Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Müqəddəs Şupxalişay (erm. Շուփհաղիշոյ) - Alban Həvari kilsəsinin V-VI əsrlərdə yaşamış .
Müqəddəs Şupxalişay | |
|---|---|
| Kilsə | Alban Həvari kilsəsi |
| Arxiyepiskopluq | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum | V əsr Yerusəlim |
| Vəfat | VI əsr |
Həyatı və fəaliyyəti
Adı süryani dilində "İsanın izzəti" (klass. süry. ܫܘܒܚܐܠܝܫܘܥ) mənasına gəlir. Şupxalişay haqqında Alban ölkəsinin tarixində Yerusəlimdən gəldiyi qeyd edilir. 498-ci ildəki Aluen kilsə məclisi barədə sənəddə adı III Vaçaqandan sonra kimi çəkilir. Bundan başqa 506-cı ildə alban ruhanilərinin nümayəndə heyətinin tərkibində erməni katolikosu I Babken (490-515) tərəfindən Dvində (Dəbildə) çağırılmış erməni-alban-iber kilsə məclisində də iştirak etmişdir. Onun nə zaman müqəddəsləşdirildiyi ilə bağlı məlumat yoxdur. Heç bir xristian kilsəsi tərəfindən belə qəbul edilmir.
Katolikosluq ehtimalı
Müqəddəs Şupxalişayın adı Alban ölkəsinin tarixində Müqəddəs Yeliseydən sonra gələn bir katolikos kimi göstərilsə də onun katalikosluq dövrü ziddiyyətlidir. Ümumiyyətlə bəzi tədqiqatçılar onu tarixi şəxs saymırlar. S.X.Ovannesyan göstərir ki, Aluen kilsə məclisinin iştirakçısı Şupxalişay IV əsrdə katolikosluq etmişdir. Şupxalişayın müasiri alban çarı III Mömin Vaçaqan yox, II Vaçaqan olmuşdur, məclis də onun vaxtında çağırılmışdır. S.X.Ovannesyan Alban ölkəsinin tarixində və alban katolikoslarının siyahısında Şupxalişayın adı ilə bağlı ziddiyyətlərin olduğunu qeyd edir. Siyahıda Şupxalişayın adı nəvəsi Müqəddəs Qriqorisdən (IV əsr) sonra alban katolikosları sırasında verilir, kontekstdə isə o, alban çarı III Mömin Vaçaqanın müasiri (V əsr) və Aluen kilsə məclisinin iştirakçısı kimi təqdim edilir. Alban katolikoslarının siyahısına inanıb mətnin doğruluğunu inkar edən S.X.Ovannesyan Şupxalişayın IV əsrdə katolikos olduğunu qeyd edir.Fəridə Məmmədovaya görə S.X.Ovannesyan Alban ölkəsinin tarixinə əlavə edilmiş alban katolikoslarının siyahısının doğruluğuna tam inanmış və bu siyahıdakı zidiyyətləri tuta bilməmişdir.
Alban ölkəsinin tarixi əlyazmalarının birində və ona uyğun olan nəşrlərdə Şupxalişay birbaşa Qriqorisin varisi kimi qeyd olunur, digər siyahılarda və onlarla əlaqədar nəşrlərdə isə Şupxalişay daha 5 katolikoslarla birlikdə Qriqorisdən əvvəl gəlir.
