Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Likiya və ya Lisiya (Likcə: Trm̃misa) — Anadolunun Təkə yarımadasını əhatə edən qədim ərazi. Likiya, eyni zamanda bu bölgədəki antik şəhərlərin təşkil etdiyi bir dövlət qurumu, daha sonra da Roma imperiyasının bir əyalətidir. Likiya "İşıq ölkəsi" mənasını verir.
Tarixi
Likiyalıların, eradan əvvəl 3-cü minilin ikinci yarısında Anadoluya gələn və 2-ci minil boyunca Cənubi Anadolu bölgəsində yaşamış və Anadolunun ən qədim Hind-Avropa mənşəli xalqı olan Luvilərin dağılmasından sonra bir qisminin davamı olduğu söylənilir. Luvi dilinin Xet dilinə yaxınlığı və Luvilərin də Xetlərlə qohum olduğu bilinsə də Likcə də Xet dilinə olan fərqlər anlaşılır. Xet dilində Likiyanın adı Lukkadır.
Ən başdan bəri Yunanların hücumlarına cavab verə bilən Likiyalılar, E.ə. VI əsrdə farslarl tərəfindən işgal edilmişdir. Ancaq E.ə. IV əsrdə Makedoniyalı İsgəndər çıxdığı "Şərq səfəri" daxilində bu bölgəni işğal etmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin ölümü ilə sərkərdələrindən biri olan I Ptolemey bu bölgəni ələ keçirmişdir. Ancaq bu dövrdə Likiyanın mövcudluğu hiss olunmurdu. Bölgə yavaş-yavaş yunan mədəniyyəti və sosial dəyərlərin təsiri altında qalmışdır. E.ə. 190-cı ildə Maqneziya döyüşünün ardınca imzalanan görə Likiya ərazisi Kariya bölgəsi ilə birgə Romanın müttəfiqi olan Rodosa verilir. Likiya ittifaqı bu illərdə Rodosa qarşı mübarizə məqsədilə qurulmuşdur. E.ə. 166-67-ci illərdə isə Roma İmperiyası Likiyanın müstəqilliyini elan etmişdir. Bu dövrə Anadolunun bir çox bölgəsi Likiya istisna olmaqla Romanın əyaləti idi. Bunun əsas səbəblərindən biri Romaya qarşı başlatdığı üsyanda Romanın tərəfini tutması idi. Buna baxmayaraq E.ə. I əsrdə qarışıq Roma siyasətindən təsirlənmişdir. Ksantos xalqı, Fars yürüşlərində olduğu kimi, bu dövrdə də özlərinə hücum edən böyük hərbi güclərə qarşı müharibə aparmışdır. Müharibədə məğlub olacaqlarını bildikdə isə intihar yolunu seçmişlər. Roma yenidən ayağa qaldırmaq üçün bu fəlakətdən sonra qalan əhaliyə dəstək vermişdir. 42-43-cü illərdə Klavdi tərəfindən Likiya (Provincia Lycia) Romanın əyalətinə çevrildi. 72-74-cü illərdə Vespasian tərəfindən əyaləti (Provincia Pamphylia) ilə birləşdirildi (Provincia Lycia-Pamphylia).
Likiya II-III əsrdə baş vermiş böyük zəlzələdən və VI-VIII əsrlərdə baş vermiş 2 əsr davam edən vəba xəstəliyinindən sonra bir daha özünə gələ bilmədi. VIII əsrdə Ərəb hücumlarında tamamilə tərk edilmişdir. XIII əsrdə Türk bəylikləri dövründə yenidən əhali bu torpaqlara köç etmişdir.
