Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Böyük Fransa inqilabı (fr. Révolution française; 1789–1799) — Fransa və Avropanın siyasi tarixində köklü dəyişikliklərə səbəb olmuş ən mühüm tarixi hadisələrdən biri. O dövr Fransasında, eləcə də digər aparıcı Avropa ölkələrində hakim zadəgan və katolik ruhanilərinə verilmiş qeyri-məhdud imtiyazlarla xarakterizə olunan mütləq monarxiyadan demokratiyaya keçid, vətəndaşlıq və insan hüquq və azadlıqları kimi mütərrəqqi prinsiplərə əsaslanan siyası-sosial inqilab.
| Böyük Fransa inqilabı | |
|---|---|
 | |
| Yer | |
| Tarix | 5 may 1789 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
İnqilab qanlı iğtişaşlar, minlərlə insanın təqib və edamıyla müşahidə olunumuş, hətta beynəlxalq səviyyədə ciddi narahatlıq doğurmuşdur. İnqilab özündən sonra Avropada Napoleon müharibələri, Fransada monarxiyanın bərpası və nəhayət müasir azad, demokratik Fransanın simasını müəyyənləşdirəcək daha iki inqilaba səbəb olmuşdur. İnqilabdan sonrakı 75 il ərzində Fransa respublika, diktatorluq, konstitusiyalı monarxiya və iki müxtəlif imperiyalar halında mövcud olmuşdur.
Səbəbləri
XVIII əsr Fransası özünün dövlət quruluşu baxımından mərkəzi bürokratik sistemə və hərbi dayaqlara əsaslananan mütləq monarxiya idi. Hakim feodal sinfindən tamamilə azad olan kral iri zadəgan feodallar və katolik ruhanilərinə böyük miqyaslı imtiyazlar verməklə mütləq hakimiyyətini qoruyub saxlayırdı. Müəyyən dövrə qədər kral "milli sərvətlərin" artırılması, yəni milli sənayə müəssisələrinin və ticarətin inkişafına böyük səylə qayğı göstərməklə fransız burjuaziyasının etimadından da istifadə edirdi. Bununla belə kral tədricən hakim sinfin artmaqda və günü-gündən kəskinləşməkdə olan yeni tələblərini ödəməkdə çətinlik çəkirdi.
Kralın mütləq hakimiyyəti get-gedə ruhani sinfi, burjuaziya və zadəganlar arasında nüfuzunu itirirdi. Sonralar bu hakim siniflər arasında belə bir fikir formalaşır ki, mütləq monarxiya Fransa yüksək hakim təbəqəsinın (Monteskyöin yanaşması;"İran məktubları" və "Qanunların ruhu" adlı əsərlərində konstitusiyalı monarxiyanı ideal dövlət quruluşu hesab edirdi. Siyasi xəyanətlərin aradan qaldırılması yolunu hakimiyyətin üç yerə qanunverici, icra və məhkəmə sisteminə bölünməsində görürdü) və ya fransız xalqının (Russonun baxışı; Əsərlərində kəndli və sənətkarların mənafeyini əks etdirirdi. Onun idealı demokratik formada xalq hakimiyyəti idi. Başqalarından fərqli olaraq monarxiyanın tam ləğv edilməsi. Respublika idarə üsulunun tərəfdarı idi) milli maraqlarına ziddiyyət təşkil edir.
Volter, Montesk, Russo və digər fiziokrat və ensiklopedist yazıçı-filosofların yaradıcılığı sayəsində fransız cəmiyyətinin ziyalı təbəqəsində də hadisələrə münasibət inqilabi şəkildə dəyişir. Russonun, Mablinin, Didronun demokratiya haqqında fəlsəfi əsərləri geniş xalq kütlələrini riqqətə gətirir. Şimali Amerikada gedən Vətəndaş müharibəsi də inqilaba ciddi təsir göstərir.
Silklər Məclisinin (Fransa parlamenti) seçkilərindən sonra hər üç zümrədən olan deputatlar 5 may 1789-cu ildə kralın Versal sarayında öz ilk iclasına toplaşırlar. Tezliklə parlamentdə üstünlük tamamilə üçüncü silkin əlinə keçir. Bundan əsəbiləşmiş kral parlamentin fəaliyyətini dayandırmaq qərarına gəlir.
20 iyun 1789-cu ildə üçüncü silkdən olan deputatlar iclaslar salonunun giriş qapısına yaxınlaşarkən orada silahlı keşikçilərlə üzləşirlər. Keşikçilər salonun təmirə görə bağlandığını bildirirlər. Lakin deputatlar dağılışmaqdan qəti boyun qaçırır, yaxınlıqdakı tennis zalına toplaşaraq and içirlər ki, kral hakimiyyətini məhdudlaşdırıb feodal imtiyazlarını ləğv edən və əsas insan hüquqlarına təminat verən yeni Konstitusiya qəbul olunmayanacan buranı tərk etməyəcəklər.
Kral güzəştə getməli olur. O, qalan deputatlara da üçüncü silkə qoşulub parlamentin iclasını davam etdirməyi təklif edir. Tədricən deputatların əksəriyyəti demokratların irəli sürdükləri islahatların lehinə meyl göstərməyə başlayır. Birləşmiş deputatlar özlərini vəzifəsi ölkənin yeni Konstitusiyasını təsis etməkdən ibarət olan Milli Assambleya elan edirlər. Bu zaman kral parlamenti zor gücünə buraxmaq üçün qoşunları Parisə və Versala çəkib gətirməyə başlayır.
