Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Manna toponimləri – Manna ərazisində yayaılmış toponimlər. Həmin toponimlərinin bir çoxu bu gün də tarixi Azərbaycan ərazisində qalmaqdadır.
Manna tarixindən yazmış bütün tədqiqatçılar Assur və Urartu mənbələrində çəkilmiş Manna toponimlərinin bir hissəsinin qədim Şərq dillərində olmadığını söyləyərək izahını verə bilməmiş və onları qədim yerli adlar adlandıraraq üstündən keçmişlər. Əsasən asur mənbələrində çəkildiklərinə görə bu adlar həmin dilin fonetik qanunlarına tabe edilmiş və nəticədə, yerli formaları fonetik dəyişikliyə uğramışdır. Manna və Midiya adlarının Qədim Şərq dillərinin fonetikasına uyğun şəkildə gəlib çatması da onların həqiqi formalarını müəyyən etməyə çətinlik yaratmışdır. Çətinliklərdən biri də odur ki, assur dilində adların sonlarına əlavə olunan "u" adlıq hal şəkilçisini bəzi adlarda köklü "u" sonluğundan ayırmaq çətinliyə səbəb olmuşdur.
P a r s i n d u – E. A. Qrantovski bu adı İranmənşəli saymış və onu Fars (Pars) etnonimi ilə bağlamışdır. Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, mənbədə, Parsindunun Ameka adlı bir hakimin qalası olması deyilir. Ehtimal ki, bu qala er. əv. 820-ci ildə Midiyada qeyd olunan Parsan (bəlkə də Parsin) qalasının eynidir. Türkcə bair, bayir təpə, yüksəklik, yarğan, sıldırım (buryat-monqolca boori hündür yer, yüksəklik, sin dağ beli yaxud, çin(q) çox hallarda şaquli sıldırımlı yayla, sıldırım, sıldırım dağ yarğanı və tu dağ sözlərindəndir. Aydındır ki, qala çətin keçidli, sıldırım yerlərdə tikilə bilərdi. Toponimin birinci komponenti Çal-Bair (Kəlbəcər rayonu), Qızıl-Bair (Zəngəzurun Mehri rayonu), Çil-Bair (Şamaxı rayonu) dağ adlarındakı bair sözü ilə, ikinci komponenti isə Cindağ (Ordubad rayonu) oronimindəki "çin" sözü ilə müqayisə olunur. Parsindu qalasının adı ehtimal ki, Cənubi Azərbaycanda Mərənd şəhərinin 12 kilometrliyində xarabalıqları qalmaqda olan Baruc adlı qalanın adında qalmışdır. Bu qalanın türk əfsanəvi Əfrasiabın tikdirdiyi Barcuq qalasının adı ilə (erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Barçuk-Yurt toponimi məlumdur) oxşarlığı da diqqəti cəlb edir. Yaqut Həməvi (XIII əsr) yazır ki, Səfidrud çayı Parsis dağlarından başlanır. Ehtimal ki, müəllifin "Parsis" kimi qeyd etdiyi oronim əslində "Parsin" kimi oxunmalıdır, başqa sözlə, katiblərin səhvi üzündən adın sonundakı "n" (nun) səsi "s" (sin) kimi yazılmışdır.
B a r a – Y. B. Yusifov mətndən çıxış edərək bu toponimi türkcə bərə (qoyun-quzu saxlanılan yer) sözü hesab etmişdir. Sonrakı assur mənbələrində Manna və Midiya ərazisində Barrua (er. əv. 728-ci il), Uba-Bara (er. 714-cü il), Barunakka və b. toponimlər də çəkilir. E. A. Qrantovskiyə görə, bu toponimlər Bara tayfasının adını əks etdirir. Savalan dağının ətəyində indi də əhalisi türk-azərbaycanlılardan ibarət Baru kəndi vardır.
A r a k d i – Er. 881-ci ildə Assur çarı Aşşurnasirpal Urmiya gölünün ətrafına basqın edir və Ata adlı hakimin Arakdi qalasını tutur. Toponim iki cür izah olunur. Türkcə erik, xalxa-monqolca ereq, buryatca erye, kalmıkca erqe (sıldırım, yarğan, uçurum – (qayanın, dağın) kənarı, sahili sözündən və – di(-li) şəkilçisindən ibarətdir. Er. əv. 728-ci ildə adı çəkilən Arakuttu toponimi də belə izah edilə bilər.
