Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Krit lirası (yun. Λύρα ~ Lūrā, lat. Lira) — armudşəkilli, üç simli kamanlı musiqi aləti, əsasən Kritdə və Yunanıstanın Oniki Adalar və Egey arxipelaqının digər adalarında yayılıb. Krit lirası Avropa yaylı alətlərinin əcdadı olan Bizans lirasının məşhur formasıdır.
| Krit lirası | |
|---|---|
 | |
| Təsnifat | xalq çalğı aləti, simli alət |
| Hornbostel–Zaks təsnifatı | 321.321-71 |
| Əlaqəli alətlər | lariça, qadulka, qusle, qudok |
| Mənşə ölkəsi | Krit adası |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Krit lirasının ən məşhur virtuozları arasında Manos Pirovolakis və Deyli Rossu misal göstərmək olar.
Tarixi
Krit lirası bir çox Avropa yaylı alətlərinin əcdadı olan kamanlı Bizans lirası ilə sıx bağlıdır. IX əsr fars coğrafiyaçısı İbn Xordadbeh (911) alətlər haqqında leksikoqrafik müzakirəsində liranı urhun (arqan), şilyani (ehtimal ki, arfa və ya lira növü) və salandj ilə birlikdə Bizanslıların tipik aləti kimi göstəib (Marpiretomi, Kartomi, 1990).
Bizans lirası qeyri-müəyyən təkamüllə Avropada qərbə doğru yayılıb. Diqqətəlayiq nümunə XV əsrin yaylı aləti və bəlkə də müasir skripkanın sələfi olan italyan lirası da bracciodur. Krit lirasına bənzər yaylı alətlər və Bizans lirasının birbaşa törəmələri da tarix ərzində meydana çıxıb. Bu alətlər kiçik dəyişikliklərlə onun varisləri sayılır. Məsələn, Bolqarıstanda qadulka, Balkan yarımadasında qusle, İtaliyada əyilmiş Kalabriya lirası və Klassik Kamança (türk. Yunanca: Armudî kemençe, Bizans lirasının birbaşa törəmələri) olaraq onun növləri yaradılıb.
Xüsusiyyəti
Lira skripka kimi ifaçının çənəsinin altına qoyulmaqdansa, kiçik skripka ilə eyni şəkildə ifaçının qucağında şaquli şəkildə tutulur. Normal sağ əllə ifa üçün ifaçının sağ əli yayı tutur. Simlər, simi barmaq lövhəsinə basmaqla deyil, ifaçının sol əlinin dırnaqlarını simin yan tərəfinə basmaqla dayandırılır. Bu ona skripkadan fərqli bir ton verir. Köhnə liraların (lyrakislərin) bir simi oludu, adətən barmaqsızdır və dron kimi istifadə olunurdu, melodiyalar digər iki simdə çalınarkən eyni notu ifa edir.
Quruluşu
Krit lirası armud şəkilli səs lövhəsi (kapaki) və ya əsasən oval formada olan, iki kiçik yarımdairəvi səs dəliyi olan gövdəyə (kafka və ya kafki) malikdir. Bədən və boyun bir parça köhnə ağacdan oyulub (minimum 10 illik ağac parçası). Ənənəvi olaraq liranın əsas hissəsi Kritdə böyüyən qoz, tut və yerli çinar kimi asfadamos ağaclarından hazırlanırdı. Bu gün daha çox ağac materialı idxal olunur.
Səs lövhəsi həm də dayaz tağla oyulub və adətən düz dənəli yumşaq ağacdan hazırlanır. Ənənəvi olaraq bunun üçün binaların köhnə taxta tağlarından (katrani) istifadə olunur. Bunun üçün ən ideal materila Venesiya xarabalıqlarından çıxarılan 300 illik taxta tirlərdir. Keçmişdə simlər heyvan bağırsağından, yay (doxari) isə at quyruğu tükündən hazırlanırdı. Keçmişdə yayın qövsü adətən yay hərəkət edərkən melodiyanın ritmik müşayiətini təmin etmək üçün bir sıra sferik zənglərə malik idi, gerakokoudouna (şahin zəngləri). Bu gün əksər liralar skripka yayları ilə ifa olunur.
2006-cı ildə Girit lirasının üst plitələrinin vibrasiya analizi və xarakteristikası üçün bir üsul bildirilmişdir.