Kralın ikiüzlü siyasəti və Parisin çörəklə təchizatının kəskin pisləşməsi cəmiyyətdə gərginliyin artmasına səbəb olur. Parlamenti dəstəkləyən əhalinin gözünə hər yanda "aristokrat sui-qəsdi" görünməyə başlayır, şəhərə şayiə yayılır ki, kral qoşunları Bastiliya qalasının yanında cəmləşəcək. Paris qiyama qalxır. Qiyamçılar silah anbarlarını ələ keçirir, 14 iyul 1789-cu ildə isə hamının kral tiraniyasının rəmzi kimi tanıdığı Bastiliya ələ keçirilir (Bastiliyanın alınması günü Fransada milli bayram kimi qeyd olunur). Bu, artıq qiyam deyil, əsl inqilab idi.
Bastiliyanın alınmasından dərhal sonra Fransada iri torpaq sahiblərinə qarşı kəndlilərin üsyanı başlayır. Üsyançıları dəstəkləyən Milli Assambleya avqustun 6-da feodal imtiyazlarının və kilsə vergisinin (mədaxilin 10%-i) ləğv olunması barədə dekret qəbul edir. Bu dekretdən xəbər tutan kəndlilər yubanmadan kütləvi şəkildə aristokratların və katolik kilsəsinin torpaqlarını zəbt etməyə başlayırlar.
26 avqustda Milli Assambleya əsas insan hüquqlarının toxunulmazlığını elan edən "İnsanın və vətəndaşın hüquqları haqqında bəyannamə"ni qəbul edir. 1789-cu ilin avqustunda nümayişçilərin tələbi ilə kral Versaldan Parisə köçür. Onun ardınca Milli Məclisin deputatları da Parisə gəlir və orada ölkənin yeni siyasi quruluşunun layihəsi üzərində işləməyə başlayırlar.
Milli Assambleya hər kəsin vətəndaş bərabərliyini və dövlətdə hər hansı vəzifəni tutmaq hüququnu qanuniləşdirir, katolik kilsəsinin torpaqlarını milliləşdirir və kilsəni dövlətdən ayırır; ölkənin seçkili inzibatçıların idarə edəcəyi departament, kanton və kommunalardan ibarət yeni və rasional inzibati bölgüsünü müəyyən edir, məhkəmə sistemini dəyişdirir (indən belə hakimlər də seçki yolu ilə təyin edilməlidir). Milli Assambleya ölkədə konstitusiyalı monarxiya qurmağa cəhd göstərir.
"İnsanın və vətəndaşın hüquqları haqqında bəyannamə" dünyadakı liberal fikrin, düşüncə tərzinin bütün əvvəlki nailiyyətlərini özündə cəmləmiş mühüm tarixi sənəddir. Bəyannamədə ingilis və Amerika inqilablarının təcrübəsi (azadlıq, mülkiyyət, təhlükəsizlik və zorakılığa müqavimət göstərmək hüququ; təqsirsizlik prezumpsiyası), eləcə də Russonun xalq iradəsinin aliliyi haqqındakı baxışları əks olunmuşdur. Lakin bəyannamədə yeni ideyalar da var idi: qanunlar yalnız cəmiyyətə ziyan vuran şeyləri qadağan edə bilər; bütün vətəndaşlar bərabərdir və öz qabiliyyətlərinə uyğun olaraq istənilən vəzifəni tutmaq hüququna malikdir; vergilər insanın imkanlarına müvafiq ödənilməlidir.
Bəyannamə universal xarakter daşıyırdı — yalnız Fransa vətəndaşları üçün hüquq və azadlıqları deyil, həm də bütün bəşəriyyət üçün "təbii və ayrılmaz hüquqlar"ı bəyan edirdi. Bütün Avropaya yayılan bəyannamənin mətni geniş müzakirə edilərək inqilaba rəğbət, dəyişikliklərə meyl və həvəs oyadırdı.
Eyni zamanda, bəyannamənin tənqidçiləri sübut etməyə çalışırdılar ki, orada yazılmış qanunlar ritorika, sözçülükdən başqa şey deyildir və Fransada praktik olaraq bunları təmin etmək qeyri-mümkündür. Britaniya tarixçisi Karleyl həmin inqilabdan 45 il sonra yazırdı: "İnsan hüququ bütün kağız konstitusiyaların həqiqi kağız əsası deməkdir. "İnsanın vəzifələrini də göstərmək yaddan çıxıb!", — deyə opponentlər bağırırlar. "İnsanın imkanlarını da təsdiq etmək yaddan çıxıb", — deyə biz cavab veririk".
Fransa Milli Assambleyası
İnsan və vətəndaş hüquqları haqqında bəyannamə (1789):
 |
|  |
Buna uyğun olaraq, Milli Assambleya Ali varlığın qarşısında və onun himayəsi altında insan və vətəndaşın aşağıdakı hüquqlarını qəbul və bəyan edir.
- 1. İnsanlar azad və bərabər hüquqlarla doğulur və yaşayırlar. İctimai fərqlər yalnız ümumi mənafe ilə bağlı fikirlərə əsaslana bilər.