S a n q i u – Müasir Səhənd dağı ilə lokalizə olunur. E. Qrantovskiyə görə, Avesta dilində sanqha – əmr sözündəndir. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, aydındır ki, əmr, göstəriş sözündən heç vaxt toponim yaranmaz, bu müəllifin Manna və Midiya ərazisində İran mənşəli əhali axtarmaq təşəbbüsündən irəli gəlir. Türkcə çanq, çınq (türk dillərində ç-s əvəzlənməsinə görə sanq, sınq) sıldırım dağ yarğanı, əlçatmaz dağ, çətin alınan zirvə sözündəndir. Altayda Sanqin-Dalay toponimi ilə müqayisə olunur. Hazırda mahalında Çinibulaq adlı Azərbaycan kəndi vardır.
S u r i k a ş – Türkcə sori – alçaq, hamar dağ beli, iki dağ zirvəsini birləşdirən dağ keçidi və kaş – qaya, dağ çıxıntısı, kənar, sahil sözlərindəndir. Cənubi Azərbaycanda Süleymaniyyə yaxınlığında indi Suridaş adlı kənd vardır. Balakən rayonundakı Soorqaş dağının adı ilə müqayisə olunur.
U i ş d i ş – Y. B. Yusifov bu toponimi türkcə Bişdiş (Beş diş) hesab edir və beş diş formalı qayası olan dağ kimi mənalandırır. O, Həmdullah Qəzvininin XIV əsr qeyd etdiyi Beşbarmaq dağının adına əsaslanır.
E r e ş t e y a n a – Araz çayının adından və türkcə tey – təpə, qabarıq sözlərindəndir. Ereşteyana toponimi Arazdöyən (Cənubi Azərbaycanda Arazbaran mahalı adının məhz qədim Arazdöyən adından alınması, döyən sözünün farsca bəran- sahil, kənar sözü ilə əvəzlənməsidir) və Şimali Azərbaycandakı Arazdöyən adının asur dilində yazılmış forması hesab edilir. Qeyd edilməlidir ki, toponimin Ereş forması indi də Cənubi Azərbaycanda Eris (danışıqda əvvəlinə h səsinin əlavəsi ilə heris) adlanır.
A r s i a n ş i – Mixi yazıda qeyd edilir ki, Arsiyanşi Arsi dağının yanında yerləşir. Buna uyğun olaraq Y. B. Yusifov toponimi Arsi enişi, Arsi yanı kənd kimi mənalandırır. Q. Qeybullayev isə qeyd edir ki, ad türkcə arça – ardıc kolu, şam ağaclığı və enşi – malikanə, padşahlıq mülkü sözlərindəndir. Urartu mənbələrindən Urmiya gölü ətrafında Harsi, Arsita və Arsindu toponimləri də məlumdur. Cənubi Azərbaycanda Savalan dağının ərazisində Ərçə, Ərçistan, Əcir, Ərcan və b.yaşayış məntəqələrinin adları ilə müqayisə oluna bilər.
D u r d u k k a (Zurzukka, Sirdakka, Zirdakka variantları da vardır) – Mannada bir qalanın adı. Toponimin müxtəlif yazılış formaları onun əslinin müəyyən olunmasını çətinləşdirir. Durdukka (asur dilində k səsinin qoşalaşdırılması ilə) ehtimal ki, türkcə tur, tura – dayanacaq, düşərgə, şəhər sözündən və – duk (-luk) şəkilçisindən ibarətdir. Sirdakka (Zirdakka) forması ilə türkcə sirt – dağ beli və dağ (taq) dağ sözlərindən ola bilər.
S u k k a – Mannada bir qalanın adı. Türkcə çoku (özbəkcə çukki, qazaxca şoki), konusvarı yüksəklik, dağın şiş zirvəsi, təpəsi sözündəndir.
A b i t i k n a – Mannada bir qalanın adı. Naməlum ba və türkcə tiqey – dağ zirvəsi, təpə sözündəndir.
U a ş d i r i k k a – Mannada bir qalanın adı. Y. B. Yusifov Baş darak kimi bərpa edir və onu dişli dağ kimi mənalandırır. Q. Qeybullayevə görə isə, toponim türkcə yoğuş – "yoxuş" və terek – dişli dağ zirvəsi sözlərindəndir. Altayda Tas-Terek, Krımda Tarak-Daş, Tuvada Saaday-Terek toponimləri ilə müqayisə olunur. Quruluşca Həmdullah Qəzvininin (XIV əsr) qeyd etdiyi Təbriz yaxınlığındakı Culandarak toponimi ilə eynidir.