Məşhur ifaçıları
Məşhur Krit lirası ifaçıları arasında Andreas Rodinos, Thanassis Skordalos, Kostas Mountakis, Kareklas, Nikos Xilouris, Leonidas Klados, Ross Dali, Mihalis Kallergis, Nikos Gonianakis, Kelli Thoma, Zaçarias Spiridakis, Paris Perisinakis, Dimitris Varisslios, Skoulas, Yiorgos Kaloudis və Psarantonis kimi musiqiçilər olub. Hazırda Rodosda Yiannis Kladakis adada bu növ liranı canlandırmaqla tanınır. Corciya Daqaki rok müğənnisi Erik Byördonnun hazırkı şoularında alətdə ifa etməsi ilə tanınır. Yiorgos Kaloudis Krit Lirasında İohann Sebastyan Baxın violonçel üçün süitalarını tərcümə edib.
Qalereya
-
Köhnə növ Krit lirası (liraki). Zəngli yay (Yunan Xalq Musiqi Alətləri Muzeyi) -
1940-cı ildən sonra müasir növ -
Liranın simlərində ifa etmək üçün çubuq -
Deyli Rosun düzəltdiyi Krit lirası -
Krit lirası ifaçısı Kareklas (1893-1980). -
Krit lirası ifaçısı Psarantonis (1939-).
İstinadlar
- Лирица // Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия. 1990. 306.
- JOŠKO ĆALETA, VIDO BAGUR. "LIRICA - TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA". web.archive.org (xorvat). 2011-09-29. 2011-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-27.
- "Stringed instrument". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2020-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-27.
- M. Bakarezos, S. Gymnopoulos, S. Brezas, Υ. Orfanos, E. Maravelakis, C.I. Papadopoulos, M. Tatarakis, A. Antoniadis and N.A. Papadogiannis “Vibration analysis of the top plates of traditional Greek string musical instruments” 13th International Congress on Sound and Vibration 2006, ICSV 2006 Volume 6, 2006, Pages 4939-4946
Ədəbiyyat
- Лира // Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия. 1990. 305–306.
- Anoyanakis, Fivos: Elliniká laiká mousiká órgana. Athens: E.T.E., 1976 (yun.)
- Anthony Baines: The Oxford Companion to Musical Instruments. Oxford University Press, 1990, p.109 (ing.)
- Margaret J. Kartomi: On Concepts and Classifications of Musical Instruments. Chicago Studies in Ethnomusicology, University of Chicago Press, 1990 (ing.)
Xarici keçidlər
- Magrini, Tullia. 1997. The Cretan lyra and the Influence of Violin. Ethnomusicology OnLine 3 (ing.)
- Psarantonis - Zeus
- Psarantonis - A Video from the 70s Filmed at the Cretan Mountains
- Ross Daly - Tribute to Kostas Mountakis
- Ross Daly and Socrates Sinopoulis with Various Types of Cretan Lyres
- Syrtos Apokoroniotikos
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Krit lirasi yun Lyra Lura lat Lira armudsekilli uc simli kamanli musiqi aleti esasen Kritde ve Yunanistanin Oniki Adalar ve Egey arxipelaqinin diger adalarinda yayilib Krit lirasi Avropa yayli aletlerinin ecdadi olan Bizans lirasinin meshur formasidir 2 3 Krit lirasi Tesnifat xalq calgi aleti simli alet Hornbostel Zaks tesnifati 321 321 71 Elaqeli aletler larica qadulka qusle qudok 1 Mense olkesi Krit adasi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Krit lirasinin en meshur virtuozlari arasinda Manos Pirovolakis ve Deyli Rossu misal gostermek olar Mundericat 1 Tarixi 2 Xususiyyeti 3 Qurulusu 4 Meshur ifacilari 5 Qalereya 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Xarici kecidlerTarixiredakteKrit lirasi bir cox Avropa yayli aletlerinin ecdadi olan kamanli Bizans lirasi ile six baglidir IX esr fars cografiyacisi Ibn Xordadbeh 911 aletler haqqinda leksikoqrafik muzakiresinde lirani urhun arqan silyani ehtimal ki arfa ve ya lira novu ve salandj ile birlikde Bizanslilarin tipik aleti kimi gosteib Marpiretomi Kartomi 1990 Bizans lirasi qeyri mueyyen tekamulle Avropada qerbe dogru yayilib Diqqetelayiq numune XV esrin yayli aleti ve belke de muasir skripkanin selefi olan italyan lirasi da bracciodur Krit lirasina benzer yayli aletler ve Bizans lirasinin birbasa toremeleri da tarix erzinde meydana cixib Bu aletler kicik deyisikliklerle onun varisleri sayilir Meselen Bolqaristanda qadulka Balkan yarimadasinda qusle Italiyada eyilmis Kalabriya lirasi ve Klassik Kamanca turk Yunanca Armudi kemence Bizans lirasinin birbasa