- 2. Hər hansı siyasi ittifaqın məqsədi insanın təbii və ayrılmaz hüquqlarının təmin edilməsindən ibarətdir. Bunlara azadlıq, mülkiyyət, təhlükəsizlik və zülmə müqavimət hüquqları daxildir.
- 3. Xalq mahiyyətcə suveren hakimiyyətin mənbəyini təşkil edir. Fərdlərin heç bir birliyi, heç bir fərd xalqdan gəlməyən hakimiyyətə malik ola bilməz.
- 4. Azadlıq başqasına ziyan vurmayan hər şeyi etmək imkanından ibarətdir: beləliklə, hər bir insanın "təbii hüquq"larının həyata keçirilməsi yalnız cəmiyyətin digər üzvlərinin uyğun hüquqlardan istifadəsini təmin edən hədlərlə məhdudlaşdırılır. Bu hədlər yalnız qanunla müəyyənləşdirilə bilər.
- 5. Qanun yalnız cəmiyyətə zərərli olan hərəkətləri qadağan etmək hüququna malikdir. Qanunla qadağan olunmayan hər şeyə icazə verilir və qanunla nəzərdə tutulmayanları etməyə heç kəsi məcbur etmək olmaz.
- 6. Qanun ümumi iradənin ifadəsidir. Bütün vətəndaşlar şəxsən, yaxud nümayəndələri vasitəsilə qanunun yaradılmasında iştirak etmək hüququna malikdir. Qanun hamı üçün olmalıdır, o qoruyur, yaxud cəzalandırır. Bütün vətəndaşlar qanun qarşısında bərabərdirlər və ona görə də qabiliyyətlərinə uyğun olaraq, şəxsi keyfiyyətlərini və istedadlarını şərtləndirən fərqlərdən başqa hər hansı fərqdən asılı olmayaraq bütün ictimai mənsəbləri (1), yerləri və yaxud vəzifələri tutmaq hüququna malikdirlər.
- 7. Heç kəs qanunda nəzərdə tutulandan və onun nəzərdə tutduğu prosedurlardan irəli gələnlərdən başqa heç bir halda ittiham edilə, saxlanıla, yaxud həbs edilə bilməz. Özbaşınalıqla sorğu-suala tutan, əmr verən, onu icra və yaxud icraya məcbur edən hər kəs cəza almalıdır; qanunun hökmü ilə çağırılmış, yaxud saxlanılmış hər bir vətəndaş ona sözsüz tabe olmalıdır: o, müqavimət göstərdiyi halda məsuliyyət daşıyır.
- 8. Qanun yalnız ciddi və şəksiz zəruri cəzalar müəyyən etməlidir; heç kəs qanun pozuntusundan əvvəl qəbul olunmamış və xalqa elan edilməmiş, müvafiq qaydada tətbiq edilməmiş qanunla cəzalandırıla bilməz.
- 9. Hər bir kəs günahı elan edilənə qədər günahsız sayılır; şəxsin həbsinin zəruri olduğu hallarda hər hansı artıq lüzumsuz ciddi tədbirlərin qarşısı qanunla qəti şəkildə alınmalıdır.
- 10. Heç kəs öz baxışlarına, hətta dini baxışlarına görə sıxışdırılmamalıdır, bir şərtlə ki, onların ifadə olunması qanunla müəyyənləşdirilmiş ictimai asayişi pozmasın.
- 11. Fikir və mövqeyin azad ifadəsi insanın ən qiymətli hüquqlarından biridir; hər bir vətəndaş yalnız sui-istifadə hallarında qanun qarşısında cavab verməklə öz fikrini azad deyə, yaza, dərc etdirə bilər.
- 12. İnsan və vətəndaş hüquqlarının təminatı üçün dövlətin gücü vacibdir; bu güc ixtiyar sahiblərinin şəxsi maraqları üçün deyil, hamının mənafeyinə xidmət etmək üçün yaradılır.
- 13. Dövlət qüvvələrinin saxlanılması və idarə edilməsi xərcləri üçün ümumi rüsumların yığılması zəruridir; onlar bütün vətəndaşlar arasında imkanlarına uyğun olaraq bərabər bölüşdürülməlidir.
- 14. Bütün vətəndaşlar özləri, yaxud nümayəndələri vasitəsilə dövlət rüsumlarının zəruriliyini müəyyənləşdirmək, onun alınmasına könüllü razılaşmaq, onun xərclənməsinə nəzarət etmək, pay həcmini, əsasını, qaydasını və alınma müddətini təyin etmək hüququna malikdir.
- 15. Cəmiyyətin hər hansı vəzifəli şəxsdən ona tapşırılmış idarəetmə sahəsinə dair hesabat tələb etmək hüququ var.
- 16. Hüquqların təminatının mövcud olmadığı və hakimiyyətin bölüşdürülmədiyi cəmiyyətdə Konstitusiya yoxdur.
- 17. Mülkiyyət toxunulmaz və müqəddəs hüquq olduğuna görə heç kəs ondan məhrum edilə bilməz. Bu, yalnız qanun vasitəsilə şəksiz ictimai zərurətin müəyyən olunduğu halda ədalətli və əvvəlcədən edilmiş ödənişdən sonra edilə bilər.