İ z i r t a – Mannada bir şəhərin adı. Türkcə izir, izer – aşırım, dağ keçidi, dağ çökəyi və tay – tərəf sözlərindəndir. Altayda (Xakasiyada) İzertaq və İzir-Su toponimləri ilə müqailə müqayisə olunur. Y. B. Yusifov qədim toponimlərdə ta komponentini türk dillərindəki too, tuu (dağ) sözü ilə bağlayır. Manna və Midiya toponimlərinin bəziləri (Arsita, İzirta, Meista, Parta, Şurda və b.) üçün "ta" sonluğu səciyyəvidir. Q. Qeybullayevə görə bu komponent türkcə "tay" sözündən ibarətdir. Quruluşca bu toponimlər, məsələn, Krımda türkmənşəli Yalta toponimi ilə eynidir. O. T. Molçanova Orta Asiya və Altay toponimiyasında tay sözünə xüsusi tədqiqat həsr etmişdir. O yazır ki, Yakutiyadan Qazaxıstanın və Özbəkistanın qərb əyalətlərinə qədər toponimlərdə yayılmış bu söz tərəf, yer mənasındadır. V. V. Bartolda görə, qədim türk toponimlərində (məsələn, Altay) bu söz ölkə anlamını ifadə edir.
U a u ş – Mannada bir dağın adı. Assur mənbəyində bu dağ əlçatmaz (sıldırım mənasında) dağ adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, indiki Səhənd dağının bir hissəsinin adıdır. Ehtimal ki, oronim qədim türk dillərindəki yoquş (yoxuş), yəni dağ zirvəsi, yüksəklik, yaxud youş, yəni pis, düşmən sözlərinin təhrifidir. Q. Qeybullayevə görə İ. M. Dyakonovun Uauş dağını Səhəndlə lokalizə etməsi düz deyil. Savalanda indi də bir sıldırım dağ Yaş adlanmasına görə güman ki, assur mənbəyindəki Uauşdur.
A r m a i t i, U r m a y a t e – Mannada bir şəhər və mahal adı. Tarixi ədəbiyyatda çox vaxt Urmiya gölünün adı ilə əlaqələndirilir. Ərəb mənbələrində Cənubi Azərbaycan ərazisində Urmiya və Urm adında iki yaşayış məntəqəsi qeyd olunmuşdur. Ehtimal ki, Urmiya şəhərinin adı Mannadakı Urmeyate toponiminin qısaldılmış formasıdır. Q. Qeybullayevə görə, türk dillərindəki arım, irim, yəni fal, nişanə, əlamət, qabaqcadan xəbər verən, ovsun, cadu, sehr və ata sözlərindən ibarətdir. Bəlkə də maqlara mənsub müqəddəs əyalət olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Urmu şəhəri Zərdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılır (İbn əl Fakih yazır: Maqlar güman edirlər ki, dinlərinin yaradıcısı Zərdüşt bu şəhərdəndir). Zaqatala rayonunda Armatian adlı dağ vardır ki, bu da maqların özləri ilə gətirdiyi toponim ola bilər. Gürcü mənbələrində bu bölgədə Movakan, X əsrə aid ərəb mənbəyində Muqkan adlı mahalın qeyd olunması da bunu təsdiqləyir. Y. B. Yusifov Assur mənbələrində adı çəkilən bir sıra Manna toponimlərini sadalamışdır.
S i n i x i n u – Asurca yazılış formasında sinix və in hissələrinə ayrılır (sondakı u asur dilində adlıq hal şəkilçisidir). Türkcə sinq, çinq (məsələn, qazaxca şınq, tuvaca şınq və s.), sıldırım dağ yarğanı, alınmaz dağ (Gədəbəy rayonunda Şınıx kəndinin adı da bu sözdəndir) və in, yarğan, çuxur, mağara.
A r k a n i y a – Toponimin birinci komponenti türkcə arka (arxa), yəni dağ beli, suayrıcı, dağın kölgəli tərəfi, (xakasca arğa – dağ meşəsi, uzanmış dağ beli), erqə – sıldırım yer, yüksəklik, düşərgə, qala, urqa – yüksəklik, sıldırım yer sözlərindən biri ilə əlaqədardır. Midiyada Arkadr (Bisütun qaya yazısında) oronimi ilə eyni mənada ola bilər: türkcə arqu – dərə, yarğan, və tör – yüksək dağ örüşü sözlərindəndir. Toponimin ikinci hissəsini güman ki, türkcə an-yayla yerdə kars (torpağı asanlıqla həll olunan süxurlardan ibarət olan sahələrdə relyefin spesifik forması) çökəkliyi (çuxuru, uçurumu) sözü təşkil edir. Müxtəlif fonetik formalarda bu söz Midiyanın Elani (u), Kabani, Uranbarzani və b. toponimlərində də nəzərə çarpır.
