Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Freydo-marksizm (ing. Freudo-Marxism) — Karl Marksın və Ziqmund Freydin konsepsiyalarını birləşdirməyə çalışan radikal sol nəzəriyyədir.
Mahiyyəti
Freydo-marksizmin həm marksizm olmasını, eyni zamanda keyfiyyətcə yeni bir təlim olduğunu, bir analogiya ilə göstərmək olar. Əvvəllər heyvanların dərisinin daxili orqanlardan daha bərk olmasını izah edərək pendirin kəsilmiş tərəfini havada bir müddət saxlayardılar, hava ilə olan kontaktından onun üst tərəfinin, iç hissəsi ilə nisbətdə, müəyyən zamandan sonra bərkiməsini heyvan dərisinin yaranması hadisəsinə oxşadırdılar. Əlbəttə bu müəyyən mənada, dərinin codlaşması hadisəsinin doğru izahı idi, amma sonralar biologiyada heyvanların dərisinin bərk olmasını izah edən başqa izahlar tapıldı, və bu eyni hadisənin daha təfərrüatlı və daha dəqiq izahını verirdi. Yəni həmin məzmunun daxili genişlənməsi və daha da zənginləşməsi idi. Amma bu əski izahı etibarsız etmir, o mənada ki əski izah bu daha təkmil izahın çıxış nöqtəsi olmuşdu. İnkarın müsbət həlli. Dialektikanın mənası bundadı. Yeni əskinin üzərində yaranır, əskini məhv edərək, amma onun müsbət nailiyyətlərini özündə saxlayaraq. Marks özü bu keşməkeşin onun nəzəriyyəsinin başına gələcəyini bilirdi, hər halda bilməliydi, axı Marks dialektik idi. Təəssüf ki, bunu bəzi marksistlər anlamaq istəmədi. Onlar marksizmi ehkama çevirərək, əslində onu öz dialektik məzmunundan məhrum etdilər. Sovetlərdə Marksı yeganə yaradıcı anlayan bəlkə də ancaq Lenin idi ki onu da hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq, Marksla birlikdə, ehkama çevirməyə başladılar. Sovet fəlsəfi fikri Freydi qəbul etmədi və bununla özünə qəbir qazmağa başladı. Qərbdə isə əksinə psixoanaliz çox erkən qəbul olunmağa başladı və bu demək olar ki o başdan Qərbin ideoloji cəbhədə bir revanşı idi, heç olmasa ona görə ki, qərb bunu qəbul etmək iqtidarında idi, sovetlər isə artıq yox. Beləliklə marksizmin məzmununu genişləndirmək üçün Qərbdə, Freydo-marksizmdə zəmin tapmağa başladı. Və bu heç şübhəsiz ilk növbədə Frankfurt sosiologiya məktəbinə və onun nümayəndələri, ilk növbədə freydo-marksistlərə aiddir.
Bildiyimiz kimi materializmin ilk yarandığı gündən idealizmlə mübahisəsi, ruhun, yoxsa cismin ilkin olması barədə mübahisəsidir, buna fəlsəfənin birinci məsələsi də deyirlər. Bəziləri fəlsəfənin birinci məsələsini həll olunmuş hesab edirlər. Amma bu "barış", əslində fəlsəfədə dialektikadan imtina hesabına başa gəlir, materializm ilə idealizm ancaq pozitivist müstəvidə barışa bilər, o mənada ki, pozitivizm kəskin ziddiyətlərdən qaçaraq bunları müsbət mənada barışdırmaq məqsədi güdür, əslində isə fəsləfəni inkişaf etmək bacarığından məhrum edir. Yada salaq materializmin idealizmlə ziddiyəti nədən ibarətdir. İdealistlərdən fərqli olaraq materialistlər cismi ilkin hesab edirlər. Əlbəttə ki, əgər biz ilkin deyiriksə demək burada zaman məsələsi var, ama bu konkret zamanla bağlı deyil, bu prinsiplə bağlıdır, yəni demək olar ki, cism daha alidir. Fikirləşirəm ki, materializmin idealizmdən başlıca fərqi aydındır. Məlum məsələdir ki, fəlsəfə ümumiləşdirici elm olaraq, təbii və ictimai elmləri birləşdirir. Materialist fəlsəfə də ictimai münasibətləri maddi dünya ilə şərtləndirir, yəni insanların münasibətləri, kobud demiş olsaq, əşyalarla müəyyən edilir. Buna mülkiyyət münasibətləri də deyirlər. Yəni insan cəmiyyətinin qanunları, insanların maddi dünyaya və onun vasitəsilə başqa insanlarla olan münasibətləri ilə müəyyən edilir. Amma bir məsələ var, insan bədəni və onun orqanizmi, maddi dünya hesab edilirmi? Yəni insan bədəni təbii elmlərin, yoxsa ictimai elmlərin obyektidir. Marks birmənalı olaraq, insan bədənini əsasən, bəlkə də tamamilə, ictimai elmlərin hədəfindən kənarda saxlamışdı. Maddi dünya insanın əməyi nəticəsində yaranır və əslində insandan kənarda qalırdı. Doğrudur Marks deyirdi ki, insanı əmək yaradıb, amma o əmək deyəndə daha çox insanın başqa insanlarla birgə əməyi nəticəsində yaranan insanı nəzərdə tuturdu. Marks insanın əməyinin istismarı barədə danışırdı. İnsan isə əməkdən əvvəl istismar olunmağa başlayır. Bunu başqa cürə demək olar ki, istismara insanın sadəcə əməyi deyil, amma bundan əvvəl onun emosiyaları və instinktləri məruz qalır. Və əslində freydo-marksizmin də ictimai və sosial məzmunu bundadır. Həm də Marks bunun insan bədəni üçün fəsadlarını görürdü. Onun insanın alətin davamına və quluna çevrilməsi tezisi. Amma o bunun üzərindən tez də ötüb keçirdi, çünki onun araşdırma obyekti insanın bədəninin xaricindən başlayırdı.