Fransa inqilab ərəfəsində
1777-ci ildə tamamilə müflisləşmiş adamların rəsmi sayı 1100 min nəfər müəyyən edilmişdir. Kəndli kütlələri müflis olurdu. Kiçicik quraqlıq aclığa səbəb olurdu. Ac kəndlilərin kütlələri şəhərlərə axışırdı. O biri tərəfdən, harınlamış zadəganlar illik yüzminlərlə gəlirlərini eyş-işrətə israf edirdilər. Zadəganların bir çoxu da müflisləşməkdə idi, ama onlar bunu birüzə verməmək üçün daha da çox eyş-işrətə qapılırdılar. Lakin əyalətlərdə vəziyət ikili idi, bəzi kəndlilər əksinə, öz yoxsullaşan qonşularının hesabına varlanırdılar. Kəndlərdə kənd burjuaları yaranırdı, və məhz onlar inqilab ərəfəsində feodal qayadalara qarşı birinci etiraz etdilər. Məhz onlar feodal hüquqların, zadəgan mülklərinin müsadirəsi və bölünməsi yolu ilə, təmənnasız ləğvini tələb edirdilər. 1786-cı ildən kəndli üsyanları getdikcə çoxalmaqda idi.
Taxta çıxmasında iki ay sonra XVI Lüdovik, yazıçı-iqtisadçı nazirliyə cəlb etdi, bir aydan sonra isə onu maliyənin əsas nəzarətçisi təyin etdi. İlk vaxtlar kral hətta israfçı zadəganlara qarşı Türqonun mövqeyini müdafiə etdi. 1774-cü ildə azad çörək ticarətinin elan olunması, 1776-cı ildə isə biyarın və şəhərlərdə sex korporasiyalarının ləğv edilməsi xalqda müəyyən ümid yaratmalı idi. Daha varlı kəndlilər isə vergi yığılmasında qarşılıqlı məsuliyətin ləğv edilməsinə xüsusi ilə sevinirdilər. Nəhayət 1779-cu ildə kralın xüsusi mülklərində və təhkimçilik hüququ, sonrakı ildə isə 1670-ci ildən cinayət işlərində tətbiq olunan işgəncə praktikası ləğv edildi. Lakin əyalət təmsilçilik yığıncaqları və karlı zümrələrdən seçilənlərin parlamenti haqqında danışmağa başlayanda kral onu istefaya göndərdi. Amma konstitusiya məsələsindən qurtulmaq artıq mümkün deyildi və 1777-ci ildə nazir təyin edilməsi ilə bu məsələ yenə gündəmə gəldi. qüvvələr arasında müvazinat saxlamağa çalışdı. O, parlament məsələsini uzaq gələcəyin işi olduğunu vurğulayaraq, ilk növbədə əyalət təmsilçiliyi barədədanışdı, ancaq kral bundan qətiyətlə imtina etdi
Lüdovik ancaq, və (1778–1779)əyalət yığıncaqları kimi, əhəmiyyətsiz güzəştlərə getdi. 4iyul 1776-cı ildə Şimali Amerika ingilis müstəmləkələri öz müstəqilliklərini elan etdilər, 1778-ci ildə Fransa onların müstəqilliyini tanıdı, və bu İngiltərə ilə 1783-cü ilə qədər çəkən müharibəyə gətirdi. Bunun Fransada inqilaböncəki vəziyətə təsiri çox güclü idi. Birincisi ona görə ki Amerikan ştatlarında elan olunan "İnsan haqqları bəyyannaməsi" fransız inqilabçılarına böyük təsir göstərmişdi, o biri tərəfdən isə Fransa iqtisadiyyatı İngiltərə ilə olan müharibə səbəbindən ağır vəziyətə düşmüşdü. 1775–1777-ci illər arasında, zəif məhsul səbəbindən, bir sıra ac üsyanlar baş vermişdi. Parisdə sex məhkəmələrinin lğv olunmasından sonra üsyanlar bir sıra əyalətlərə yayıldı. 1782–1783-cü illərdə üsyanlar yenidən qızışır və bütün ölkəni bürüyür: (1782), (1786), 1783-dən 1787 qədər , və . 1787-ci ildə , saraya pul verməkdən imtina etdi və bununla populyarlıq qazandı. Bunun əvəzində kral Paris parlamentini Truaya sürgün etdi, lakin Parisdə üsyan başladı və kral zümrə parlamentini geri qaytarmağa məcbur oldu. 1788-ci ildə Bretanda üsyan qalxdı.
Dofinedə, xüsusi ilə Qrenoblda, vəziyət daha da ciddi idi. Qanlı toqquşmalar oldu, çoxlu ölən vardı. Bununla əlaqədar 24 avqust 1788-ci ildə qraf Mersiyə, … onun Nekkeri qaytarmaq haqqında çalışdığı barədə, yazdığı məktubu maraqlıdı. Bu məktubda bəlli olur ki küçə yığıncaqları saraya necə təsir edirmiş.
İstinadlar
- Монж Гаспар // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 50.