İ z z i b i a – Assur çarı II Sarqonun (er. əv. 721–705) Manna ərazisinə hərbi səfəri haqqında mənbədə qeyd olunur. Güman ki, şumercə izi – od, türkcə issi, izzi (tuvaca iziq, altayca üzü, uyğurca izik, azərbaycanca isti) və Altay dillərində bia – su sözlərindən ibarət olub İsti su mənasındadır. İndiyədək Cənubi Azərbaycanda Ziviyə yaşayış məntəqəsinin adında qalmışdır.
B u n a q i ş – Erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Babaqış və Zöhrqaş toponimləri məlumdur. Türkcə bun – dağlarda keçid başlanan yer, dağ çökəyi və qaş (dağın qaşı) sözlərindəndir. Güman ki, bun sözü Midiyada Bunisa toponimində də əksini tapmışdır və Bunisa əslində Buniçay adının asurca yazılışıdır.
Q i l z a n – Urmiya gölünün qərb sahilinin adı. Türkcə qöl – göl və ezən – vadi sözlərindəndir. Gölün cənub sahili isə Zamua adlanırdı. Zamua hidronimi türkcə zay (say) və mua (dua) – su sözlərindəndir.
A z i r u – Türkcə izer, izir – aşırım, dağ keçidi, dağ çökəyi sözündəndir (adın asurca yazılışında sondakı u həmin dildə adlıq hal şəkilçisidir).
B u y a – Zamua (Urmiya) hidronimindəki mua komponenti ilə bəlkə də eynidir. Türkcə biya – çay sözündəndir. Ob çayının bir qolu Biya, Tatarıstanda Biya və Muya, Başqırdıstanda Kama çayının sol qolu Bıya, Orta Uralda Vıya, Tümən əyalətində Vıya və b. çay adları ilə eynidir. Xakasiya ərazisində çay adlarında geniş yer tutan termindir.
S i m a k i – Türkcə çim (asurca ç səsi olmadığına görə sim kimi verilmişdir.) torpağın kökləri bir-birinə sarılmış, sıx ot bitkiləri bitmiş üst qatı, təbəqəsi və ık (ehtimal ki, qədim forması ak) – dağın soyuqdan qorunan yamacı (oradakı ev heyvanlarının sürücü soyuq küləkdən və tufandan gizlənir sözlərindəndir. Qazaxıstanda Çimbulak, Çim Kurqan və b. dağ adları ilə müqayisə olunur.
S i m i r r i a – Asurca yazılış formasında bu toponim simir və-ri (-li) şəkilçisindən ibarətdir. Ehtimal ki, bu ad aslində Sivirridir, lakin asur dilində -v səsi olmadığına görə onu -m səsi ilə verirdilər. Türkcə şiver, şiber (buratga şeber, monqolca şiver) – qalın, sıx meşə, bataqlıq cəngəllik, subasar kolluq sözündəndir. Er. əv. 820-ci ilə aid Assur mənbəində Midiyanın Sibaru (u adlıq hal şəkilçisidir) qalasının adı çəkilir. Ehtimal ki, mənaca Simirria toponimi ilə eynidir və Saburxast (IX əsr) toponimində qalmışdı.
