Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dəniz cərəyanları — dünya okeanında və dənizlərdə daimi və dövri axınlar. Daimi, periodik və düzgün olmayan; üst və alt; isti və soyuq cərəyanlar olur. Axının səbəbinə görə küləkli və sıx qatlı cərəyanlar olur.
Təsnifatı
Okeanda suyu hərəkətə gətirən külək və günəşdir. Okeanda suyun dövr etməsi (sirkuliyasiyası) atmosfer sirkuliyasiyasının nəticəsidir. Böyük su kütləsinin okean və ya dənizin bir yerindən digər yerinə aparılması dəniz cərəyanı (axını) adlanır. Okean suyunun hərəkət etmə səbəblərini iki qrupa bölmək olar: xarici və daxili səbəblər.
Xarici səbəblərə küləyin okean səthinə təsiri, qabarma əmələ gətirən qüvvələr, atmosfer təzyiqinin dəyişməsi, sahil axını yağıntı və buxarlanmanın təsirindən okean səthi relyefinin dəyişməsi aid edilir. Daxili səbəbə isə sıxlıq sahəsinin üfüqi istiqamətdə eyni (bircinsli) olmaması aiddir. Sıxlığın eyni olmaması isə okean suyunun temperaturunun və duzluluğunun qeyri-bərabər dəyişməsinin nəticəsidir. Dəniz cərəyanlarını əmələ gətirən ilkin qüvvələr, hərəkətə gəldikdən sonra təsirini göstərən qüvvələr isə ikinci dərəcəli qüvvələr adlanır. İkinci dərəcəli qüvvələrə Koriolis qüvvəsi, dib və sahilə sürtünmə qüvvəsi, daxili sürtünmə qüvvəsi və mərkəzdənqaçma qüvvəsi daxildir. Bu qüvvələr bilavasitə cərəyanlar yaratmır, ancaq istiqamətini və formasını dəyişir (deformasiyaya uğradır) və ilkin qüvvələrin təsirinə çatdırır. Cərəyanlar, onları yaradan qüvvələrin təsir dərəcəsinə görə dörd qrupa bölünürlər: fraksion (külək və dreyf), qradient-qravitasion; qabarma; ətalətli;
Müvəqqəti və qısamüddətli küləklərin yaratdığı axınlar, külək axınları, uzun müddətli və ya hakim küləklərin yaratdığı isə dreyf axınları adlanır. Okeanın müxtəlif sahələrində atmosfer təzyiqi ciddi fərqləndikdə yaranan axınlara qradiyent axınları adlanır. Qabarma əmələ gətirən qüvvənin üfüqi istiqamətində təsiri qabarma axınını yaradır. Ətalət axınları suyun sıxılmazlıq xassəsi nəticəsində küləyin və ya başqa axınların təsirindən okeanın bir hissəsində azalmış suyun yerinə dolmağa başlaması ilə yaranır.
Dayanıqlığına görə cərəyanlar daimi, dövri və müvəqqəyi cərəyanlara bölünür. Daimi cərəyanlar uzun müddət orta sürətini və istiqamətini saxlayan cərəyanlardır. Məsələn, Qolfstrim, Labrador, Passat, Kurosio və s.dövrü cərəyanlarnın ünsürləri müvafiq dövrlə dəyişir. Müvəqqəti axınlar isə şiddətli külək əsdikdə, atmosfer təzyiqi bəzən ciddi dəyişdikdə, güclü yağıntı düşdükdə əmələ gəlir və yerli xarakter daşıyır. Yerləşməsinə görə cərəyanlar səth, dərinlik, dibyanı, sahilyanı və açıq dəniz cərəyanlarına ayrılır. Cərəyanlar fiziki-kimyəvi xassələrinə görə isti, soyuq, şirintəhər, duzlutəhər, neytral olur. Okean cərəyanlarının sürəti və hərəkətdə olan suyun həcmi müxtəlifdir.