- П. А. Кропоткин. Великая Французская Революция 1789–1793 Издательство "Наука" 1979 səh. 20–21
- Feuillet de Conches F. S Louis XVI, Marie-Antoinette et Madam Elisabeth. Lettres et documents inedits, v. 1–6. Paris, 1864–1873, v. 1, p.214–217.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Boyuk Fransa inqilabi fr Revolution francaise 1789 1799 Fransa ve Avropanin siyasi tarixinde koklu deyisikliklere sebeb olmus en muhum tarixi hadiselerden biri O dovr Fransasinda elece de diger aparici Avropa olkelerinde hakim zadegan ve katolik ruhanilerine verilmis qeyri mehdud imtiyazlarla xarakterize olunan mutleq monarxiyadan demokratiyaya kecid vetendasliq ve insan huquq ve azadliqlari kimi muterreqqi prinsiplere esaslanan siyasi sosial inqilab Boyuk Fransa inqilabiYer FransaTarix 5 may 1789 Vikianbarda elaqeli mediafayllarFransa tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirTarixe qederki FransaAntik FransaRoma Qalliyasi e e 220 481 Orta esrler FransasiSulaleler Merovinqler 481 751 Karolinqler 751 987 Kapetinqler 987 1328 1328 1589 Burbonlar 1589 1792 1814 1848 Inqilaba qederki FransaYuzillik muharibe 1337 1453 Jakeriya usyani 1358 Nant razilasmasiFransa mutleqiyyeti 1643 1789 Muasir FransaBoyuk Fransa inqilabi 1789 1799 Yakobinler 1793 1794 Konvent 1792 1795 Jirondistler Montanyarlar Ebukir deniz doyusu 1798 Ebukir doyusu 1799 Fransa DirektoriyasiBirinci Fransa Respublikasi 1792 1804 Birinci imperiya 1804 1814 Tilsit sulhu 1807 Burbon restavrasiyasi 1814 1830 Iyul monarxiyasi 1830 1848 Ikinci Fransa Respublikasi 1848 1852 Ikinci imperiya 1852 1870 Ucuncu Fransa Respublikasi 1870 1940 Paris Kommunasi 1871 Dreyfus isi 1894 1906 Visi rejimi 1940 1944 Fransa Respublikasinin Muveqqeti Hokumeti 1944 1946 Dorduncu Fransa Respublikasi 1946 1958 Besinci Fransa Respublikasi 1958 Fransa portali brBastiliya qalasinin alinmasi 14 iyul 1789 Inqilab qanli igtisaslar minlerle insanin teqib ve edamiyla musahide olunumus hetta beynelxalq seviyyede ciddi narahatliq dogurmusdur Inqilab ozunden sonra Avropada Napoleon muharibeleri Fransada monarxiyanin berpasi ve nehayet muasir azad demokratik Fransanin simasini mueyyenlesdirecek daha iki inqilaba sebeb olmusdur Inqilabdan sonraki 75 il erzinde Fransa respublika diktatorluq konstitusiyali monarxiya ve iki muxtelif imperiyalar halinda movcud olmusdur Sebebleri XVIII esr Fransasi ozunun dovlet qurulusu baximindan merkezi burokratik sisteme ve herbi dayaqlara esaslananan mutleq monarxiya idi Hakim feodal sinfinden tamamile azad olan kral iri zadegan feodallar ve katolik ruhanilerine boyuk miqyasli imtiyazlar vermekle mutleq hakimiyyetini qoruyub saxlayirdi Mueyyen dovre qeder kral milli servetlerin artirilmasi yeni milli senaye muessiselerinin ve ticaretin inkisafina boyuk seyle qaygi gostermekle fransiz burjuaziyasinin etimadindan da istifade edirdi Bununla bele kral tedricen hakim sinfin artmaqda ve gunu gunden keskinlesmekde olan yeni teleblerini odemekde cetinlik cekirdi Kralin mutleq hakimiyyeti get gede ruhani sinfi burjuaziya ve zadeganlar arasinda nufuzunu itirirdi Sonralar bu hakim sinifler arasinda bele bir fikir formalasir ki mutleq monarxiya Fransa yuksek hakim tebeqesinin Monteskyoin yanasmasi Iran mektublari ve Qanunlarin ruhu adli eserlerinde konstitusiyali monarxiyani ideal dovlet qurulusu hesab edirdi Siyasi xeyanetlerin aradan qaldirilmasi yolunu hakimiyyetin uc yere qanunverici icra ve mehkeme sistemine bolunmesinde gorurdu ve ya fransiz xalqinin Russonun baxisi Eserlerinde kendli ve senetkarlarin menafeyini eks etdirirdi Onun ideali demokratik formada xalq hakimiyyeti idi Basqalarindan ferqli olaraq monarxiyanin tam legv edilmesi Respublika idare usulunun terefdari idi milli maraqlarina ziddiyyet teskil edir Volter Montesk Russo ve diger fiziokrat ve ensiklopedist yazici filosoflarin yaradiciligi sayesinde fransiz cemiyyetinin ziyali tebeqesinde de hadiselere munasibet inqilabi sekilde deyisir Russonun Mablinin Didronun demokratiya haqqinda felsefi eserleri genis xalq kutlelerini riqqete getirir Simali Amerikada geden Vetendas muharibesi de inqilaba ciddi tesir gosterir Silkler Meclisinin Fransa parlamenti seckilerinden sonra her uc zumreden olan deputatlar 5 may 1789 cu ilde kralin