A x ş u r a – Türkcə ax – ağ və şura türkcə göl, udmurtca şur – çay, türkcə soru bataqlıq yer, duzlu gölməçə sözlərindəndir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 64
- Fazili A. Atropatena. Er. əv. IV — er. VIIəsri. Bakı, 1992
- Малявкин А. Г. Уйгурское государство в IX–XII вв. М, səh 154
- Якут аль-Хамави. Муджам ал-Булдан (сведение об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат ал Кулуб (сведение об Азербайджане). Баку, 1983
- Юсифов Ю. Б. Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана. "Проблемы изучения источников по истории Азербай джана". Баку, 1988, səh 18
- Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, səh 126
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 638–639
- Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970 , səh 229
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 626
- История Тувы. М., 1964, səh 201
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 517
- Древнетюркский словарь, М., 1969 , səh 431
- Юсифов Ю. Б. Топонимы и этническая история древнего Азербайджапа. "Материалы конференции о проблемах Азербайджанского ономастики". Баку, 1986, səh 107
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 548
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 361
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 618
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 552
- Юсифов Ю. Б. Киммеры, скифы и саки в древнем Азербайджане "Кавказско-ближневосточный сборник". VIII, Тбилиси, 1988, səh 93
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 330
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 230
- Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами (Приурмийская зона). ВДИ, 1987, № 1, səh 21–22
- Молчанова О, Т. Элемент "тай" в топономии Средней Азии и смежных территорий. "Ономастика Средней Азии". М., 1978, səh 81
- Бартольд. Сочинение, т. V. М., 1968
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 290
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, III, I, səh 20
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 666
- Юсифов Ю. Б. Топономия древнего Азербайджана в клиногных источниках. "Проблемы Азербайджанской ономастики". II, Б; 1983
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 234 sözlərindəndir
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 55
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, I, I, səh 1228
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, səh 1223
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I–IV, səh 1230
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 580
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 50
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, II, səh 180
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 88
- Молчанова О. Т. Топономический словарь Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1979
- Гарипова Ф. Г. Исследования по гидронимии Татарстана. М., 1991, səh 63
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 84–85
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 636
- Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985, səh 628
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Manna toponimleri Manna erazisinde yayailmis toponimler Hemin toponimlerinin bir coxu bu gun de tarixi Azerbaycan erazisinde qalmaqdadir Manna tarixinden yazmis butun tedqiqatcilar Assur ve Urartu menbelerinde cekilmis Manna toponimlerinin bir hissesinin qedim Serq dillerinde olmadigini soyleyerek izahini vere bilmemis ve onlari qedim yerli adlar adlandiraraq ustunden kecmisler Esasen asur menbelerinde cekildiklerine gore bu adlar hemin dilin fonetik qanunlarina tabe edilmis ve neticede yerli formalari fonetik deyisikliye ugramisdir Manna ve Midiya adlarinin Qedim Serq dillerinin fonetikasina uygun sekilde gelib catmasi da onlarin heqiqi formalarini mueyyen etmeye cetinlik yaratmisdir Cetinliklerden biri de odur ki assur dilinde adlarin sonlarina elave olunan u adliq hal sekilcisini bezi adlarda koklu u sonlugundan ayirmaq cetinliye sebeb olmusdur P a r s i n d u E A Qrantovski bu adi Iranmenseli saymis ve onu Fars Pars etnonimi ile baglamisdir Q Qeybullayev ise qeyd edir ki menbede Parsindunun Ameka adli bir hakimin qalasi olmasi deyilir Ehtimal ki bu qala er ev 820 ci ilde Midiyada qeyd olunan Parsan belke de Parsin qalasinin eynidir Turkce bair bayir tepe yukseklik yargan sildirim buryat monqolca boori hundur yer yukseklik sin dag beli