Fəridə Məmmədova belə hesb edir ki, katolikosların siyahısına yox, Musa Kalankatlının mətninə inanmaq daha düzgündür. Belə ki, III Vaçaqanın müasiri kimi verilmiş Şupxalişay haqqında, III Vaçaqanın özü barədə, habelə Aluen kilsə məclisi barədəki mətnlər VII əsrin sonlarınada və VIII əsrin əvvəllərində yazılmış birinci kitaba daxildir. Lakin Musa Kalankatlının III kitabının sonundakı alban katolikoslarının siyahısı, şübhəsiz, X əsrə qədərki dövrdə yazılmışdır. Beləliklə, sonradan əlavələrə məruz qalmış siyahıda xüsusilə onun ilk alban katolikoslarına həsr olunmuş hissələrində xətalar vardır. Məmmədova fikrini Alban ölkəsinin tarixindən bu istinadla müdafiə edir: "Alban katolikoslarının siyahısına sonradan belə bir qeyd əlavə edilmişdir: "Patriarxların adı haqqında həqiqətləri yazmaq lazım idi. Ancaq onların əməllərindən, yaşadıqları dövrdən bəhs edən yadigar, onlardan əvvəlki patriarxların siyahısı, eləcə də vəsiyyətləri qanundan qorxmayanlar tərəfindən yandırıldığına görə, onların olduğu yerlər haqqında məlumat bizə gəlib çatmadığından biz bu siyahını bacardığımız qədər düzgün tərtib etməyə çalışmışıq ki, həmin məsələlərlə məşğul olmaq istəyənlər ondan istifadə edə bilsinlər." İ.Şahxatunyants bunları belə təqdim edir: "...ancaq keşmiş katolikosların əməlləri,yaşadıqları dövr və onların adı haqqında məlumatlar şərəfsizlər tərəfindən yandırıldığından heç biri bizə məlum deyil, buna görə də biz məlumatları yarımçıq da olsa veririk ki, bu məsələlərlə maraqlananlar istifadə edə bilsinlər."
İ.Şahxatunyantsın verdiyi katolikoslar siyahısı Musa Kalankatlının məlum nəşrlərindən fərqlənir. Burada Şupxalişaydan əvvəl 3 katolikos təqdim edilir:
- Müqəddəs Yelisey
- Qeysəriyyədən gələndə Qriqorini müşayiət etmiş, sonradan isə alban kilsəsinə başçı təyin edilmiş bir "Müqəddəs sima"
- Müqəddəs Qriqoris
Fəridə Məmmədovanın fikrincə "Müqəddəs sima" sonradan əlavə olunmuşdur. Onun fikrincə alban katolikoslarının siyahısı Alban kilsəsinin avtokefallığı məsələsi ilə əlaqədar olaraq sonrakı redaksiyalarda külli miqdarda dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Alban redaksiyası Alban kilsəsinin müstəqilliyini, onun patriarxlıq təməlini sübut etməkdən ötrü Şupxalişayı daha 5 katolikosla birlikdə oğlu Müqəddəs Qriqorisdən irəli çəkdi, erməni redaksiyası isə alban katolikoslarını əlqoymanı ermənilərdən qəbul etdiklərini sübut etməyə çalışmış, bu məqsədlə də siyahıda Şupxalişayı Qriqorisdən sonraya salmışlar.Zaza Aleksidzenin fikrincə "Müqəddəs sima" Maarifçi Qriqorinin təyin etdiyi Satalalı Tomasdan başqası deyil.
Fəridə Məmmədovanın fikrincə, kontekstlərin verdiyi məlumata görə Şupxalişayın adı katolikoslar siyahısında yerləşdirilməlidir. O, alban hökmdarı Yesuagenin (IV əsr) müasir alban katolikosu İyeremiyanın varisi olmuş və özündən sonrakı bir neçə katolikosla bərabər alban katolikosu Ter Abbasdan qabaq yaşamışdır. Sonrakı tarixçilər Kirakos Gəncəli, Mxitar Qoş Şupxalişayın adı ilə bağlı ziddiyyətlərə diqqət yetirmiş, bu şəxsin adının katolikoslar siyahısının əvvəlində verilməsinə şübhə edərək, onun V əsrdə yaşadığını göstərmişlər. Lakin Abbasdan əvvəl katolikosluq mərkəzinin Çolada olduğu, Partava sonradan köçürüldüyünü nəzərə alsaq Şupxalişayın katolikos olmadığı nəticəsinə gəlirik.