Qolfstrim cərəyanı ən böyük sürətlə hərəkət edir, onun maksimal sürəti 3 m/s, eni 125–175 km, dərinliyi isə 1500 m-dir. Bu maraqlı cərəyan haqqında məşhur Amerika okeanoqrafı Fonteyn Mori demişdir: "Okeanda çay axır. O, ən şiddətli quraqlıqda qurumur və ən güclü daşqınlar zamanı aşıb-daşmır. Onun sahilləri və dibi soyuq sudan ibarət olsa da özü istidir". Aşağıdakı cədvəldə əsas okean cərəyanlarını sərfi, yəni bir saniyədə apardıqları suyun həcmi (m³/ s)verilmişdir.
Orta çoxillik məlumatlar əsasında tərtib edilmiş Dünya okeanın səth cərəyanlar xəritəsi göstərir ki, cərəyanların istiqamətləri müxtəlifdir. Dünya okeanında 60-dan çox cərəyan vardır. Onların ən çoxu Atlantik okeanında (22) və Sakit okeanındadırlar. Dünya okeanında cərəyanlar Yerin iqliminə böyük təsir göstərir. Qolfstrim isti cərəyanını isti suları şimalda Murmansk limanına çatdığına görə bu liman donmur.
Cərəyanlar atmosfer təzyiqinin paylanmasına və atmosfer dövranına təsir göstərir. Bir sıra siklonlar isti cərəyanların (Qolfistrım, Şimali-Atlantik, Kurosio, Şimali Sakit okean cərəyanları və s.) istiqamətinə uyğun hərəkət edərək materiklərin sahilyanı rayonlarının hava şəraitinə təsir edir. İsti və soyuq cərəyanların qovuşduğu yerdə tez-tez buludluluq və duman müşahidə edilir. Cərəyanlar 2 yerə: İsti və Soyuq cərəyanlara ayrılır.) Isti cərəyanlar — suyunun temperaturu ətraf sulardan isti olan cərəyanlara deyilir. Ekvatorial zonadan isti cərəyanlar okeanların qərb kənarı ilə qütblərə doğru hərəkət edir. Isti okean cərəyanları quru üzərində qalxan hərəkətli isti hava kütlələrini gətirir ki, nəticədə sahil zonasına bol yağıntı gətirir. Isti okean cərəyanlarının təsiri ilə qışda okean suları donmur (məs: Murmansk limanı). Mozambik, Braziliya, Norveç, Yaponiya kimi dövlətlərin sahillərini isti okean cərəyanları yuyur. Sakit okeanda — Passat, Kurosio, Şərqi Avstraliya, Şimali Sakit okean cərəyanı; Atlantik okeanda — Qolfstrim, Norveç, Şimali Atlantika, Antil, Braziliya. Qvineya; Qviana; Hind okeanında — Musson, Iynə, Mozambik, Cənubi Passat kimi isti cərəyanlar mövcuddur.
b) Soyuq cərəyanlar — suyunun temperaturu ətraf sulardan soyuq olan cərəyanlara deyilir. Qütb ərazilərindən soyuq sular okeanların şərq kənarı ilə ekvatora doğru aparılır. Soyuq okean cərəyanlarının təsiri altında sahildə enən hava kütlələri hakim olur. Nəticədə sahildə kəskin quraq səhra yaranır. Sakit okeanda — Peru, Kaliforniya; Atlantik okeanında — Bengel, Folklend, Labrador, Kanar; Hind okeanında — Somali: Şimal Buzlu okeanında — Buzaltı, Transarktika kimi soyuq cərəyanlar var.
Somali cərəyanından başqa bütün soyuq cərəyanlar tropik enliklərdə materikin qərbindən, isti cərəyanlar isə materikin şərqindən axır. Xəritədə isti cərəyanlar qırmızı, soyuq cərəyanlar isə göy rənglə verilir. Ən böyük cərəyan Qərb küləkləri (uzunluğu 30 min km) cərəyanıdır. Bu cərəyan Yerin öz oxu ətrafında fırlanması və daimi küləklərin təsiri ilə Antarktida ətrafında dövr edərək, 3 okean suyunu qarışdırır. Ən nəhəng isti cərəyan Qolfstrim cərəyanı isə Atlantik okeanı sularını Şimal Buzlu okeanına aparır və Avropada Ural dağlarına qədər iqlimi yumşaldır. Qərb küləkləri və Şimali Atlantika cərəyanları okeanlar arasında su mübadiləsində böyük rol oynayan cərəyanlardır. Cərəyanların əhəmiyyəti: 1. İstini, soyuğu. duzluluğu yayır; 2. İqlimə təsir edir; 3. Elektrik enerjisi mənbəyidir; 4. Gəmilərin hərəkəti üçün əhəmiyyətlidir; 5. Butulka poçtudur.