yaxud cin q cox hallarda saquli sildirimli yayla sildirim sildirim dag yargani ve tu dag sozlerindendir Aydindir ki qala cetin kecidli sildirim yerlerde tikile bilerdi Toponimin birinci komponenti Cal Bair Kelbecer rayonu Qizil Bair Zengezurun Mehri rayonu Cil Bair Samaxi rayonu dag adlarindaki bair sozu ile ikinci komponenti ise Cindag Ordubad rayonu oronimindeki cin sozu ile muqayise olunur Parsindu qalasinin adi ehtimal ki Cenubi Azerbaycanda Merend seherinin 12 kilometrliyinde xarabaliqlari qalmaqda olan Baruc adli qalanin adinda qalmisdir Bu qalanin turk efsanevi Efrasiabin tikdirdiyi Barcuq qalasinin adi ile erken orta esrlerde uygurlarda Barcuk Yurt toponimi melumdur oxsarligi da diqqeti celb edir Yaqut Hemevi XIII esr yazir ki Sefidrud cayi Parsis daglarindan baslanir Ehtimal ki muellifin Parsis kimi qeyd etdiyi oronim eslinde Parsin kimi oxunmalidir basqa sozle katiblerin sehvi uzunden adin sonundaki n nun sesi s sin kimi yazilmisdir B a r a Y B Yusifov metnden cixis ederek bu toponimi turkce bere qoyun quzu saxlanilan yer sozu hesab etmisdir Sonraki assur menbelerinde Manna ve Midiya erazisinde Barrua er ev 728 ci il Uba Bara er 714 cu il Barunakka ve b toponimler de cekilir E A Qrantovskiye gore bu toponimler Bara tayfasinin adini eks etdirir Savalan daginin eteyinde indi de ehalisi turk azerbaycanlilardan ibaret Baru kendi vardir A r a k d i Er 881 ci ilde Assur cari Assurnasirpal Urmiya golunun etrafina basqin edir ve Ata adli hakimin Arakdi qalasini tutur Toponim iki cur izah olunur Turkce erik xalxa monqolca ereq buryatca erye kalmikca erqe sildirim yargan ucurum qayanin dagin kenari sahili sozunden ve di li sekilcisinden ibaretdir Er ev 728 ci ilde adi cekilen Arakuttu toponimi de bele izah edile biler S a n q i u Muasir Sehend dagi ile lokalize olunur E Qrantovskiye gore Avesta dilinde sanqha emr sozundendir Prof Q Qeybullayev qeyd edir ki aydindir ki emr gosteris sozunden hec vaxt toponim yaranmaz bu muellifin Manna ve Midiya erazisinde Iran menseli ehali axtarmaq tesebbusunden ireli gelir Turkce canq cinq turk dillerinde c s evezlenmesine gore sanq sinq sildirim dag yargani elcatmaz dag cetin alinan zirve sozundendir Altayda Sanqin Dalay toponimi ile muqayise olunur Hazirda mahalinda Cinibulaq adli Azerbaycan kendi vardir S u r i k a s Turkce sori alcaq hamar dag beli iki dag zirvesini birlesdiren dag kecidi ve kas qaya dag cixintisi kenar sahil sozlerindendir Cenubi Azerbaycanda Suleymaniyye yaxinliginda indi Suridas adli kend vardir Balaken rayonundaki Soorqas daginin adi ile muqayise olunur U i s d i s Y B Yusifov bu toponimi turkce Bisdis Bes dis hesab edir ve bes dis formali qayasi olan dag kimi menalandirir O Hemdullah Qezvininin XIV esr qeyd etdiyi Besbarmaq daginin adina esaslanir E r e s t e y a n a Araz cayinin adindan ve turkce tey tepe qabariq sozlerindendir Eresteyana toponimi Arazdoyen Cenubi Azerbaycanda Arazbaran mahali adinin mehz qedim Arazdoyen adindan alinmasi doyen sozunun farsca beran sahil kenar sozu ile evezlenmesidir ve Simali Azerbaycandaki Arazdoyen adinin asur dilinde yazilmis formasi hesab edilir Qeyd edilmelidir ki toponimin Eres formasi indi de Cenubi Azerbaycanda Eris danisiqda evveline h sesinin elavesi ile heris adlanir A r s i a n s i Mixi yazida qeyd edilir ki Arsiyansi Arsi daginin yaninda yerlesir Buna uygun olaraq Y B Yusifov toponimi Arsi enisi Arsi yani kend kimi menalandirir Q Qeybullayev ise qeyd edir ki ad turkce arca ardic kolu sam agacligi ve ensi malikane padsahliq mulku sozlerindendir Urartu menbelerinden Urmiya golu etrafinda Harsi Arsita ve Arsindu toponimleri de melumdur Cenubi Azerbaycanda Savalan daginin erazisinde Erce Ercistan Ecir Ercan ve b yasayis menteqelerinin adlari ile muqayise oluna biler D u r d u k k a Zurzukka Sirdakka Zirdakka variantlari da vardir Mannada bir qalanin adi Toponimin muxtelif yazilis formalari onun eslinin mueyyen olunmasini cetinlesdirir Durdukka asur dilinde k sesinin qosalasdirilmasi ile ehtimal ki turkce tur tura dayanacaq duserge seher sozunden ve duk luk sekilcisinden ibaretdir Sirdakka Zirdakka formasi ile turkce sirt dag beli ve dag taq dag sozlerinden ola biler S u k k a Mannada bir qalanin adi Turkce coku ozbekce cukki qazaxca soki konusvari yukseklik dagin sis zirvesi tepesi sozundendir A b i t i k n a Mannada bir qalanin adi Namelum ba ve turkce tiqey dag zirvesi tepe sozundendir U a s d i r i k k a Mannada bir qalanin adi Y B Yusifov