Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kül Tiğin kitabələri —Monqolustanda Orxon Yenisey Muzeyində ziyarətçilərə sərgilənməktədir.
Kül Tigin abidəsi Kül Tiginin qardaşı və Göktürklərin xaqanı Bilgə Xaqan tərəfindən 732 ci ildə qardaşı adına, qardaşının xidmətlərindən dolayı ona duyduğu minnəti göstərmək məqsədiylə tikilmişdir. Bu kitabədə Bilgə Xaqan danışır.
Türkologların Orhun abidələri olarak adlandırdıqları yazıtlardan biri olan Kültigin kitabəsi Türk dilinin ən köhnə nümunələrindəndir. Monqolıstanda köhnə Moğol başşəhəri Qaraqorumun 32 km. güneyində, köhnə Uyğur paytaxtı 28 km güneyindədir. Boz bir qranit qaya üzərində duran dörd üzlü bir yazıttır. Üç üzü (Kök) türkcə mətinden; bir üzü (qərb üzü) isə Çincə mətinden ibarətdir.
18 iyul 1889-da rus etnoqraf tərəfindən tapılmış ve Danimarkalı filoloq Vilhelm Thomsen tərəfindən Danimarka Krallıq Akademiyasının Kopenhagendəki 15 dekabr 1893-cü ildə ilk dəfə oxunmuşdur.
İki hissədən ibarətdir: birinci hissə 13, ikinci hissə 53 sətirdən ibarət olmaqla, Kültigin abidəsi ümumilikdə 66 sətirdən ibarətdir.
Kitabələr
Qədim Türk xalqlarının ən dəyərli maddi mənbə nümunələrindən biri kitabələrdir. Kitabələr bütün Türk xalqlarının yayıldığı coğrafiyada tapılmaqda, araşdırılıb tədqiq edilməkdədir.
Kitabələrin Dili
Yazıtın qərb üzündə şəxsən Çin imperatoru tərəfindən yazılmış bir yazı ilə bir sətir bulunmaqtadır. Güney, Quzey ve Şimal yönlərindəki mətinlər Göktürkcədir. Abidənin şimal-şərq, cənub-şərq, cənub-qərb üzlərində də Göytürk hərfli Türkcə kiçik yazılar vardır.
Kitabələrin tikilişi
27 Fevral 731-de ölən Şahzadə Kül Tigin üçün 1 Noyabr 731-də yuğ (dəfn) mərasimi təşkil edilmişdir. Çinlilər başda olmaq üzərə bütün qonşularından yoğ (cənazə) mərasiminə qatılmışdı. Çin imperatoru Xuan Zong, törənə qatılması üçün elçilər göndərdiyi kimi bir xatirə düezəldilməsini, Kül Tigininuğurlarının üzərinə rəsm edilməsi üçün altı usta göndərmişdi. Ayrıca Kül Tiginin ölümündən görə üzüntüsünü dilə gətirən bir yazı yazmış, abidənin bir üzünə öz ifadəsinin yazılmasını istəmişdi. Abidə təxminən 21 avqust 732 tarixində tikilmiştir.
Bilgə Xaqan da eyni yazıtının digər üzlərine runik hərfli Köktürkcə mətni yazdırmıştır. Yazıçısı isə Bilgə Xaqan və Kül Tiginin bacısıoğlu olan Yolluğ Tigin'dir.
Kitabələrdəki mətnlərin quruluşu
Kitabələrdə Çincə və Türkcə iki ayrı mətin vardır. Həm Türkcə, həm də Çincə mətin Tang Xanədanlığı və Göktürk Dövləti əlaqələri tarixindən bəhs edir.
