 28 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Tonika 2019 12 28 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Saz mektebi Qamma ve arpeciolar 2022 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Major 2020 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Natural major 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Melodik major 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Minor 2020 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Melodik minor 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Melodik lad 2021 11 11 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 09 Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Xromatizm 2021 11 11 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Xromatik qamma 2017 10 11 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Yarimton 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Razmadze A S Ocherki istorii muzyki ot drevnejshih vremen do poloviny XIX veka V 4 chastyah S 12 notnymi prilozheniyami Sostavleno po lekciyam chitannym avtorom v Moskovskoj konservatorii Moskva 1888 g olu kecid Uzeyir Hacibeyov Azerbaycan turk xalq musiqisi haqqinda 1 2021 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Uzeyir Hacibeyov elektron ders vesaiti Maye 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12 Mugam Ensiklopediyasi Maye 2022 03 03 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 12