[[Şəkil:Death Sarpedon MNA Policoro.jpg|thumb|250px|İlyadadan E.ə. 400-ci ilə aid bir Yunan vazosu : Patroclusun (sağda) öldürüşü ve Yunan mifologiyasındakı dəniz tanrısı Glaucusun köməyə gəlişi,
Coğrafiya
Likiya, Anadolunun cənub-qərbində, Təkə yarımadasında və Antalya körfəzinin qərbində yerləşir. Qərbdən Kariya, şərqində (indiki Antalya), şimal-şərqdə , şimalında Frigiya (indiki Dənizli və Burdur) ilə əhatələnir. (Eşen çayı - Xanthos), (Limiros) və Qarasu (Başgöz çayı - Aricandos) kimi böyük çaylar bu bölgədən axır. Dağlar arasında yüksək keyfiyyətli obalarla və sədr, sərvi ağaclarının yetişdirildiyi yaylalarla qapalıdır.
Dil
Müasir dövrdə Likiya dilinin Luvi dilinin davamı olması ilə demək olar ki, bütün mütəxəssislər razılaşır. Likiyanın paytaxtı Arnnada (: "Arnna"; Yunanca: "Ksantos")da tapılan və Afinalılara qarşı əldə edilən qələbəni göstərən Likiya dilindəki yazılı abidə Likiya dilinin əhəmiyyətli mənbələrindən biri hesab olunur. Hind-Avropa dillərinə aid olduğu qəbul edilən Likiya dilində 6-sı cingiltili olmaqla 29 hərf müəyyən edilmişdir. Hərflərin yazılışı ilə yunan əlifbasının yazılışı arasında oxşarlıqlar mövcuddur.
Likiya şəhərləri
Tarix boyunca sərhədlərdəki dəyişiklikləri göstərməklə yanaşı, həm həmin dövrə aid müxtəlif yazılarda, həm də şəhərlərin sahib olduğu əsas xarakterlərindən Likiya şəhərlərini ayırd etmək imkanına malikik. Ən çox müzakirə Kariya, Pisidya, Pamfiliya sərhədləri yaxınlığındakı şəhərlərin üzərində olmuşdur. Tarixçilər aşağıdakı şəhərlətin Likiya şəhərləri olması qərarına gəlmişlər.
[[Şəkil:Xanthos inschriftenpfeiler axb01.jpg|thumb|right|250px| Kitabesi, Arnna Antik Kenti ( "Arnna" Yunancada ise "Ksantos").]]
Likiya şəhər birlikləri və Likya ittifaqı (Federasiyası)
Tarixdə ilk demokratik birlik qurmuş olan Likiyalılar, fərqli şəhərlərdən bir araya gəlmələrinə baxmayaraq ortaq bir mədəniyyət yaratmış və mövcud olduqları dövrdə bunu paylaşıb yaşatmışdılar. Bunu, arxalarında buraxdıqları, bu günümüzə qədər çatan əsərlərin izlərindən rahatlıqla görə bilərik. Likiya ittifaqı haqqında əldə edilən məlumatlara görə bu ittifaq tam 23 şəhərdən ibarət idi. Günümüzə qədər gəlib çatan, ən böyük altı şəhəri olan Arnna (Ksantos), , Pınara, , və Olymposun 3 səs haqqı, digər kiçik şəhərlərin isə 1 və ya 2 səs haqqı vardır. İki və daha çox Likiya şəhərlərinin bir araya gələrək yaratdıqları siyasi ittifaq adlanır.
Likiyalıların qurmuş olduqları bu federasiya sistemi, eyni zamanda ABŞ Konstitusiyasınında əsas bazisi olmuşdur. Aleksandr Hamilton, Ceyms Madison və Con Ley tərəfindən qələmə alınan 85 maddədən ibarət Federalist yazılar, ABŞ Konstitusiyasının əsasını təşkil edir. Aleksandr Hamiltonun yazıdığı 9 və 10 nömrəli və Ceyms Madisonun yazdığı 45 nömrəli məqalələrdə ABŞ üçün ən münasib idarəetmə sistemi Likiya birliyinin olduğu federatif şəhər birliyi olduğu göstərilməkdədir.
| Şəhərlər | Oyu |
|---|---|
| Arnna (Ksantos) | 3 |
| 3 | |
| 3 | |
| Pınara | 3 |
| 3 | |
| Olympos | 3 |
| 2 | |
| 2 | |
| 1 | |
| 1 | |
| Aperlai, , , | 1 |
Həmçinin bax
Kaynakça
- Bean, G.E. (1997): Eskiçağda Likya Bölgesi, Arion Yayınevi.