İstinadlar
- S.X.Ovannesyan - Aquen kilsə məclisinin qanunları və onların Aştişat qanunları ilə əlaqəsi. — ИФЖ, 1967, Say 4, səh.165-167 (ermənicə)
- Fəridə Məmmədova, "Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası", Bakı, 1986, səh. 33-34
- Dowsett, C. J. F. (1961) The History of the Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranc‘i (English translation and commentary) (London Oriental Series; 8), London, New York, Toronto: Oxford University Press, səh. 228
- "Alban ölkəsinin tarixi", kitab 3, fəsil 26
- Gippert J., Schulze W., Aleksidze Z., Mahé J.-P., editors (2009) (Monumenta Palaeographica Medii Aevi : Series Ibero-Caucasica; 2), səh. xv
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muqeddes Supxalisay erm Շուփհաղիշոյ Alban Hevari kilsesinin V VI esrlerde yasamis Muqeddes SupxalisayKilseAlban Hevari kilsesiArxiyepiskopluqSexsi melumatlarDogumV esr YeruselimVefatVI esrHeyati ve fealiyyetiAdi suryani dilinde Isanin izzeti klass sury ܫܘܒܚܐܠܝܫܘܥ menasina gelir Supxalisay haqqinda Alban olkesinin tarixinde Yeruselimden geldiyi qeyd edilir 498 ci ildeki Aluen kilse meclisi barede senedde adi III Vacaqandan sonra kimi cekilir Bundan basqa 506 ci ilde alban ruhanilerinin numayende heyetinin terkibinde ermeni katolikosu I Babken 490 515 terefinden Dvinde Debilde cagirilmis ermeni alban iber kilse meclisinde de istirak etmisdir Onun ne zaman muqeddeslesdirildiyi ile bagli melumat yoxdur Hec bir xristian kilsesi terefinden bele qebul edilmir Katolikosluq ehtimaliMuqeddes Supxalisayin adi Alban olkesinin tarixinde Muqeddes Yeliseyden sonra gelen bir katolikos kimi gosterilse de onun katalikosluq dovru ziddiyyetlidir Umumiyyetle bezi tedqiqatcilar onu tarixi sexs saymirlar S X Ovannesyan gosterir ki Aluen kilse meclisinin istirakcisi Supxalisay IV esrde katolikosluq etmisdir Supxalisayin muasiri alban cari III Momin Vacaqan yox II Vacaqan olmusdur meclis de onun vaxtinda cagirilmisdir S X Ovannesyan Alban olkesinin tarixinde ve alban katolikoslarinin siyahisinda Supxalisayin adi ile bagli ziddiyyetlerin oldugunu qeyd edir Siyahida Supxalisayin adi nevesi Muqeddes Qriqorisden IV esr sonra alban katolikoslari sirasinda verilir kontekstde ise o alban cari III Momin Vacaqanin muasiri V esr ve Aluen kilse meclisinin istirakcisi kimi teqdim edilir Alban katolikoslarinin siyahisina inanib metnin dogrulugunu inkar eden S X Ovannesyan Supxalisayin IV esrde katolikos oldugunu qeyd edir Feride Memmedovaya gore S X Ovannesyan Alban olkesinin tarixine elave edilmis alban katolikoslarinin siyahisinin dogruluguna tam inanmis ve bu siyahidaki zidiyyetleri tuta bilmemisdir Alban olkesinin tarixi elyazmalarinin birinde ve ona uygun olan nesrlerde Supxalisay birbasa Qriqorisin varisi kimi qeyd olunur diger siyahilarda ve onlarla elaqedar nesrlerde ise Supxalisay daha 5 katolikoslarla birlikde Qriqorisden evvel gelir Feride Memmedova bele hesb edir ki katolikoslarin siyahisina yox Musa Kalankatlinin metnine inanmaq daha duzgundur Bele ki III Vacaqanin muasiri kimi verilmis Supxalisay haqqinda III Vacaqanin ozu barede habele Aluen kilse meclisi baredeki metnler VII esrin sonlarinada ve VIII esrin evvellerinde yazilmis birinci kitaba daxildir Lakin Musa Kalankatlinin III kitabinin sonundaki alban katolikoslarinin siyahisi subhesiz X esre qederki