Bəziləri freydo-marksistləri, Marksı təftiş etməkdə günahlandırırlar. Və bəlkə də bu o vaxtlar doğrudan da belə görsənə bilərdi, amma necə deyərlər hər şey dəyişir, və budur (əslində bu anlayışın da müəllifləri Frankfurtçular idi) bərqərar olur. Və biz artıq klassik marksizmin yetərsizliyini hər addımbaşı hiss edirik. Birinci olaraq, onun obyektiv fəlsəfəsinin. Marksa görə izafi dəyəri işçi qüvvəsi yaradır, amma bu izafi dəyər kimi ancaq kapitalistin mənimsənilməsindən sonra müəyyənləşir, yəni o ancaq kapitalist onu mənimsəyəndən sonra izafi dəyərə çevrilir. Kapitalist isə bunu başqa kapitalistlərlə rəqabətə davam gətirmək üçün texnologiyaya sərf edir və nəticədə avtomatizasiya nəticəsində kapitalizm öz izafi dəyər qaynağından məhrum olur, çünki maşınlar izafi dəyər yarada bilmir. Bu kapitalizmin böhranının obyektiv səbəbidir.
Amma işçi sinfinin demək olar ki, hər yerdə istehsal əsnasından uzaqlaşdırılmasına baxmayaraq, kapitalizm süquta uğramır. Bundan başqa rəqabətin özü artıq kapitalizmin inkişafının şərti deyil. İnhisarçı korporasiyalarda rəqabət olmur. Deməli bir tərəfdən rəqabətin yoxluğu, o biri tərəfdən isə klassik işçilərin yoxluğu, kapitalizmi süquta uğratmır. Niyə? Axı bu necə olur? Çox sadəcə, kapitalizm öz izafi dəyər qaynağını və rəqabəti insanın orqanizmində və bədənində tapır. Artıq rəqabət daha çox insanın malın hansı çeşidini alması (ona sırınması) müstəvisində həll olunur, izafi dəyər də elə insanın özündə yaranır, çünki ölü əməyin (mexanizasiyanın) yaratdığı dəyəri ancaq diri insan canlandıra bilər. Bu marksda da var, onun məşhur "ölülər diriləri qapır" ifadəsində.
Beləliklə, insan bədəni özü bir mexanizmə çevrilir və onun mexanizmlərdən ayrı salınması, əslində onun özünün bir maşına çevrilməsi məqsədilə həyata keçirilir. İnsan təlqin nəticəsində, bütövün sadiq quluna çevrilir.
İnsanın maşın olması ideyası yeni deyil. Frankenşteyn və sairə bu qəbildəndir. Dövrümüzdə insan istehsal əsnasının subyekti deyil, obyektidir. Yəni, əslində bu obyektivlə subyektivin dialektik münasibətləri kimi izah olunmalıdır. İnsan istehlak obyekti olmaqla eyni zamanda istehsal subyektinə çevrilir. Bunu başqa cürə desək, insan istehlak etməklə istehsal edir. Yəni istehlak-istehsal bir ölçüdə obyekt-subyekt münasibətlərinin siyasi-iqtisadi təzahürüdür. Necəki obyekt öz əksinə çevrilir və əksinə, istehsal da öz istehlakına çevrilir və əksinə. Bir çox klassik marksistlərin bunu təftişçilik adlandıraraq qəbul etməməsi, nəticədə marksizmin nəinki özünü insan, fərd, psixologiyada idealist yanaşmalara təslim edir, o həm də özü bu cür idealizmə çevrilir. Çünki o əski inanclar qarşısında aciz qalaraq, onları öz içinə buraxır. Bütün neoliberal və neokonservativ təcrübələr məhz klassik marksizmin suçudur. Bir halda ki, marksizm insan bədənini və ruhunu istehsal əsnasından kənarda saxlayır, bunlar yenidən unudulmuş ideologiyaların təsiri altına düşməyə məhkumdur. Və biz dini ideologiyaların fəallaşmasını müşahidə edirik.