Versal sarayinda oz ilk iclasina toplasirlar Tezlikle parlamentde ustunluk tamamile ucuncu silkin eline kecir Bundan esebilesmis kral parlamentin fealiyyetini dayandirmaq qerarina gelir 20 iyun 1789 cu ilde ucuncu silkden olan deputatlar iclaslar salonunun giris qapisina yaxinlasarken orada silahli kesikcilerle uzlesirler Kesikciler salonun temire gore baglandigini bildirirler Lakin deputatlar dagilismaqdan qeti boyun qacirir yaxinliqdaki tennis zalina toplasaraq and icirler ki kral hakimiyyetini mehdudlasdirib feodal imtiyazlarini legv eden ve esas insan huquqlarina teminat veren yeni Konstitusiya qebul olunmayanacan burani terk etmeyecekler Kral guzeste getmeli olur O qalan deputatlara da ucuncu silke qosulub parlamentin iclasini davam etdirmeyi teklif edir Tedricen deputatlarin ekseriyyeti demokratlarin ireli surdukleri islahatlarin lehine meyl gostermeye baslayir Birlesmis deputatlar ozlerini vezifesi olkenin yeni Konstitusiyasini tesis etmekden ibaret olan Milli Assambleya elan edirler Bu zaman kral parlamenti zor gucune buraxmaq ucun qosunlari Parise ve Versala cekib getirmeye baslayir Kralin ikiuzlu siyaseti ve Parisin corekle techizatinin keskin pislesmesi cemiyyetde gerginliyin artmasina sebeb olur Parlamenti destekleyen ehalinin gozune her yanda aristokrat sui qesdi gorunmeye baslayir sehere sayie yayilir ki kral qosunlari Bastiliya qalasinin yaninda cemlesecek Paris qiyama qalxir Qiyamcilar silah anbarlarini ele kecirir 14 iyul 1789 cu ilde ise haminin kral tiraniyasinin remzi kimi tanidigi Bastiliya ele kecirilir Bastiliyanin alinmasi gunu Fransada milli bayram kimi qeyd olunur Bu artiq qiyam deyil esl inqilab idi Bastiliyanin alinmasindan derhal sonra Fransada iri torpaq sahiblerine qarsi kendlilerin usyani baslayir Usyancilari destekleyen Milli Assambleya avqustun 6 da feodal imtiyazlarinin ve kilse vergisinin medaxilin 10 i legv olunmasi barede dekret qebul edir Bu dekretden xeber tutan kendliler yubanmadan kutlevi sekilde aristokratlarin ve katolik kilsesinin torpaqlarini zebt etmeye baslayirlar 26 avqustda Milli Assambleya esas insan huquqlarinin toxunulmazligini elan eden Insanin ve vetendasin huquqlari haqqinda beyanname ni qebul edir 1789 cu ilin avqustunda numayiscilerin telebi ile kral Versaldan Parise kocur Onun ardinca Milli Meclisin deputatlari da Parise gelir ve orada olkenin yeni siyasi qurulusunun layihesi uzerinde islemeye baslayirlar Milli Assambleya her kesin vetendas beraberliyini ve dovletde her hansi vezifeni tutmaq huququnu qanunilesdirir katolik kilsesinin torpaqlarini millilesdirir ve kilseni dovletden ayirir olkenin seckili inzibatcilarin idare edeceyi departament kanton ve kommunalardan ibaret yeni ve rasional inzibati bolgusunu mueyyen edir mehkeme sistemini deyisdirir inden bele hakimler de secki yolu ile teyin edilmelidir Milli Assambleya olkede konstitusiyali monarxiya qurmaga cehd gosterir Insanin ve vetendasin huquqlari haqqinda beyanname dunyadaki liberal fikrin dusunce terzinin butun evvelki nailiyyetlerini ozunde cemlemis muhum tarixi seneddir Beyannamede ingilis ve Amerika inqilablarinin tecrubesi azadliq mulkiyyet tehlukesizlik ve zorakiliga muqavimet gostermek huququ teqsirsizlik prezumpsiyasi elece de Russonun xalq iradesinin aliliyi haqqindaki baxislari eks olunmusdur Lakin beyannamede yeni ideyalar da var idi qanunlar yalniz cemiyyete ziyan vuran seyleri qadagan ede biler butun vetendaslar beraberdir ve oz qabiliyyetlerine uygun olaraq istenilen vezifeni tutmaq huququna malikdir vergiler insanin imkanlarina muvafiq odenilmelidir Beyanname universal xarakter dasiyirdi yalniz Fransa vetendaslari ucun huquq ve azadliqlari deyil hem de butun beseriyyet ucun tebii ve ayrilmaz huquqlar i beyan edirdi Butun Avropaya yayilan beyannamenin metni genis muzakire edilerek inqilaba regbet deyisikliklere meyl ve heves oyadirdi Eyni zamanda beyannamenin tenqidcileri subut etmeye calisirdilar ki orada yazilmis qanunlar ritorika sozculukden basqa sey deyildir ve Fransada praktik olaraq bunlari temin etmek qeyri mumkundur Britaniya tarixcisi Karleyl hemin inqilabdan 45 il sonra yazirdi Insan huququ butun kagiz konstitusiyalarin heqiqi kagiz esasi demekdir Insanin vezifelerini de gostermek yaddan cixib deye