Çincə mətin, Bilgə Xaqanın qardaşı Kül Tiginin ölümündən sonra 732 ci ildə Tang İmperatoru Xuan Zong tərəfindən yazdırılmışdır. Göktürk Dövləti üzvlərinə, xüsusilə də aristokratik hissəsinə xitab edir. Bu mətində ümumi xətləriylə Çin-Türk əlaqələrindən Çin imperatorları ilə Türk xaqanları arasındakı yaxın dostluqtan, Türk kaqanlarının uğurlarından, sayqın şəxsiyyətliliyindən və Kül Tiginin vəfatından bəhs edilməktədir.
Türkcə mətin də Göktürk dövləti üzvlərinə, xüsusilə də rəhbər şəxslərinə xitap edir. Bu yazıtda danışan Bilgə Xaqandır. Türklər və Tang Xaqanlığı arasındaki əlaqəyə dair Çincə mətindəki elmli şərhdən fərqli olaraq yazıtdakı Türkcə mətinlərdə Tang Xanədanlığının Türklərinin tarixdə və gerçəktə əsas düşman olduqları dilə gətirilmişdir. Xüsusilə Köktürk Dövlətinin geriləməsinin səbəbi olaraq Tang Xanədanlığı göstərilir. I Göktürk Dövlətinin yıxıldığı zamanlardaki acı xatirələri dilə gətirərək Türklər, Tang Xanədanlığı'na yaxınlaşması xüsusunda sərt bir dillə xəbərdar edlir.. Bilgə Xaqan ayrıca qardaşının ölümündən dərinden təsirləndiyini, onu xaqanlara yaraşan bir mərasimlə dəfn etdiyini, Çindən ustalar gətirib fövqalədə gözəllikdə bir məzar və yazıt tiktirdiyini bildirir.
Abidənin şimal-şərq, cənub-şərq, cənub-qərb üzlərindəki mətinlərdə Kül Tiginin ölümünə, yuğ törəninə, anıt məzarının və yazıtının tamamlanmasına aid qeydlər ilə üzlərin yazıçısı olan Yollug Tiginin yazıtın yazılış müddəti ilə ilgili ifadələri yer alır.
Kitabələrin tapılması və çözülməsi
Rus Coğrafya Cəmiyəti adına Monqolıstanda araştırmalar aparmağa göndərilən Nikolay Mihayloviç Yadrintsev tərəfindən 18 İyul 1889’da Orxun vadisində Bilge Xağan yazıtı ilə birlikdə tapılımışdır. 1890-cı ildə bölgəyə Rusiya və Finlandiyadan gələn iki ayrı heyət abidələrin qəlibini alıb fotolarını çəkmişdir. Abidənin oxunması üçün iki qoldan davam edən çalışmalar, Danimarkalı filoloq Vilhelm Thomsenin 15 Aralıq 1893-də Danimarka Krallıq Akademiyası düzəltdiyi bəyanatla nəticələndi.
Miqyası
Kül Tigin kitabələri mərmərdən düzəlmiş dörd yönlü bir daşdan ibarəttir. Bu daşın boyu 3.75 metrdir. Üzərindəki yazıların boyu isə 2.75 metr, doğu və batı üzləri altta 1.32 metr, üstdə 1.22 metrdir. Quzey üzü 46 cm, cənub üzü isə 31 cmdir.
Daş bir tısbağa kaide üzərin oturdulmuşkən bu kaidenin parçalanmasına görə 1911-də qurbangahdan kəsilən qranit qayanın üstünə yerləşdirilmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI
- Kaçalin, Mustafa S.. "Orhun Yazıtları". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 33. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
- Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
- Taşağıl, Ahmet. "Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme". Ulsl. Türkiyat Araştırmaları Sem. Bildiriler Kitabı, Cilt 2. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
- Yalınkılıç, Tuba. "Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, Yıl: 2013 Cilt: 2 Sayı: 2. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
Xarici keçidlər
Kül Tigin Yazıtı Çevirisi (Oxuma Mətni) 2010-08-27 at the Wayback Machine
Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri)
Kül Tigin Yazıtı nedir?