Həmçinin bax
Mənbə
- Yerşünaslıq. 10-cu sinif üçün dərslik.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Deniz cereyanlari dunya okeaninda ve denizlerde daimi ve dovri axinlar Daimi periodik ve duzgun olmayan ust ve alt isti ve soyuq cereyanlar olur Axinin sebebine gore kulekli ve six qatli cereyanlar olur Dunya okeaninda deniz cereyanlari1943 cu il deniz cereyanlari xeritesiTesnifatiOkeanda suyu herekete getiren kulek ve gunesdir Okeanda suyun dovr etmesi sirkuliyasiyasi atmosfer sirkuliyasiyasinin neticesidir Boyuk su kutlesinin okean ve ya denizin bir yerinden diger yerine aparilmasi deniz cereyani axini adlanir Okean suyunun hereket etme sebeblerini iki qrupa bolmek olar xarici ve daxili sebebler Xarici sebeblere kuleyin okean sethine tesiri qabarma emele getiren quvveler atmosfer tezyiqinin deyismesi sahil axini yaginti ve buxarlanmanin tesirinden okean sethi relyefinin deyismesi aid edilir Daxili sebebe ise sixliq sahesinin ufuqi istiqametde eyni bircinsli olmamasi aiddir Sixligin eyni olmamasi ise okean suyunun temperaturunun ve duzlulugunun qeyri beraber deyismesinin neticesidir Deniz cereyanlarini emele getiren ilkin quvveler herekete geldikden sonra tesirini gosteren quvveler ise ikinci dereceli quvveler adlanir Ikinci dereceli quvvelere Koriolis quvvesi dib ve sahile surtunme quvvesi daxili surtunme quvvesi ve merkezdenqacma quvvesi daxildir Bu quvveler bilavasite cereyanlar yaratmir ancaq istiqametini ve formasini deyisir deformasiyaya ugradir ve ilkin quvvelerin tesirine catdirir Cereyanlar onlari yaradan quvvelerin tesir derecesine gore dord qrupa bolunurler fraksion kulek ve dreyf qradient qravitasion qabarma etaletli Muveqqeti ve qisamuddetli kuleklerin yaratdigi axinlar kulek axinlari uzun muddetli ve ya hakim kuleklerin yaratdigi ise dreyf axinlari adlanir Okeanin muxtelif sahelerinde atmosfer tezyiqi ciddi ferqlendikde yaranan axinlara qradiyent axinlari adlanir Qabarma emele getiren quvvenin ufuqi istiqametinde tesiri qabarma axinini yaradir Etalet axinlari suyun sixilmazliq xassesi neticesinde kuleyin ve ya basqa axinlarin tesirinden okeanin bir hissesinde azalmis suyun yerine dolmaga baslamasi ile yaranir Dayaniqligina gore cereyanlar daimi dovri ve muveqqeyi cereyanlara bolunur Daimi cereyanlar uzun muddet orta suretini ve istiqametini saxlayan cereyanlardir Meselen Qolfstrim Labrador Passat Kurosio ve s dovru cereyanlarnin unsurleri muvafiq dovrle deyisir Muveqqeti axinlar ise siddetli kulek esdikde atmosfer tezyiqi bezen ciddi deyisdikde guclu yaginti dusdukde emele gelir ve yerli xarakter dasiyir Yerlesmesine gore cereyanlar seth derinlik dibyani sahilyani ve aciq deniz cereyanlarina ayrilir Cereyanlar fiziki kimyevi xasselerine gore isti soyuq sirinteher duzluteher neytral olur Okean cereyanlarinin sureti ve hereketde olan suyun hecmi muxtelifdir Qolfstrim cereyani en boyuk suretle hereket edir onun maksimal sureti 3 m s eni 125 175 km derinliyi ise 1500 m dir Bu maraqli cereyan haqqinda meshur Amerika okeanoqrafi Fonteyn Mori demisdir Okeanda cay axir O en siddetli quraqliqda qurumur ve en guclu dasqinlar zamani asib