Bas darak kimi berpa edir ve onu disli dag kimi menalandirir Q Qeybullayeve gore ise toponim turkce yogus yoxus ve terek disli dag zirvesi sozlerindendir Altayda Tas Terek Krimda Tarak Das Tuvada Saaday Terek toponimleri ile muqayise olunur Qurulusca Hemdullah Qezvininin XIV esr qeyd etdiyi Tebriz yaxinligindaki Culandarak toponimi ile eynidir I z i r t a Mannada bir seherin adi Turkce izir izer asirim dag kecidi dag cokeyi ve tay teref sozlerindendir Altayda Xakasiyada Izertaq ve Izir Su toponimleri ile muqaile muqayise olunur Y B Yusifov qedim toponimlerde ta komponentini turk dillerindeki too tuu dag sozu ile baglayir Manna ve Midiya toponimlerinin bezileri Arsita Izirta Meista Parta Surda ve b ucun ta sonlugu seciyyevidir Q Qeybullayeve gore bu komponent turkce tay sozunden ibaretdir Qurulusca bu toponimler meselen Krimda turkmenseli Yalta toponimi ile eynidir O T Molcanova Orta Asiya ve Altay toponimiyasinda tay sozune xususi tedqiqat hesr etmisdir O yazir ki Yakutiyadan Qazaxistanin ve Ozbekistanin qerb eyaletlerine qeder toponimlerde yayilmis bu soz teref yer menasindadir V V Bartolda gore qedim turk toponimlerinde meselen Altay bu soz olke anlamini ifade edir U a u s Mannada bir dagin adi Assur menbeyinde bu dag elcatmaz sildirim menasinda dag adlandirilir I M Dyakonova gore indiki Sehend daginin bir hissesinin adidir Ehtimal ki oronim qedim turk dillerindeki yoqus yoxus yeni dag zirvesi yukseklik yaxud yous yeni pis dusmen sozlerinin tehrifidir Q Qeybullayeve gore I M Dyakonovun Uaus dagini Sehendle lokalize etmesi duz deyil Savalanda indi de bir sildirim dag Yas adlanmasina gore guman ki assur menbeyindeki Uausdur A r m a i t i U r m a y a t e Mannada bir seher ve mahal adi Tarixi edebiyyatda cox vaxt Urmiya golunun adi ile elaqelendirilir Ereb menbelerinde Cenubi Azerbaycan erazisinde Urmiya ve Urm adinda iki yasayis menteqesi qeyd olunmusdur Ehtimal ki Urmiya seherinin adi Mannadaki Urmeyate toponiminin qisaldilmis formasidir Q Qeybullayeve gore turk dillerindeki arim irim yeni fal nisane elamet qabaqcadan xeber veren ovsun cadu sehr ve ata sozlerinden ibaretdir Belke de maqlara mensub muqeddes eyalet olmusdur Tesadufi deyil ki Urmu seheri Zerdust peygemberin doguldugu yer sayilir Ibn el Fakih yazir Maqlar guman edirler ki dinlerinin yaradicisi Zerdust bu seherdendir Zaqatala rayonunda Armatian adli dag vardir ki bu da maqlarin ozleri ile getirdiyi toponim ola biler Gurcu menbelerinde bu bolgede Movakan X esre aid ereb menbeyinde Muqkan adli mahalin qeyd olunmasi da bunu tesdiqleyir Y B Yusifov Assur menbelerinde adi cekilen bir sira Manna toponimlerini sadalamisdir S i n i x i n u Asurca yazilis formasinda sinix ve in hisselerine ayrilir sondaki u asur dilinde adliq hal sekilcisidir Turkce sinq cinq meselen qazaxca sinq tuvaca sinq ve s sildirim dag yargani alinmaz dag Gedebey rayonunda Sinix kendinin adi da bu sozdendir ve in yargan cuxur magara A r k a n i y a Toponimin birinci komponenti turkce arka arxa yeni dag beli suayrici dagin kolgeli terefi xakasca arga dag mesesi uzanmis dag beli erqe sildirim yer yukseklik duserge qala urqa yukseklik sildirim yer sozlerinden biri ile elaqedardir Midiyada Arkadr Bisutun qaya yazisinda oronimi ile eyni menada ola biler turkce arqu dere yargan ve tor yuksek dag orusu sozlerindendir Toponimin ikinci hissesini guman ki turkce an yayla yerde kars torpagi asanliqla hell olunan suxurlardan ibaret olan sahelerde relyefin spesifik formasi cokekliyi cuxuru ucurumu sozu teskil edir Muxtelif fonetik formalarda bu soz Midiyanin Elani u Kabani Uranbarzani ve b toponimlerinde de nezere carpir I z z i b i a Assur cari II Sarqonun er ev 721 705 Manna erazisine herbi seferi haqqinda menbede qeyd olunur Guman ki sumerce izi od turkce issi izzi tuvaca iziq altayca uzu uygurca izik azerbaycanca isti ve Altay dillerinde bia su sozlerinden ibaret olub Isti su menasindadir Indiyedek Cenubi Azerbaycanda Ziviye yasayis menteqesinin adinda qalmisdir B u n a q i s Erken orta esrlerde Cenubi Azerbaycan erazisinde Babaqis ve Zohrqas toponimleri melumdur Turkce bun daglarda kecid baslanan yer dag cokeyi ve qas dagin qasi sozlerindendir Guman ki bun sozu Midiyada Bunisa toponiminde de eksini tapmisdir ve Bunisa eslinde Bunicay adinin asurca yazilisidir Q i l z a n Urmiya golunun qerb sahilinin adi Turkce qol gol ve ezen vadi sozlerindendir Golun cenub sahili ise Zamua adlanirdi Zamua hidronimi turkce zay say ve mua dua su