Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fironlar kanalı (dörd çarın kanalı, sonralar Trayan çayı) — Qırmızı dənizin Süveyş körfəzini Nil çayı ilə birləşdirən qədim hidrotexniki qurğunun şərti adı. Kanal e.ə. VIII əsrə qədər mövcud olmuş və Süveyş kanalı onun müasiri hesab olunur.
| Fironlar kanalı | |
|---|---|
 | |
| Axdığı yerlər | Misir |
| Giriş | Nil |
| Mənsəb | Süveyş körfəzi |
| Uzunluğu | təxminən 51 km |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Fars işğalına qədər və Əhəmənilər dövlətinin tərkibindəki dövr
Qırmızı dənizlə Aralıq dənizini birləşdirmək ideyyası hələ qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Aristotel məlumat verir ki, kanalın ilk qurucusu Sesostris olmuşdur. Sesostris - əslində Qədim Misir fironlarının ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Daha çox bu obrazda II Ramzes və göstərilirdi. Aristotelə görə kanalın tikintisi yarımçıq qalmış, səbəb isə dəniz səviyyəsinin çay səviyyəsindən yüksəkdə olması idi. Strabon qeyd edir ki, məhs misirlilər çay suyuna dəniz suyunu qarışdırıb xarab etməkdən çəkinmişlər.
Firon I Setinin dövründən bizlərə Nil çayı ilə Böyük və Kiçik Acılı gölləri birləşdirən kanalların rəsmi gəlib çatmışdır. Kanalardan biri Nilin delta başlanğıcından bir qədər aşağıdan, digəri isə şərqdən başlayırdı. Ehtimal olunur ki, sonraki dövrlərdə kanal istifadə olunmamış və tədricən qumla dolaraq yararsız vəzyyətə düşmüşdür.
Mən – Dara, böyük çar, çarlar çarı, çox tayfalı ölkənin çarı, bu dünyanın böyük çarı, Viştaspının oğlu, Əhəməni.
Çar Dara söyləyir: «Mən fars. Mən Misiri işğal etdim. Mən əmr verdim kanalı Pirava çayından çəksinlər, hansıki Misir torpaqlarında axır, dənizə qədər, hansıki Persiyaya qədər genişlənir. Sonra bu kanal çəkildi, hansıki mən istədim, və gəmilər Misirdən bu kanal ilə üzərək Persiyaya çatdılar, bu mənim iradəmlə oldu».
I Daranın Süveyş yaxınlığındakı daş kitabədə olan yazısı
Herodota görə firon zamanında yenidən Nil və Qırmızı dənizi birləşdirən kanalın çəkilişinə cəhd göstərilmişdir Kanal "dörd günlük yol" uzunluğunda, eni isə iki triyeranın yanaşı asanlıqla üzə biləcəyi ölçüdə idi. Kanal çəkilişində 120 000 misirli tələf olmuş, ancaq kanalın çəkilişi orakulun öncəgörməsinə əsasən dayandırlmışdır: "kanalın tikintisi ancaq barbarların xeyirinə idi". Ehtimal olunur ki, kanalın çəkilişində daha çox yunanlar maraqlı idi.
E.ə. 525-ci il də Misir Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə daxil edildi. Əhəməni çarı I Daranın zamanında Misirlə yanaşı Kiçik Asiyanın böyük bir hissəsi və Hindistana gedən ticari yol əhəmənilərin nəzarəti altında idi. I Dara ticarəti genişləndirmək məqsədi ilə kanalın çəkilişinə qərar verdi. Herodota görə Daranın göstərişi ilə yunan dənizçisi Hind çayı və Fars körfəzi sahilləri boyu üzərək sübüt etdi ki, Hindistanla Misir arasında bir-başa dəniz əlaqəsi mövcuddur.. Aristotel, Strabon, Böyük Pliniy və Siciliyalı Diodora görə farslar tikintidə uğursuzluğa düçar oldular (Herodot göstərir ki, I Dara ancaq II Nexonun lahiyyəsini həyata keçirmək istəyirdi). Arxeoloji tapıntılar isə bunun əksini sübüt edir: kanal yatağı boyunca çarın əmri ilə bir-neçə qranit daş kitabələr ucaldılmışdır. Kitabədə misir, qədim fars, elam və akkad dillərində məlumat yazılmışdır. Yaxşı saxlanılmış bu kitabələr müasir Süveyş kanalının tikintisi zamanı aşkar olunmuşdur. Ehtimal olunur ki, I Dara kanalın tikintisi zamanı II Nexonun çəkdiyi kanal yatağından istifadə etmişdir.