- Bryce, T.R. (1974): "The Lukka Problem – and a Possible Solution", en Journal of Near Eastern Studies 33, pp. 395–404.
- Bryce, T.R. (1983): "Political Unity in Lycia during the Dynastic Period", en Journal of Near Eastern Studies 42, pp. 31–42.
- Bryce, T.R. (1986): The Lycians in Literary and Epigraphic Sources, Museum Tusculanum Press.
- Burrell, B. (2004): Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperor, Brill Academic Publichers.
- Drinkwater, J.; & Grünewald, T (2004): Bandits in the Roman Empire: Myth and Reality, Routledge.
- Ehrenberg, V. (1960): The Greek State, Barnes and Noble.
- Foss, P. (1998): "", en C. Lehmann (ed.) Encyclopedia of the Roman Provinces (en construcción).
- Gygax, M.D. (1991): "Los periecos licios", en Gerión 9, pp. 111–130.
- Keen, A.G. (1993): "Athenian Campaigns in Karia and Lykia during Peloponesian War", Journal of Hellenic Studies 113, pp. 152–157.
- Keen, A.G. (1998): Dynastic Lycia: A Political History of the Lycians & Their Relations with Foreign Power, c.545-362 BC, Brill Academic Publishers, Leiden.
- Lund, H.S. (1992): Lysimachus: A Study in Early Hellenistic Kingship, Routledge.
- Pomeroy, S.B (1976): "A Classical Scholar's Perspective on Matriarchy", en B.A. Carroll (ed.) Liberating Women's History: Theoretical and Critical Essays, University of Illinois Press.
- Sekunda, N.V. (1991): "Achaemenid Settlement in Caria, Lycia and Greater Phrygia", en H. Sancisi-Weerdenburg and A. Kuhrt (eds.) Achaemenid History VI Asia Minor and Egypt: Old Cultures in a New Empire. Proceedings of the Gronigen 1988 Achaemenid History Workshop, Leiden.
- Strabon (1993): Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII-XIII-XIV), Arkeoloji ve Sanat Yayınları
- Weiskorpf, M. (1987): "Asia Minor", en E. Yarshater (ed.) Encyclopaedia Iranica v. 2, pp. 757–764.
- Hellenizm ve Roma Likya'sında Sympoliteialar
Xarici keçidlər
- Likya hakkında oldukça ayrıntılı bir sayfa, İngilizce, http://www.lycianturkey.com/
- ABD Anayasası'nın Likya Federasyonu'ndan esinlendiğine ilişkin New York Times'tan bir yazı http://www.nytimes.com/2005/09/19/international/europe/19patara.html?scp=1&sq=patara&st=nyt
- Anadolu Uygarlıkları ve Antik Kentler ile ilgili amatör ancak ayrıntılı bir site http://antikkentler.cirbanonline.com/antikkentler_bati/default.asp?id=115[ölü keçid]
- Arkeoloji Dünyası http://www.arkeolojidunyasi.com/bolgeler/lykia.html
- Anadolu Nümizmatiği ile ilgili bir site http://www.asiaminorcoins.com/lycia.html 2011-04-24 at the Wayback Machine
- Likya ile ilgili bir kaynakça listesi
- Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Web Sitesi http://akmed.kaleicimuzesi.com/index_en.php 2011-08-24 at the Wayback Machine
- Tanıtım Gönüllüleri Derneği Web Sitei http://www.tgdturkey.com/turkey/antalya/25-12-antik_kentler.html 2011-05-09 at the Wayback Machine
- Likya Federasyonu ve kentleri ile ilgili kişisel bir site, İngilizce, http://www.lycianfederation.co.uk/ 2012-02-16 at the Wayback Machine