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kul Tigin kitabeleri Monqolustanda Orxon Yenisey Muzeyinde ziyaretcilere sergilenmektedir Orxon yazilarinin Kultigin abideleri Kul Tigin abidesi Kul Tiginin qardasi ve Gokturklerin xaqani Bilge Xaqan terefinden 732 ci ilde qardasi adina qardasinin xidmetlerinden dolayi ona duydugu minneti gostermek meqsediyle tikilmisdir Bu kitabede Bilge Xaqan danisir Turkologlarin Orhun abideleri olarak adlandirdiqlari yazitlardan biri olan Kultigin kitabesi Turk dilinin en kohne numunelerindendir Monqolistanda kohne Mogol basseheri Qaraqorumun 32 km guneyinde kohne Uygur paytaxti 28 km guneyindedir Boz bir qranit qaya uzerinde duran dord uzlu bir yazittir Uc uzu Kok turkce metinden bir uzu qerb uzu ise Cince metinden ibaretdir 18 iyul 1889 da rus etnoqraf terefinden tapilmis ve Danimarkali filoloq Vilhelm Thomsen terefinden Danimarka Kralliq Akademiyasinin Kopenhagendeki 15 dekabr 1893 cu ilde ilk defe oxunmusdur Iki hisseden ibaretdir birinci hisse 13 ikinci hisse 53 setirden ibaret olmaqla Kultigin abidesi umumilikde 66 setirden ibaretdir KitabelerQedim Turk xalqlarinin en deyerli maddi menbe numunelerinden biri kitabelerdir Kitabeler butun Turk xalqlarinin yayildigi cografiyada tapilmaqda arasdirilib tedqiq edilmekdedir Kitabelerin Dili Yazitin qerb uzunde sexsen Cin imperatoru terefinden yazilmis bir yazi ile bir setir bulunmaqtadir Guney Quzey ve Simal yonlerindeki metinler Gokturkcedir Abidenin simal serq cenub serq cenub qerb uzlerinde de Goyturk herfli Turkce kicik yazilar vardir Kitabelerin tikilisi 27 Fevral 731 de olen Sahzade Kul Tigin ucun 1 Noyabr 731 de yug defn merasimi teskil edilmisdir Cinliler basda olmaq uzere butun qonsularindan yog cenaze merasimine qatilmisdi Cin imperatoru Xuan Zong torene qatilmasi ucun elciler gonderdiyi kimi bir xatire duezeldilmesini Kul Tigininugurlarinin uzerine resm edilmesi ucun alti usta gondermisdi Ayrica Kul Tiginin olumunden gore uzuntusunu dile getiren bir yazi yazmis abidenin bir uzune oz ifadesinin yazilmasini istemisdi Abide texminen 21 avqust 732 tarixinde tikilmistir Bilge Xaqan da eyni yazitinin diger uzlerine runik herfli Kokturkce metni yazdirmistir Yazicisi ise Bilge Xaqan ve Kul Tiginin bacisioglu olan Yollug Tigin dir Kitabelerdeki metnlerin qurulusu Kitabelerde Cince ve Turkce iki ayri metin vardir Hem Turkce hem de Cince metin Tang Xanedanligi ve Gokturk Dovleti elaqeleri tarixinden behs edir Cince metin Bilge Xaqanin qardasi Kul Tiginin olumunden sonra 732 ci ilde Tang Imperatoru Xuan Zong terefinden yazdirilmisdir Gokturk Dovleti uzvlerine xususile de aristokratik hissesine xitab edir Bu metinde umumi xetleriyle Cin Turk elaqelerinden Cin imperatorlari ile Turk xaqanlari arasindaki yaxin dostluqtan Turk kaqanlarinin ugurlarindan sayqin sexsiyyetliliyinden ve Kul Tiginin vefatindan behs edilmektedir Turkce metin de