Ellinizm epoxası və roma Misiri
Sonrakı əsrlərdə kanal yenidən yararsız hala düşmüş və II Ptolemey tərəfindən yenidən qurulmuşdur. Tel El-Masxutda, misir dilində yazılmış Pifom kitabəsində məlumat verilir ki, bu hadisə çarın altıncı hakimiyyət ilində baş vermiş. Yəni -ci ildə. Siciliyalı Diodora görə II Ptolemeyin mühəndisləri «dahiyanə » qurmuşlar. Məhs bu şlüz hündürlüyün düşməsi problemini və çay suyunun şorlaşmasının qarşısını almışdır. Kanalın Qırmızı dənizə çıxışında Arsinoya limanı inşa olunmuşdur. Limanın adı II Ptolemeyin ikinci arvadı şərəfinə adlandırılmışdır. Nil deltasının Peluziya yaxınlığındakı qolunun tədricən quruması nəticəsində kanal artıq VII Kleopatranın zamanında gəmiçilik üçün yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Kanal yenidən roma imperatoru Trayanın zamanında bərpa olunmuş və artıq «Trayan çayı» adını almışdır» (lat. fossa Traiana).
Ərəb istilası dövrü
Misirin ərəblər tərəfindən işğalından sonra, 642-ci ildə Əmr ibn As tərəfindən kanal yenidən bərpa olunmuşdur və «Sadiqlərin Rəbbi kanalı» adını almışdır (ərəb. خليج أمير المؤمنين). Kanaldan daha çox Ərəbistan yarımadasını buğda ilə təmin etmək məqsədi ilə istifadə edirdilər. Ancaq 767-ci ildə kanal əmri ilə doldurulmuşdur. Məqsəd isə ticarət yollarını Ərəb xilafətinin mərkəzi hissələrinə yönəltmək idi. Məhs bu dövrdə xilafətin paytaxtı Ərəbistandan İraqa köçürülmüşdür.
Osmanlı dövrü
Kanalın əhəmiyyəti bir də təqribən 1000 il sonra üzə çıxdı. 1569-cu ildə Osmanlı İmperiyasının böyük vəziri Sokollu Mehmed Paşanın əmri ilə kanalın bərpası planı hazırlandı. Ancaq bu plan həyata keçirilmədi.
Maraqlıdır
- Napoleon Bonapart Misir səfəri zamanı Süveyş yaxınlığında fironlar kanalını ziyarət etmişdir. Napoleon kanalı eni 25 və dərinliyi bir atlının asanca gizlənə biləcək yarğan formasında təsvir etmişdir..
İstinadlar
- Плиний Старший. Естественная история, VI, XXXIII, 165—166.
- Советская историческая энциклопедия. Суэцкий канал. том. 13
- Аристотель. Метеорологика, I, 14, 58.
- Страбон. «География» , II, 31.
- "Комментарий к труду Плиния Старшего «Естественная история» на сайте «Библиотека Annales»". 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-08-19.
- Книга I. Древний мир.Хрестоматия по истории международных отношений 2016-09-10 at the Wayback Machine Составитель Д. В. Кузнецов. Благовещенск. Благовещенский государственный педагогический университет. 2013. 122. s.476}}
- Геродот. История (Геродот), II, 158—159 и IV, 42.
- Геродот. История, IV, 44.
- Диодор Сицилийский. Историческая библиотека, I, 33.
- II Ptolemey e.ə. 285-ci ilə qədər atasının əlaqələndiricisi olmuş, e.ə. 283 və ya 282 ildən isə tək başına idarəçi olmuşdur.
- БСЭ3. Суэцкий канал.
- Кравчук, Александр (историк). Галерея римских императоров. Принципат. М. У-Фактория, Астрель, ОГИЗ. 2010. 512. Историческая библиотека. ,
- "Корягин В., Мухаматулин Т. «Пушек гром и мусикия». 155 лет назад началось строительство Суэцкого канала. Публикация «Газеты. Ru»". 2017-12-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-08-25.
- Hindistana ən qısa yol-Süveyş kanalı 2016-09-14 at the Wayback Machine «Daşınmaz əmlak» jurnalı. 2014. № 50. səh:56-57.
- Наполеон. Воспоминания и военно-исторические произведения. М. СБА. 1994. 438. 704. Всемирная история.