dovrde yazilmisdir Belelikle sonradan elavelere meruz qalmis siyahida xususile onun ilk alban katolikoslarina hesr olunmus hisselerinde xetalar vardir Memmedova fikrini Alban olkesinin tarixinden bu istinadla mudafie edir Alban katolikoslarinin siyahisina sonradan bele bir qeyd elave edilmisdir Patriarxlarin adi haqqinda heqiqetleri yazmaq lazim idi Ancaq onlarin emellerinden yasadiqlari dovrden behs eden yadigar onlardan evvelki patriarxlarin siyahisi elece de vesiyyetleri qanundan qorxmayanlar terefinden yandirildigina gore onlarin oldugu yerler haqqinda melumat bize gelib catmadigindan biz bu siyahini bacardigimiz qeder duzgun tertib etmeye calismisiq ki hemin meselelerle mesgul olmaq isteyenler ondan istifade ede bilsinler I Sahxatunyants bunlari bele teqdim edir ancaq kesmis katolikoslarin emelleri yasadiqlari dovr ve onlarin adi haqqinda melumatlar serefsizler terefinden yandirildigindan hec biri bize melum deyil buna gore de biz melumatlari yarimciq da olsa veririk ki bu meselelerle maraqlananlar istifade ede bilsinler I Sahxatunyantsin verdiyi katolikoslar siyahisi Musa Kalankatlinin melum nesrlerinden ferqlenir Burada Supxalisaydan evvel 3 katolikos teqdim edilir Muqeddes Yelisey Qeyseriyyeden gelende Qriqorini musayiet etmis sonradan ise alban kilsesine basci teyin edilmis bir Muqeddes sima Muqeddes Qriqoris Feride Memmedovanin fikrince Muqeddes sima sonradan elave olunmusdur Onun fikrince alban katolikoslarinin siyahisi Alban kilsesinin avtokefalligi meselesi ile elaqedar olaraq sonraki redaksiyalarda kulli miqdarda deyisikliklere meruz qalmisdir Alban redaksiyasi Alban kilsesinin musteqilliyini onun patriarxliq temelini subut etmekden otru Supxalisayi daha 5 katolikosla birlikde oglu Muqeddes Qriqorisden ireli cekdi ermeni redaksiyasi ise alban katolikoslarini elqoymani ermenilerden qebul etdiklerini subut etmeye calismis bu meqsedle de siyahida Supxalisayi Qriqorisden sonraya salmislar Zaza Aleksidzenin fikrince Muqeddes sima Maarifci Qriqorinin teyin etdiyi Satalali Tomasdan basqasi deyil Feride Memmedovanin fikrince kontekstlerin verdiyi melumata gore Supxalisayin adi katolikoslar siyahisinda yerlesdirilmelidir O alban hokmdari Yesuagenin IV esr muasir alban katolikosu Iyeremiyanin varisi olmus ve ozunden sonraki bir nece katolikosla beraber alban katolikosu Ter Abbasdan qabaq yasamisdir Sonraki tarixciler Kirakos Genceli Mxitar Qos Supxalisayin adi ile bagli ziddiyyetlere diqqet yetirmis bu sexsin adinin katolikoslar siyahisinin evvelinde verilmesine subhe ederek onun V esrde yasadigini gostermisler Lakin Abbasdan evvel katolikosluq merkezinin Colada oldugu Partava sonradan kocurulduyunu nezere alsaq Supxalisayin katolikos olmadigi neticesine gelirik IstinadlarS X Ovannesyan Aquen kilse meclisinin qanunlari ve onlarin Astisat qanunlari ile elaqesi IFZh 1967 Say 4 seh 165 167 ermenice Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1986 seh 33 34 Dowsett C J F 1961 The History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranc i English translation and commentary London Oriental Series 8 London New York Toronto Oxford University Press seh 228 Alban olkesinin tarixi kitab 3 fesil 26 Gippert J Schulze W Aleksidze Z Mahe J P editors 2009 Monumenta Palaeographica Medii Aevi Series Ibero Caucasica 2 seh xvXarici kecidler