Məhz freydo-marksizm bütün bu suallara cavab tapmağa qadirdir.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Freydo marksizm ing Freudo Marxism Karl Marksin ve Ziqmund Freydin konsepsiyalarini birlesdirmeye calisan radikal sol nezeriyyedir MahiyyetiFreydo marksizmin hem marksizm olmasini eyni zamanda keyfiyyetce yeni bir telim oldugunu bir analogiya ile gostermek olar Evveller heyvanlarin derisinin daxili orqanlardan daha berk olmasini izah ederek pendirin kesilmis terefini havada bir muddet saxlayardilar hava ile olan kontaktindan onun ust terefinin ic hissesi ile nisbetde mueyyen zamandan sonra berkimesini heyvan derisinin yaranmasi hadisesine oxsadirdilar Elbette bu mueyyen menada derinin codlasmasi hadisesinin dogru izahi idi amma sonralar biologiyada heyvanlarin derisinin berk olmasini izah eden basqa izahlar tapildi ve bu eyni hadisenin daha teferruatli ve daha deqiq izahini verirdi Yeni hemin mezmunun daxili genislenmesi ve daha da zenginlesmesi idi Amma bu eski izahi etibarsiz etmir o menada ki eski izah bu daha tekmil izahin cixis noqtesi olmusdu Inkarin musbet helli Dialektikanin menasi bundadi Yeni eskinin uzerinde yaranir eskini mehv ederek amma onun musbet nailiyyetlerini ozunde saxlayaraq Marks ozu bu kesmekesin onun nezeriyyesinin basina geleceyini bilirdi her halda bilmeliydi axi Marks dialektik idi Teessuf ki bunu bezi marksistler anlamaq istemedi Onlar marksizmi ehkama cevirerek eslinde onu oz dialektik mezmunundan mehrum etdiler Sovetlerde Marksi yegane yaradici anlayan belke de ancaq Lenin idi ki onu da hakimiyyetden uzaqlasdiraraq Marksla birlikde ehkama cevirmeye basladilar Sovet felsefi fikri Freydi qebul etmedi ve bununla ozune qebir qazmaga basladi Qerbde ise eksine psixoanaliz cox erken qebul olunmaga basladi ve bu demek olar ki o basdan Qerbin ideoloji cebhede bir revansi idi hec olmasa ona gore ki qerb bunu qebul etmek iqtidarinda idi sovetler ise artiq yox Belelikle marksizmin mezmununu genislendirmek ucun Qerbde Freydo marksizmde zemin tapmaga basladi Ve bu hec subhesiz ilk novbede Frankfurt sosiologiya mektebine ve onun numayendeleri ilk novbede freydo marksistlere aiddir Bildiyimiz kimi materializmin ilk yarandigi gunden idealizmle mubahisesi ruhun yoxsa cismin ilkin olmasi barede mubahisesidir buna felsefenin birinci meselesi de deyirler Bezileri felsefenin birinci meselesini hell olunmus hesab edirler Amma bu baris eslinde felsefede dialektikadan imtina hesabina basa gelir materializm ile idealizm ancaq pozitivist mustevide barisa biler o menada ki pozitivizm keskin ziddiyetlerden qacaraq bunlari musbet menada barisdirmaq meqsedi gudur eslinde ise feslefeni inkisaf etmek bacarigindan mehrum edir Yada salaq materializmin idealizmle ziddiyeti neden ibaretdir Idealistlerden ferqli olaraq materialistler cismi ilkin hesab edirler Elbette ki eger biz ilkin deyirikse demek burada zaman meselesi var ama bu konkret zamanla bagli deyil bu prinsiple baglidir yeni demek olar ki cism daha alidir Fikirlesirem ki materializmin idealizmden baslica ferqi aydindir Melum meseledir ki felsefe umumilesdirici elm olaraq tebii ve ictimai elmleri birlesdirir Materialist felsefe de ictimai munasibetleri maddi dunya ile sertlendirir yeni insanlarin munasibetleri kobud demis olsaq esyalarla mueyyen edilir Buna mulkiyyet munasibetleri de deyirler Yeni insan cemiyyetinin qanunlari insanlarin maddi dunyaya ve onun vasitesile basqa insanlarla olan munasibetleri ile mueyyen edilir Amma bir mesele var insan bedeni ve onun orqanizmi maddi dunya hesab edilirmi Yeni insan bedeni tebii elmlerin yoxsa ictimai elmlerin obyektidir Marks birmenali olaraq insan bedenini esasen belke de tamamile ictimai elmlerin hedefinden kenarda saxlamisdi Maddi