toremeleri olaraq onun novleri yaradilib XususiyyetiredakteLira skripka kimi ifacinin cenesinin altina qoyulmaqdansa kicik skripka ile eyni sekilde ifacinin qucaginda saquli sekilde tutulur Normal sag elle ifa ucun ifacinin sag eli yayi tutur Simler simi barmaq lovhesine basmaqla deyil ifacinin sol elinin dirnaqlarini simin yan terefine basmaqla dayandirilir Bu ona skripkadan ferqli bir ton verir Kohne liralarin lyrakislerin bir simi oludu adeten barmaqsizdir ve dron kimi istifade olunurdu melodiyalar diger iki simde calinarken eyni notu ifa edir QurulusuredakteKrit lirasi armud sekilli ses lovhesi kapaki ve ya esasen oval formada olan iki kicik yarimdairevi ses deliyi olan govdeye kafka ve ya kafki malikdir Beden ve boyun bir parca kohne agacdan oyulub minimum 10 illik agac parcasi Enenevi olaraq liranin esas hissesi Kritde boyuyen qoz tut ve yerli cinar kimi asfadamos agaclarindan hazirlanirdi Bu gun daha cox agac materiali idxal olunur Ses lovhesi hem de dayaz tagla oyulub ve adeten duz deneli yumsaq agacdan hazirlanir Enenevi olaraq bunun ucun binalarin kohne taxta taglarindan katrani istifade olunur Bunun ucun en ideal materila Venesiya xarabaliqlarindan cixarilan 300 illik taxta tirlerdir Kecmisde simler heyvan bagirsagindan yay doxari ise at quyrugu tukunden hazirlanirdi Kecmisde yayin qovsu adeten yay hereket ederken melodiyanin ritmik musayietini temin etmek ucun bir sira sferik zenglere malik idi gerakokoudouna sahin zengleri Bu gun ekser liralar skripka yaylari ile ifa olunur 2006 ci ilde Girit lirasinin ust plitelerinin vibrasiya analizi ve xarakteristikasi ucun bir usul bildirilmisdir 4 Meshur ifacilariredakteMeshur Krit lirasi ifacilari arasinda Andreas Rodinos Thanassis Skordalos Kostas Mountakis Kareklas Nikos Xilouris Leonidas Klados Ross Dali Mihalis Kallergis Nikos Gonianakis Kelli Thoma Zacarias Spiridakis Paris Perisinakis Dimitris Varisslios Skoulas Yiorgos Kaloudis ve Psarantonis kimi musiqiciler olub Hazirda Rodosda Yiannis Kladakis adada bu nov lirani canlandirmaqla taninir Corciya Daqaki rok mugennisi Erik Byordonnun hazirki soularinda aletde ifa etmesi ile taninir Yiorgos Kaloudis Krit Lirasinda Iohann Sebastyan Baxin violoncel ucun suitalarini tercume edib Qalereyaredakte nbsp Kohne nov Krit lirasi liraki Zengli yay Yunan Xalq Musiqi Aletleri Muzeyi nbsp 1940 ci ilden sonra muasir nov nbsp Liranin simlerinde ifa etmek ucun cubuq nbsp Deyli Rosun duzeltdiyi Krit lirasi nbsp Krit lirasi ifacisi Kareklas 1893 1980 nbsp Krit lirasi ifacisi Psarantonis 1939 Istinadlarredakte Lirica Muzykalnyj enciklopedicheskij slovar M Sovetskaya enciklopediya 1990 306 JOSKO CALETA VIDO BAGUR LIRICA TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA web archive org xorvat 2011 09 29 2011 09 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 04 27 Stringed instrument Encyclopedia Britannica ingilis 2020 10 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 04 27 M Bakarezos S Gymnopoulos S Brezas Y Orfanos E Maravelakis C I Papadopoulos M Tatarakis A Antoniadis and N A Papadogiannis Vibration analysis of the top plates of traditional Greek string musical instruments 13th International Congress on Sound and Vibration 2006 ICSV 2006 Volume 6 2006 Pages 4939 4946EdebiyyatredakteLira Muzykalnyj enciklopedicheskij slovar M Sovetskaya enciklopediya 1990 305 306 Anoyanakis Fivos Ellinika laika mousika organa Athens E T E 1976 yun Anthony Baines The Oxford Companion to Musical Instruments Oxford University Press 1990 p 109 ing Margaret J Kartomi On Concepts and Classifications of Musical Instruments Chicago Studies in Ethnomusicology University of Chicago Press 1990 ing Xarici kecidlerredakteMagrini Tullia 1997 The Cretan lyra and the Influence of Violin Ethnomusicology OnLine 3 ing Psarantonis Zeus Psarantonis A Video from the 70s Filmed at the Cretan Mountains Ross Daly Tribute to Kostas Mountakis Ross Daly and Socrates Sinopoulis with Various Types of Cretan Lyres Syrtos Apokoroniotikos Menbe https az wikipedia org w index php title Krit lirasi amp oldid 8066851