- Mimarlık Müzesi, Likya Kentleri Antik Tiyatroları ile ilgili ayrıntılı bilgi http://www.archmuseum.org/Gallery/Photos.aspx?CategoryID=31&DetailID=2
- Virtual tour of Lycia tombs
| Vifiniya • • İoniya • Kapadokiya • Kariya • Kilikiya • Lidiya • • Likiya • • • • • Pont • Troada • Frigiya • | ||
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Likiya ve ya Lisiya Likce Trm misa Anadolunun Teke yarimadasini ehate eden qedim erazi Likiya eyni zamanda bu bolgedeki antik seherlerin teskil etdiyi bir dovlet qurumu daha sonra da Roma imperiyasinin bir eyaletidir Likiya Isiq olkesi menasini verir TarixiArnnadaki Likiya Yazisi Likiyalilarin eradan evvel 3 cu minilin ikinci yarisinda Anadoluya gelen ve 2 ci minil boyunca Cenubi Anadolu bolgesinde yasamis ve Anadolunun en qedim Hind Avropa menseli xalqi olan Luvilerin dagilmasindan sonra bir qisminin davami oldugu soylenilir Luvi dilinin Xet diline yaxinligi ve Luvilerin de Xetlerle qohum oldugu bilinse de Likce de Xet diline olan ferqler anlasilir Xet dilinde Likiyanin adi Lukkadir En basdan beri Yunanlarin hucumlarina cavab vere bilen Likiyalilar E e VI esrde farslarl terefinden isgal edilmisdir Ancaq E e IV esrde Makedoniyali Isgender cixdigi Serq seferi daxilinde bu bolgeni isgal etmisdir Makedoniyali Isgenderin olumu ile serkerdelerinden biri olan I Ptolemey bu bolgeni ele kecirmisdir Ancaq bu dovrde Likiyanin movcudlugu hiss olunmurdu Bolge yavas yavas yunan medeniyyeti ve sosial deyerlerin tesiri altinda qalmisdir E e 190 ci ilde Maqneziya doyusunun ardinca imzalanan gore Likiya erazisi Kariya bolgesi ile birge Romanin muttefiqi olan Rodosa verilir Likiya ittifaqi bu illerde Rodosa qarsi mubarize meqsedile qurulmusdur E e 166 67 ci illerde ise Roma Imperiyasi Likiyanin musteqilliyini elan etmisdir Bu dovre Anadolunun bir cox bolgesi Likiya istisna olmaqla Romanin eyaleti idi Bunun esas sebeblerinden biri Romaya qarsi baslatdigi usyanda Romanin terefini tutmasi idi Buna baxmayaraq E e I esrde qarisiq Roma siyasetinden tesirlenmisdir Ksantos xalqi Fars yuruslerinde oldugu kimi bu dovrde de ozlerine hucum eden boyuk herbi guclere qarsi muharibe aparmisdir Muharibede meglub olacaqlarini bildikde ise intihar yolunu secmisler Roma yeniden ayaga qaldirmaq ucun bu felaketden sonra qalan ehaliye destek vermisdir 42 43 cu illerde Klavdi terefinden Likiya Provincia Lycia Romanin eyaletine cevrildi 72 74 cu illerde Vespasian terefinden eyaleti Provincia Pamphylia ile birlesdirildi Provincia Lycia Pamphylia Likiya II III esrde bas vermis boyuk zelzeleden ve VI VIII esrlerde bas vermis 2 esr davam eden veba xesteliyininden sonra bir daha ozune gele bilmedi VIII esrde Ereb hucumlarinda tamamile terk edilmisdir XIII esrde Turk beylikleri dovrunde yeniden ehali bu torpaqlara koc etmisdir LIKYA Lisiya Myra da in qaya mezari qayalara oyulmus kral mezarlari Sekil Death Sarpedon MNA Policoro jpg thumb 250px Ilyadadan E e 400 ci ile aid bir Yunan vazosu Patroclusun sagda oldurusu ve Yunan mifologiyasindaki deniz tanrisi Glaucusun komeye gelisi CografiyaLikiya Anadolunun cenub qerbinde