dunya insanin emeyi neticesinde yaranir ve eslinde insandan kenarda qalirdi Dogrudur Marks deyirdi ki insani emek yaradib amma o emek deyende daha cox insanin basqa insanlarla birge emeyi neticesinde yaranan insani nezerde tuturdu Marks insanin emeyinin istismari barede danisirdi Insan ise emekden evvel istismar olunmaga baslayir Bunu basqa cure demek olar ki istismara insanin sadece emeyi deyil amma bundan evvel onun emosiyalari ve instinktleri meruz qalir Ve eslinde freydo marksizmin de ictimai ve sosial mezmunu bundadir Hem de Marks bunun insan bedeni ucun fesadlarini gorurdu Onun insanin aletin davamina ve quluna cevrilmesi tezisi Amma o bunun uzerinden tez de otub kecirdi cunki onun arasdirma obyekti insanin bedeninin xaricinden baslayirdi Bezileri freydo marksistleri Marksi teftis etmekde gunahlandirirlar Ve belke de bu o vaxtlar dogrudan da bele gorsene bilerdi amma nece deyerler her sey deyisir ve budur eslinde bu anlayisin da muellifleri Frankfurtcular idi berqerar olur Ve biz artiq klassik marksizmin yetersizliyini her addimbasi hiss edirik Birinci olaraq onun obyektiv felsefesinin Marksa gore izafi deyeri isci quvvesi yaradir amma bu izafi deyer kimi ancaq kapitalistin menimsenilmesinden sonra mueyyenlesir yeni o ancaq kapitalist onu menimseyenden sonra izafi deyere cevrilir Kapitalist ise bunu basqa kapitalistlerle reqabete davam getirmek ucun texnologiyaya serf edir ve neticede avtomatizasiya neticesinde kapitalizm oz izafi deyer qaynagindan mehrum olur cunki masinlar izafi deyer yarada bilmir Bu kapitalizmin bohraninin obyektiv sebebidir Amma isci sinfinin demek olar ki her yerde istehsal esnasindan uzaqlasdirilmasina baxmayaraq kapitalizm suquta ugramir Bundan basqa reqabetin ozu artiq kapitalizmin inkisafinin serti deyil Inhisarci korporasiyalarda reqabet olmur Demeli bir terefden reqabetin yoxlugu o biri terefden ise klassik iscilerin yoxlugu kapitalizmi suquta ugratmir Niye Axi bu nece olur Cox sadece kapitalizm oz izafi deyer qaynagini ve reqabeti insanin orqanizminde ve bedeninde tapir Artiq reqabet daha cox insanin malin hansi cesidini almasi ona sirinmasi mustevisinde hell olunur izafi deyer de ele insanin ozunde yaranir cunki olu emeyin mexanizasiyanin yaratdigi deyeri ancaq diri insan canlandira biler Bu marksda da var onun meshur oluler dirileri qapir ifadesinde Belelikle insan bedeni ozu bir mexanizme cevrilir ve onun mexanizmlerden ayri salinmasi eslinde onun ozunun bir masina cevrilmesi meqsedile heyata kecirilir Insan telqin neticesinde butovun sadiq quluna cevrilir Insanin masin olmasi ideyasi yeni deyil Frankensteyn ve saire bu qebildendir Dovrumuzde insan istehsal esnasinin subyekti deyil obyektidir Yeni eslinde bu obyektivle subyektivin dialektik munasibetleri kimi izah olunmalidir Insan istehlak obyekti olmaqla eyni zamanda istehsal subyektine cevrilir Bunu basqa cure desek insan istehlak etmekle istehsal edir Yeni istehlak istehsal bir olcude obyekt subyekt munasibetlerinin siyasi iqtisadi tezahurudur Neceki obyekt oz eksine cevrilir ve eksine istehsal da oz istehlakina cevrilir ve eksine Bir cox klassik marksistlerin bunu teftiscilik adlandiraraq qebul etmemesi neticede marksizmin neinki ozunu insan ferd psixologiyada idealist yanasmalara teslim edir o hem de ozu bu cur idealizme cevrilir Cunki o eski inanclar qarsisinda aciz qalaraq onlari oz icine buraxir Butun neoliberal ve neokonservativ tecrubeler mehz klassik marksizmin sucudur Bir halda ki marksizm insan bedenini ve ruhunu istehsal esnasindan kenarda saxlayir bunlar yeniden unudulmus ideologiyalarin tesiri altina dusmeye mehkumdur Ve biz dini ideologiyalarin feallasmasini musahide edirik Mehz freydo marksizm butun bu suallara cavab tapmaga qadirdir Istinadlar