Mənbə
- Arabia, Greece and Byzantium Cultural Contacts in Ancient and Medieval Times (ing.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fironlar kanali dord carin kanali sonralar Trayan cayi Qirmizi denizin Suveys korfezini Nil cayi ile birlesdiren qedim hidrotexniki qurgunun serti adi Kanal e e VIII esre qeder movcud olmus ve Suveys kanali onun muasiri hesab olunur Fironlar kanaliAxdigi yerler MisirGiris NilMenseb Suveys korfeziUzunlugu texminen 51 km Vikianbarda elaqeli mediafayllarFars isgalina qeder ve Ehemeniler dovletinin terkibindeki dovrQirmizi denizle Araliq denizini birlesdirmek ideyyasi hele qedim dovrlerden movcud olmusdur Aristotel melumat verir ki kanalin ilk qurucusu Sesostris olmusdur Sesostris eslinde Qedim Misir fironlarinin umumilesdirilmis obrazidir Daha cox bu obrazda II Ramzes ve gosterilirdi Aristotele gore kanalin tikintisi yarimciq qalmis sebeb ise deniz seviyyesinin cay seviyyesinden yuksekde olmasi idi Strabon qeyd edir ki mehs misirliler cay suyuna deniz suyunu qarisdirib xarab etmekden cekinmisler Firon I Setinin dovrunden bizlere Nil cayi ile Boyuk ve Kicik Acili golleri birlesdiren kanallarin resmi gelib catmisdir Kanalardan biri Nilin delta baslangicindan bir qeder asagidan digeri ise serqden baslayirdi Ehtimal olunur ki sonraki dovrlerde kanal istifade olunmamis ve tedricen qumla dolaraq yararsiz vezyyete dusmusdur Boyuk tanri Hormuzd goyleri yaradan yeri yaradan insani yaradan hansi ki insanlara xosbextlik bexs etdi Darani car etdi Daraya boyuk padsahliq verdi Men Dara boyuk car carlar cari cox tayfali olkenin cari bu dunyanin boyuk cari Vistaspinin oglu Ehemeni Car Dara soyleyir Men fars Men Misiri isgal etdim Men emr verdim kanali Pirava cayindan ceksinler hansiki Misir torpaqlarinda axir denize qeder hansiki Persiyaya qeder genislenir Sonra bu kanal cekildi hansiki men istedim ve gemiler Misirden bu kanal ile uzerek Persiyaya catdilar bu menim irademle oldu I Daranin Suveys yaxinligindaki das kitabede olan yazisi Herodota gore firon zamaninda yeniden Nil ve Qirmizi denizi birlesdiren kanalin cekilisine cehd gosterilmisdir Kanal dord gunluk yol uzunlugunda eni ise iki triyeranin yanasi asanliqla uze bileceyi olcude idi Kanal cekilisinde 120 000 misirli telef olmus ancaq kanalin cekilisi orakulun oncegormesine esasen dayandirlmisdir kanalin tikintisi ancaq barbarlarin xeyirine idi Ehtimal olunur ki kanalin cekilisinde daha cox yunanlar maraqli idi Daranin yuksetdiyi das kitabenin yuxari hissesi Qranit E e 518 515 iller E e 525 ci il de Misir Ehemeniler dovletinin terkibine daxil edildi Ehemeni cari I Daranin zamaninda Misirle yanasi Kicik Asiyanin boyuk bir hissesi ve Hindistana geden ticari yol ehemenilerin nezareti altinda idi I Dara ticareti genislendirmek meqsedi ile kanalin cekilisine qerar verdi Herodota gore Daranin gosterisi ile yunan denizcisi Hind cayi ve Fars korfezi sahilleri boyu uzerek subut etdi ki Hindistanla Misir arasinda bir basa deniz elaqesi movcuddur Aristotel Strabon Boyuk Pliniy ve Siciliyali Diodora gore farslar tikintide ugursuzluga ducar oldular Herodot gosterir ki I Dara ancaq II Nexonun lahiyyesini heyata kecirmek isteyirdi Arxeoloji tapintilar ise bunun eksini subut edir kanal yatagi boyunca carin emri ile bir nece qranit das kitabeler ucaldilmisdir Kitabede misir qedim fars elam ve akkad dillerinde melumat yazilmisdir Yaxsi saxlanilmis bu kitabeler muasir