Teke yarimadasinda ve Antalya korfezinin qerbinde yerlesir Qerbden Kariya serqinde indiki Antalya simal serqde simalinda Frigiya indiki Denizli ve Burdur ile ehatelenir Esen cayi Xanthos Limiros ve Qarasu Basgoz cayi Aricandos kimi boyuk caylar bu bolgeden axir Daglar arasinda yuksek keyfiyyetli obalarla ve sedr servi agaclarinin yetisdirildiyi yaylalarla qapalidir DilMuasir dovrde Likiya dilinin Luvi dilinin davami olmasi ile demek olar ki butun mutexessisler razilasir Likiyanin paytaxti Arnnada Arnna Yunanca Ksantos da tapilan ve Afinalilara qarsi elde edilen qelebeni gosteren Likiya dilindeki yazili abide Likiya dilinin ehemiyyetli menbelerinden biri hesab olunur Hind Avropa dillerine aid oldugu qebul edilen Likiya dilinde 6 si cingiltili olmaqla 29 herf mueyyen edilmisdir Herflerin yazilisi ile yunan elifbasinin yazilisi arasinda oxsarliqlar movcuddur Likiya seherleriTarix boyunca serhedlerdeki deyisiklikleri gostermekle yanasi hem hemin dovre aid muxtelif yazilarda hem de seherlerin sahib oldugu esas xarakterlerinden Likiya seherlerini ayird etmek imkanina malikik En cox muzakire Kariya Pisidya Pamfiliya serhedleri yaxinligindaki seherlerin uzerinde olmusdur Tarixciler asagidaki seherletin Likiya seherleri olmasi qerarina gelmisler Anadoludaki Likiya bolgesinin movqeyiCimeranin Agzindan alov cixan keci bedenli ve ilan quyruqlu Likiyalilarin efsanevi disi Dev Ejdaha Likiya bolgesinde movcud olan tebii yanan od Sekil Xanthos inschriftenpfeiler axb01 jpg thumb right 250px Kitabesi Arnna Antik Kenti Arnna Yunancada ise Ksantos Aloanda Andriake Antiphellos Aperlai Arnna Ksantos Letoon Olympos Phaselis Pinara TelmessosLikiya seher birlikleri ve Likya ittifaqi Federasiyasi Ters qayiq tipli qedim Likiya taxti Tarixde ilk demokratik birlik qurmus olan Likiyalilar ferqli seherlerden bir araya gelmelerine baxmayaraq ortaq bir medeniyyet yaratmis ve movcud olduqlari dovrde bunu paylasib yasatmisdilar Bunu arxalarinda buraxdiqlari bu gunumuze qeder catan eserlerin izlerinden rahatliqla gore bilerik Likiya ittifaqi haqqinda elde edilen melumatlara gore bu ittifaq tam 23 seherden ibaret idi Gunumuze qeder gelib catan en boyuk alti seheri olan Arnna Ksantos Pinara ve Olymposun 3 ses haqqi diger kicik seherlerin ise 1 ve ya 2 ses haqqi vardir Iki ve daha cox Likiya seherlerinin bir araya gelerek yaratdiqlari siyasi ittifaq adlanir Likiyalilarin qurmus olduqlari bu federasiya sistemi eyni zamanda ABS Konstitusiyasininda esas bazisi olmusdur Aleksandr Hamilton Ceyms Madison ve Con Ley terefinden qeleme alinan 85 maddeden ibaret Federalist yazilar ABS Konstitusiyasinin esasini teskil edir Aleksandr Hamiltonun yazidigi 9 ve 10 nomreli ve Ceyms Madisonun yazdigi 45 nomreli meqalelerde ABS ucun en munasib idareetme sistemi Likiya birliyinin oldugu federatif seher birliyi oldugu gosterilmekdedir Seherler OyuArnna Ksantos 333Pinara 33Olympos 32211Aperlai 1Hemcinin baxLikiya yoluKaynakcaBean G E 1997 Eskicagda Likya Bolgesi Arion Yayinevi Bryce T R 1974 The Lukka Problem and a Possible