Gokturk dovleti uzvlerine xususile de rehber sexslerine xitap edir Bu yazitda danisan Bilge Xaqandir Turkler ve Tang Xaqanligi arasindaki elaqeye dair Cince metindeki elmli serhden ferqli olaraq yazitdaki Turkce metinlerde Tang Xanedanliginin Turklerinin tarixde ve gercekte esas dusman olduqlari dile getirilmisdir Xususile Kokturk Dovletinin gerilemesinin sebebi olaraq Tang Xanedanligi gosterilir I Gokturk Dovletinin yixildigi zamanlardaki aci xatireleri dile getirerek Turkler Tang Xanedanligi na yaxinlasmasi xususunda sert bir dille xeberdar edlir Bilge Xaqan ayrica qardasinin olumunden derinden tesirlendiyini onu xaqanlara yarasan bir merasimle defn etdiyini Cinden ustalar getirib fovqalede gozellikde bir mezar ve yazit tiktirdiyini bildirir Abidenin simal serq cenub serq cenub qerb uzlerindeki metinlerde Kul Tiginin olumune yug torenine anit mezarinin ve yazitinin tamamlanmasina aid qeydler ile uzlerin yazicisi olan Yollug Tiginin yazitin yazilis muddeti ile ilgili ifadeleri yer alir Kitabelerin tapilmasi ve cozulmesi Rus Cografya Cemiyeti adina Monqolistanda arastirmalar aparmaga gonderilen Nikolay Mihaylovic Yadrintsev terefinden 18 Iyul 1889 da Orxun vadisinde Bilge Xagan yaziti ile birlikde tapilimisdir 1890 ci ilde bolgeye Rusiya ve Finlandiyadan gelen iki ayri heyet abidelerin qelibini alib fotolarini cekmisdir Abidenin oxunmasi ucun iki qoldan davam eden calismalar Danimarkali filoloq Vilhelm Thomsenin 15 Araliq 1893 de Danimarka Kralliq Akademiyasi duzeltdiyi beyanatla neticelendi MiqyasiKul Tigin kitabeleri mermerden duzelmis dord yonlu bir dasdan ibarettir Bu dasin boyu 3 75 metrdir Uzerindeki yazilarin boyu ise 2 75 metr dogu ve bati uzleri altta 1 32 metr ustde 1 22 metrdir Quzey uzu 46 cm cenub uzu ise 31 cmdir Das bir tisbaga kaide uzerin oturdulmusken bu kaidenin parcalanmasina gore 1911 de qurbangahdan kesilen qranit qayanin ustune yerlesdirilmisdir Hemcinin baxTurk Kitabeleri Orxon Yenisey Kul TiginIstinadlarProf Dr Muharrem Ergin Orhun Abideleri Bogazici Yayinlari Istanbul 2002 s XVI Kacalin Mustafa S Orhun Yazitlari Turk Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi Cilt 33 Erisim tarihi 23 Temmuz 2016 Yalinkilic Tuba Bir Donemin Iki Farkli Anlatimi Kul Tigin Yazitinin Turkce Metinlerinin Karsilastirilmasi Uluslararasi Turkce Edebiyat Kultur Egitimi TEKE dergisi Sayi 2 4 Yil 2013 Erisim tarihi 18 Temmuz 2016 Tasagil Ahmet Cin Kaynaklarina Gore Kol Tigin Yazitinin Dikilisi Hakkinda Bir Degerlendirme Ulsl Turkiyat Arastirmalari Sem Bildiriler Kitabi Cilt 2 Erisim tarihi 23 Temmuz 2016 Yalinkilic Tuba Kul Tigin Yazitinin Cince Metni ve Tercumesi Uluslararasi Turkce Edebiyat Kultur Egitim TEKE Dergisi Yil 2013 Cilt 2 Sayi 2 Erisim tarihi 23 Temmuz 2016 Xarici kecidlerKul Tigin Yaziti Cevirisi Oxuma Metni 2010 08 27 at the Wayback Machine Gokturk Yazitlari Orhun Abideleri Kul Tigin Yaziti nedir