opponentler bagirirlar Insanin imkanlarini da tesdiq etmek yaddan cixib deye biz cavab veririk Fransa Milli AssambleyasiInsan ve vetendas huquqlari haqqinda beyanname Insan ve vetendas huquqlari haqqinda beyanname 1789 Fransiz xalqinin numayendeleri Milli Assambleya yaradaraq nadanligin insan huquqlarinin unudulmasi ve ya onlara biganeliyin ictimai belalarin ve hokumetlerin korrupsiyaya uymasinin yegane sebebi olduguna esaslanaraq bu tenteneli Beyannamede insanin tebii ayrilmaz ve muqeddes huquqlarini bu meqsedle tesdiq edir ki ictimai ittifaqin butun uzvlerine oz huquq ve vezifelerini daim xatirlatsin qanunvericilik ve icra hakimiyyetinin hereketleri her an istenilen siyasi tesisatin meqsedile muqayise edile ve daha cox hormetle qarsilana bilsin ve vetendaslarin bu andan sade ve seksiz prinsiplere esaslanan telebleri Konstitusiyaya emel edilmesine ve cemiyyetin umumi rifahina yonelsin Buna uygun olaraq Milli Assambleya Ali varligin qarsisinda ve onun himayesi altinda insan ve vetendasin asagidaki huquqlarini qebul ve beyan edir 1 Insanlar azad ve beraber huquqlarla dogulur ve yasayirlar Ictimai ferqler yalniz umumi menafe ile bagli fikirlere esaslana biler 2 Her hansi siyasi ittifaqin meqsedi insanin tebii ve ayrilmaz huquqlarinin temin edilmesinden ibaretdir Bunlara azadliq mulkiyyet tehlukesizlik ve zulme muqavimet huquqlari daxildir 3 Xalq mahiyyetce suveren hakimiyyetin menbeyini teskil edir Ferdlerin hec bir birliyi hec bir ferd xalqdan gelmeyen hakimiyyete malik ola bilmez 4 Azadliq basqasina ziyan vurmayan her seyi etmek imkanindan ibaretdir belelikle her bir insanin tebii huquq larinin heyata kecirilmesi yalniz cemiyyetin diger uzvlerinin uygun huquqlardan istifadesini temin eden hedlerle mehdudlasdirilir Bu hedler yalniz qanunla mueyyenlesdirile biler 5 Qanun yalniz cemiyyete zererli olan hereketleri qadagan etmek huququna malikdir Qanunla qadagan olunmayan her seye icaze verilir ve qanunla nezerde tutulmayanlari etmeye hec kesi mecbur etmek olmaz 6 Qanun umumi iradenin ifadesidir Butun vetendaslar sexsen yaxud numayendeleri vasitesile qanunun yaradilmasinda istirak etmek huququna malikdir Qanun hami ucun olmalidir o qoruyur yaxud cezalandirir Butun vetendaslar qanun qarsisinda beraberdirler ve ona gore de qabiliyyetlerine uygun olaraq sexsi keyfiyyetlerini ve istedadlarini sertlendiren ferqlerden basqa her hansi ferqden asili olmayaraq butun ictimai mensebleri 1 yerleri ve yaxud vezifeleri tutmaq huququna malikdirler 7 Hec kes qanunda nezerde tutulandan ve onun nezerde tutdugu prosedurlardan ireli gelenlerden basqa hec bir halda ittiham edile saxlanila yaxud hebs edile bilmez Ozbasinaliqla sorgu suala tutan emr veren onu icra ve yaxud icraya mecbur eden her kes ceza almalidir qanunun hokmu ile cagirilmis yaxud saxlanilmis her bir vetendas ona sozsuz tabe olmalidir o muqavimet gosterdiyi halda mesuliyyet dasiyir 8 Qanun yalniz ciddi ve seksiz zeruri cezalar mueyyen etmelidir hec kes qanun pozuntusundan evvel qebul olunmamis ve xalqa elan edilmemis muvafiq qaydada tetbiq edilmemis qanunla cezalandirila bilmez 9 Her bir kes gunahi elan edilene qeder gunahsiz sayilir sexsin hebsinin zeruri oldugu hallarda her hansi artiq luzumsuz ciddi tedbirlerin qarsisi qanunla qeti sekilde alinmalidir 10 Hec kes oz baxislarina hetta dini baxislarina gore sixisdirilmamalidir bir sertle ki onlarin ifade olunmasi qanunla mueyyenlesdirilmis ictimai asayisi pozmasin 11 Fikir ve movqeyin azad ifadesi insanin en qiymetli huquqlarindan biridir her bir vetendas yalniz sui istifade hallarinda qanun qarsisinda cavab vermekle oz fikrini azad deye yaza derc etdire biler 12 Insan ve vetendas huquqlarinin teminati ucun dovletin gucu vacibdir bu guc ixtiyar sahiblerinin sexsi maraqlari ucun deyil haminin menafeyine xidmet etmek ucun yaradilir 13 Dovlet quvvelerinin saxlanilmasi ve idare edilmesi xercleri ucun umumi rusumlarin yigilmasi zeruridir onlar butun vetendaslar arasinda imkanlarina uygun olaraq beraber bolusdurulmelidir 14 Butun vetendaslar ozleri yaxud numayendeleri vasitesile dovlet rusumlarinin zeruriliyini mueyyenlesdirmek onun alinmasina konullu razilasmaq onun xerclenmesine nezaret etmek pay hecmini esasini qaydasini ve alinma muddetini teyin etmek