Solution en Journal of Near Eastern Studies 33 pp 395 404 Bryce T R 1983 Political Unity in Lycia during the Dynastic Period en Journal of Near Eastern Studies 42 pp 31 42 Bryce T R 1986 The Lycians in Literary and Epigraphic Sources Museum Tusculanum Press ISBN 87 7289 023 1 Burrell B 2004 Neokoroi Greek Cities and Roman Emperor Brill Academic Publichers ISBN 90 04 12578 7 Drinkwater J amp Grunewald T 2004 Bandits in the Roman Empire Myth and Reality Routledge ISBN 0 415 32744 X Ehrenberg V 1960 The Greek State Barnes and Noble Foss P 1998 en C Lehmann ed Encyclopedia of the Roman Provinces en construccion Gygax M D 1991 Los periecos licios en Gerion 9 pp 111 130 Keen A G 1993 Athenian Campaigns in Karia and Lykia during Peloponesian War Journal of Hellenic Studies 113 pp 152 157 Keen A G 1998 Dynastic Lycia A Political History of the Lycians amp Their Relations with Foreign Power c 545 362 BC Brill Academic Publishers Leiden ISBN 90 04 10956 0 Lund H S 1992 Lysimachus A Study in Early Hellenistic Kingship Routledge ISBN 0 415 07061 9 Pomeroy S B 1976 A Classical Scholar s Perspective on Matriarchy en B A Carroll ed Liberating Women s History Theoretical and Critical Essays University of Illinois Press Sekunda N V 1991 Achaemenid Settlement in Caria Lycia and Greater Phrygia en H Sancisi Weerdenburg and A Kuhrt eds Achaemenid History VI Asia Minor and Egypt Old Cultures in a New Empire Proceedings of the Gronigen 1988 Achaemenid History Workshop Leiden Strabon 1993 Antik Anadolu Cografyasi Geographika XII XIII XIV Arkeoloji ve Sanat Yayinlari Weiskorpf M 1987 Asia Minor en E Yarshater ed Encyclopaedia Iranica v 2 pp 757 764 Hellenizm ve Roma Likya sinda SympoliteialarXarici kecidlerLikya hakkinda oldukca ayrintili bir sayfa Ingilizce http www lycianturkey com ABD Anayasasi nin Likya Federasyonu ndan esinlendigine iliskin New York Times tan bir yazi http www nytimes com 2005 09 19 international europe 19patara html scp 1 amp sq patara amp st nyt Anadolu Uygarliklari ve Antik Kentler ile ilgili amator ancak ayrintili bir site http antikkentler cirbanonline com antikkentler bati default asp id 115 olu kecid Arkeoloji Dunyasi http www arkeolojidunyasi com bolgeler lykia html Anadolu Numizmatigi ile ilgili bir site http www asiaminorcoins com lycia html 2011 04 24 at the Wayback Machine Likya ile ilgili bir kaynakca listesi Suna Inan Kirac Akdeniz Medeniyetleri Arastirma Enstitusu Web Sitesi http akmed kaleicimuzesi com index en php 2011 08 24 at the Wayback Machine Tanitim Gonulluleri Dernegi Web Sitei http www tgdturkey com turkey antalya 25 12 antik kentler html 2011 05 09 at the Wayback Machine Likya Federasyonu ve kentleri ile ilgili kisisel bir site Ingilizce http www lycianfederation co uk 2012 02 16 at the Wayback Machine Mimarlik Muzesi Likya Kentleri Antik Tiyatrolari ile ilgili ayrintili bilgi http www archmuseum org Gallery Photos aspx CategoryID 31 amp DetailID 2 Virtual tour of Lycia tombsVifiniya Ioniya Kapadokiya Kariya Kilikiya Lidiya Likiya Pont Troada Frigiya