Suveys kanalinin tikintisi zamani askar olunmusdur Ehtimal olunur ki I Dara kanalin tikintisi zamani II Nexonun cekdiyi kanal yatagindan istifade etmisdir Ellinizm epoxasi ve roma MisiriSonraki esrlerde kanal yeniden yararsiz hala dusmus ve II Ptolemey terefinden yeniden qurulmusdur Tel El Masxutda misir dilinde yazilmis Pifom kitabesinde melumat verilir ki bu hadise carin altinci hakimiyyet ilinde bas vermis Yeni ci ilde Siciliyali Diodora gore II Ptolemeyin muhendisleri dahiyane qurmuslar Mehs bu sluz hundurluyun dusmesi problemini ve cay suyunun sorlasmasinin qarsisini almisdir Kanalin Qirmizi denize cixisinda Arsinoya limani insa olunmusdur Limanin adi II Ptolemeyin ikinci arvadi serefine adlandirilmisdir Nil deltasinin Peluziya yaxinligindaki qolunun tedricen qurumasi neticesinde kanal artiq VII Kleopatranin zamaninda gemicilik ucun yararsiz veziyyete dusmusdur Kanal yeniden roma imperatoru Trayanin zamaninda berpa olunmus ve artiq Trayan cayi adini almisdir lat fossa Traiana Ereb istilasi dovruMisirin erebler terefinden isgalindan sonra 642 ci ilde Emr ibn As terefinden kanal yeniden berpa olunmusdur ve Sadiqlerin Rebbi kanali adini almisdir ereb خليج أمير المؤمنين Kanaldan daha cox Erebistan yarimadasini bugda ile temin etmek meqsedi ile istifade edirdiler Ancaq 767 ci ilde kanal emri ile doldurulmusdur Meqsed ise ticaret yollarini Ereb xilafetinin merkezi hisselerine yoneltmek idi Mehs bu dovrde xilafetin paytaxti Erebistandan Iraqa kocurulmusdur Osmanli dovruKanalin ehemiyyeti bir de teqriben 1000 il sonra uze cixdi 1569 cu ilde Osmanli Imperiyasinin boyuk veziri Sokollu Mehmed Pasanin emri ile kanalin berpasi plani hazirlandi Ancaq bu plan heyata kecirilmedi MaraqlidirNapoleon Bonapart Misir seferi zamani Suveys yaxinliginda fironlar kanalini ziyaret etmisdir Napoleon kanali eni 25 ve derinliyi bir atlinin asanca gizlene bilecek yargan formasinda tesvir etmisdir IstinadlarPlinij Starshij Estestvennaya istoriya VI XXXIII 165 166 Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya Sueckij kanal tom 13 Aristotel Meteorologika I 14 58 Strabon Geografiya II 31 Kommentarij k trudu Pliniya Starshego Estestvennaya istoriya na sajte Biblioteka Annales 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 2017 08 19 Kniga I Drevnij mir Hrestomatiya po istorii mezhdunarodnyh otnoshenij 2016 09 10 at the Wayback Machine Sostavitel D V Kuznecov Blagoveshensk Blagoveshenskij gosudarstvennyj pedagogicheskij universitet 2013 122 s 476 Gerodot Istoriya Gerodot II 158 159 i IV 42 Gerodot Istoriya IV 44 Diodor Sicilijskij Istoricheskaya biblioteka I 33 II Ptolemey e e 285 ci ile qeder atasinin elaqelendiricisi olmus e e 283 ve ya 282 ilden ise tek basina idareci olmusdur BSE3 Sueckij kanal Kravchuk Aleksandr istorik Galereya rimskih imperatorov Principat M U Faktoriya Astrel OGIZ 2010 512 Istoricheskaya biblioteka ISBN 978 5 271 26532 7 ISBN 978 5 9757 0496 2 Koryagin V Muhamatulin T Pushek grom i musikiya 155 let nazad nachalos stroitelstvo Sueckogo kanala Publikaciya Gazety Ru 2017 12 31 tarixinde Istifade tarixi 2017 08 25 Hindistana en qisa yol Suveys kanali 2016 09 14 at the Wayback Machine Dasinmaz emlak jurnali 2014 50 seh 56 57 Napoleon Vospominaniya i voenno istoricheskie proizvedeniya M SBA 1994 438 704 Vsemirnaya istoriya ISBN 5 87164 012 2MenbeArabia Greece and Byzantium Cultural Contacts in Ancient and Medieval Times ing