sozlerindendir A z i r u Turkce izer izir asirim dag kecidi dag cokeyi sozundendir adin asurca yazilisinda sondaki u hemin dilde adliq hal sekilcisidir B u y a Zamua Urmiya hidronimindeki mua komponenti ile belke de eynidir Turkce biya cay sozundendir Ob cayinin bir qolu Biya Tataristanda Biya ve Muya Basqirdistanda Kama cayinin sol qolu Biya Orta Uralda Viya Tumen eyaletinde Viya ve b cay adlari ile eynidir Xakasiya erazisinde cay adlarinda genis yer tutan termindir S i m a k i Turkce cim asurca c sesi olmadigina gore sim kimi verilmisdir torpagin kokleri bir birine sarilmis six ot bitkileri bitmis ust qati tebeqesi ve ik ehtimal ki qedim formasi ak dagin soyuqdan qorunan yamaci oradaki ev heyvanlarinin surucu soyuq kulekden ve tufandan gizlenir sozlerindendir Qazaxistanda Cimbulak Cim Kurqan ve b dag adlari ile muqayise olunur S i m i r r i a Asurca yazilis formasinda bu toponim simir ve ri li sekilcisinden ibaretdir Ehtimal ki bu ad aslinde Sivirridir lakin asur dilinde v sesi olmadigina gore onu m sesi ile verirdiler Turkce siver siber buratga seber monqolca siver qalin six mese bataqliq cengellik subasar kolluq sozundendir Er ev 820 ci ile aid Assur menbeinde Midiyanin Sibaru u adliq hal sekilcisidir qalasinin adi cekilir Ehtimal ki menaca Simirria toponimi ile eynidir ve Saburxast IX esr toponiminde qalmisdi A x s u r a Turkce ax ag ve sura turkce gol udmurtca sur cay turkce soru bataqliq yer duzlu golmece sozlerindendir Hemcinin baxMannalilarin sexs adlari Azerbaycan turklerinin etnogeneziIstinadlarGrantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 64 Fazili A Atropatena Er ev IV er VIIesri Baki 1992 Malyavkin A G Ujgurskoe gosudarstvo v IX XII vv M seh 154 Yakut al Hamavi Mudzham al Buldan svedenie ob Azerbajdzhane Hamdallah Kazvini Nuzhat al Kulub svedenie ob Azerbajdzhane Baku 1983 Yusifov Yu B Ob aktualnyh problemah etnicheskoj istorii Azerbajdzhana Problemy izucheniya istochnikov po istorii Azerbaj dzhana Baku 1988 seh 18 Grantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 seh 126 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 638 639 Grantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 seh 229 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 626 Istoriya Tuvy M 1964 seh 201 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 517 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 431 Yusifov Yu B Toponimy i etnicheskaya istoriya drevnego Azerbajdzhapa Materialy konferencii o problemah Azerbajdzhanskogo onomastiki Baku 1986 seh 107 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 548 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 361 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 618 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 552 Yusifov Yu B Kimmery skify i saki v drevnem Azerbajdzhane Kavkazsko blizhnevostochnyj sbornik VIII Tbilisi 1988 seh 93 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 330 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 230 Yusifov Yu B Rannie kontakty Mesopotamii s severo vostochnymi stranami Priurmijskaya zona VDI 1987 1 seh 21 22 Molchanova O T Element taj v toponomii Srednej Azii i smezhnyh territorij Onomastika Srednej Azii M 1978 seh 81 Bartold Sochinenie t V M 1968 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 290 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV III I seh 20 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 666 Yusifov Yu B Toponomiya drevnego Azerbajdzhana v klinognyh istochnikah Problemy Azerbajdzhanskoj onomastiki II B 1983 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 234 sozlerindendir Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 55 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV I I seh 1228 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV seh 1223 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV seh 1230 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 580 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 50 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 II seh 180 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 88 Molchanova O T Toponomicheskij slovar Gornogo Altaya Gorno Altajsk 1979 Garipova F G Issledovaniya po gidronimii Tatarstana M 1991 seh 63 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 84 85 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 636 Murzaev E M Slovar narodnyh geograficheskih terminov M 1985 seh 628