huququna malikdir 15 Cemiyyetin her hansi vezifeli sexsden ona tapsirilmis idareetme sahesine dair hesabat teleb etmek huququ var 16 Huquqlarin teminatinin movcud olmadigi ve hakimiyyetin bolusdurulmediyi cemiyyetde Konstitusiya yoxdur 17 Mulkiyyet toxunulmaz ve muqeddes huquq olduguna gore hec kes ondan mehrum edile bilmez Bu yalniz qanun vasitesile seksiz ictimai zeruretin mueyyen olundugu halda edaletli ve evvelceden edilmis odenisden sonra edile biler Fransa inqilab erefesinde1777 ci ilde tamamile muflislesmis adamlarin resmi sayi 1100 min nefer mueyyen edilmisdir Kendli kutleleri muflis olurdu Kicicik quraqliq acliga sebeb olurdu Ac kendlilerin kutleleri seherlere axisirdi O biri terefden harinlamis zadeganlar illik yuzminlerle gelirlerini eys isrete israf edirdiler Zadeganlarin bir coxu da muflislesmekde idi ama onlar bunu biruze vermemek ucun daha da cox eys isrete qapilirdilar Lakin eyaletlerde veziyet ikili idi bezi kendliler eksine oz yoxsullasan qonsularinin hesabina varlanirdilar Kendlerde kend burjualari yaranirdi ve mehz onlar inqilab erefesinde feodal qayadalara qarsi birinci etiraz etdiler Mehz onlar feodal huquqlarin zadegan mulklerinin musadiresi ve bolunmesi yolu ile temennasiz legvini teleb edirdiler 1786 ci ilden kendli usyanlari getdikce coxalmaqda idi Taxta cixmasinda iki ay sonra XVI Ludovik yazici iqtisadci nazirliye celb etdi bir aydan sonra ise onu maliyenin esas nezaretcisi teyin etdi Ilk vaxtlar kral hetta israfci zadeganlara qarsi Turqonun movqeyini mudafie etdi 1774 cu ilde azad corek ticaretinin elan olunmasi 1776 ci ilde ise biyarin ve seherlerde sex korporasiyalarinin legv edilmesi xalqda mueyyen umid yaratmali idi Daha varli kendliler ise vergi yigilmasinda qarsiliqli mesuliyetin legv edilmesine xususi ile sevinirdiler Nehayet 1779 cu ilde kralin xususi mulklerinde ve tehkimcilik huququ sonraki ilde ise 1670 ci ilden cinayet islerinde tetbiq olunan isgence praktikasi legv edildi Lakin eyalet temsilcilik yigincaqlari ve karli zumrelerden secilenlerin parlamenti haqqinda danismaga baslayanda kral onu istefaya gonderdi Amma konstitusiya meselesinden qurtulmaq artiq mumkun deyildi ve 1777 ci ilde nazir teyin edilmesi ile bu mesele yene gundeme geldi quvveler arasinda muvazinat saxlamaga calisdi O parlament meselesini uzaq geleceyin isi oldugunu vurgulayaraq ilk novbede eyalet temsilciliyi barededanisdi ancaq kral bundan qetiyetle imtina etdi Ludovik ancaq ve 1778 1779 eyalet yigincaqlari kimi ehemiyyetsiz guzestlere getdi 4iyul 1776 ci ilde Simali Amerika ingilis mustemlekeleri oz musteqilliklerini elan etdiler 1778 ci ilde Fransa onlarin musteqilliyini tanidi ve bu Ingiltere ile 1783 cu ile qeder ceken muharibeye getirdi Bunun Fransada inqilabonceki veziyete tesiri cox guclu idi Birincisi ona gore ki Amerikan statlarinda elan olunan Insan haqqlari beyyannamesi fransiz inqilabcilarina boyuk tesir gostermisdi o biri terefden ise Fransa iqtisadiyyati Ingiltere ile olan muharibe sebebinden agir veziyete dusmusdu 1775 1777 ci iller arasinda zeif mehsul sebebinden bir sira ac usyanlar bas vermisdi Parisde sex mehkemelerinin lgv olunmasindan sonra usyanlar bir sira eyaletlere yayildi 1782 1783 cu illerde usyanlar yeniden qizisir ve butun olkeni buruyur 1782 1786 1783 den 1787 qeder ve 1787 ci ilde saraya pul vermekden imtina etdi ve bununla populyarliq qazandi Bunun evezinde kral Paris parlamentini Truaya surgun etdi lakin Parisde usyan basladi ve kral zumre parlamentini geri qaytarmaga mecbur oldu 1788 ci ilde Bretanda usyan qalxdi Dofinede xususi ile Qrenoblda veziyet daha da ciddi idi Qanli toqqusmalar oldu coxlu olen vardi Bununla elaqedar 24 avqust 1788 ci ilde qraf Mersiye onun Nekkeri qaytarmaq haqqinda calisdigi barede yazdigi mektubu maraqlidi Bu mektubda belli olur ki kuce yigincaqlari saraya nece tesir edirmis IstinadlarMonzh Gaspar Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә VII ҹild Misir Prado Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1983 S 50 P A Kropotkin Velikaya Francuzskaya Revolyuciya 1789 1793 Izdatelstvo Nauka 1979 seh 20 21 Feuillet de Conches F S Louis XVI Marie Antoinette et Madam Elisabeth Lettres et documents inedits v 1 6 Paris 1864 1873 v 1 p 214 217 Xarici kecidler