dasmir Onun sahilleri ve dibi soyuq sudan ibaret olsa da ozu istidir Asagidaki cedvelde esas okean cereyanlarini serfi yeni bir saniyede apardiqlari suyun hecmi m s verilmisdir Orta coxillik melumatlar esasinda tertib edilmis Dunya okeanin seth cereyanlar xeritesi gosterir ki cereyanlarin istiqametleri muxtelifdir Dunya okeaninda 60 dan cox cereyan vardir Onlarin en coxu Atlantik okeaninda 22 ve Sakit okeanindadirlar Dunya okeaninda cereyanlar Yerin iqlimine boyuk tesir gosterir Qolfstrim isti cereyanini isti sulari simalda Murmansk limanina catdigina gore bu liman donmur Cereyanlar atmosfer tezyiqinin paylanmasina ve atmosfer dovranina tesir gosterir Bir sira siklonlar isti cereyanlarin Qolfistrim Simali Atlantik Kurosio Simali Sakit okean cereyanlari ve s istiqametine uygun hereket ederek materiklerin sahilyani rayonlarinin hava seraitine tesir edir Isti ve soyuq cereyanlarin qovusdugu yerde tez tez buludluluq ve duman musahide edilir Cereyanlar 2 yere Isti ve Soyuq cereyanlara ayrilir Isti cereyanlar suyunun temperaturu etraf sulardan isti olan cereyanlara deyilir Ekvatorial zonadan isti cereyanlar okeanlarin qerb kenari ile qutblere dogru hereket edir Isti okean cereyanlari quru uzerinde qalxan hereketli isti hava kutlelerini getirir ki neticede sahil zonasina bol yaginti getirir Isti okean cereyanlarinin tesiri ile qisda okean sulari donmur mes Murmansk limani Mozambik Braziliya Norvec Yaponiya kimi dovletlerin sahillerini isti okean cereyanlari yuyur Sakit okeanda Passat Kurosio Serqi Avstraliya Simali Sakit okean cereyani Atlantik okeanda Qolfstrim Norvec Simali Atlantika Antil Braziliya Qvineya Qviana Hind okeaninda Musson Iyne Mozambik Cenubi Passat kimi isti cereyanlar movcuddur b Soyuq cereyanlar suyunun temperaturu etraf sulardan soyuq olan cereyanlara deyilir Qutb erazilerinden soyuq sular okeanlarin serq kenari ile ekvatora dogru aparilir Soyuq okean cereyanlarinin tesiri altinda sahilde enen hava kutleleri hakim olur Neticede sahilde keskin quraq sehra yaranir Sakit okeanda Peru Kaliforniya Atlantik okeaninda Bengel Folklend Labrador Kanar Hind okeaninda Somali Simal Buzlu okeaninda Buzalti Transarktika kimi soyuq cereyanlar var Somali cereyanindan basqa butun soyuq cereyanlar tropik enliklerde materikin qerbinden isti cereyanlar ise materikin serqinden axir Xeritede isti cereyanlar qirmizi soyuq cereyanlar ise goy rengle verilir En boyuk cereyan Qerb kulekleri uzunlugu 30 min km cereyanidir Bu cereyan Yerin oz oxu etrafinda firlanmasi ve daimi kuleklerin tesiri ile Antarktida etrafinda dovr ederek 3 okean suyunu qarisdirir En neheng isti cereyan Qolfstrim cereyani ise Atlantik okeani sularini Simal Buzlu okeanina aparir ve Avropada Ural daglarina qeder iqlimi yumsaldir Qerb kulekleri ve Simali Atlantika cereyanlari okeanlar arasinda su mubadilesinde boyuk rol oynayan cereyanlardir Cereyanlarin ehemiyyeti 1 Istini soyugu duzlulugu yayir 2 Iqlime tesir edir 3 Elektrik enerjisi menbeyidir 4 Gemilerin hereketi ucun ehemiyyetlidir 5 Butulka poctudur Hemcinin baxDeniz Su Hidrologiya Qolfstrim cereyaniMenbeYersunasliq 10 cu sinif ucun derslik