Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Diffuziya - bir maddənin atom və molekullarının öz-özünə digər maddənin atom və molekullarına qarışması hadisəsinə deyilir. Ətir şüşəsinin qapağını açdıqda onun molekullarının öz-özünə hava molekullarına qarışması nəticəsində ətirin iyi bütün otağa yayılır.Maddələrdə baş verən bəzi fiziki hadisələr molekullararası boşluqların olması və molekulların hərəkəti ilə izah edilir. Həmin hadisələrdən biri
diffuziya hadisəsidir.
Bu məqaləni lazımdır. |
Diffuziya — (lat. diffusio - yayılma) Təmasda olan maddə hissəciklərinin bir-birinə nüfuz etməsi, qarışması deməkdir. Diffuziya maddənin konsentrasiyasının azalan istiqamətində baş verir və tutduğu həcmdə onun bərabər paylanmasına (kimyəvi potensialın bərabərləşməsinə) gətirib çıxarır. Diffuziya qazlarda, mayelərdə və bərk cisimlərdə baş verir. Maddənin aqreqat halına görə diffuziyanın sürəti azalır. Qaz və ya mayedə iri hissəciklərin (Məsələn, tüstü və ya suspenziya hissəciklərinin) diffuziyası onların Broun hərəkəti sayəsində baş verir.
Broun hərəkəti
Mayelərdə (və ya qazlarda) asılı halda olan kiçik ”yad” hissəciklərin nizamlı hərəkətidir. İlk dəfə bu hadisəni ingilis botaniki R. 1827-ci ildə müşahidə etmişdir. Broun hissəciyinin yerdəyişməsinin kvadratının orta qiyməti mütləq temperatur və zamanla düz mütənasib olub broun hissəciyinin ölçüsündən və məhlulun özülülüyündən asılıdır. Broun hərəkəti də maddələrin atom və molekullardan təşkil olunduğunu təsdiq edən hadisələrdəndir.
Ən sürətli diffuziya qazlarda, bir qədər yavaş mayelərdə, daha yavaş isə bərk cisimlərdə baş verir ki, bu da həmin mühitlərdə hissəciklərin istilik hərəkətinin xarakteri ilə əlaqəlidir. Qazın hər bir hissəciyinin hərəkət trayektoriyası sınıq xətdir, çünki toqquşmalar nəticəsində istilik istiqamətini və hərəkət sürətini dəyişir. Ona görə də diffuzion nüfuzetmə sərbəst hərəkətdən çox yavaşdır. Hissəciyin yerdəyişməsi zamanına görə təsadüfi dəyişir, lanin onun orta qiymətinin kvadratı toqquşmaların sayının çoxluğuna görə zamanla t münatənasib artır.
Mayelərdə molekulların istilik hərəkətinin xarakterinə uyğun olaraq diffuziya molekulların bir dayanıqlı haldan digərinə sıçrayışı ilə həyata keçir. Hər bir sıçrayışda molekula qonşu molekullarla əlaqəni qırmaq və digər molekulların əhatəsini keçmək (yəni əlverişli vəziyyətə) üçün enerji verilməsi ilə baş verir. Belə tullanma (sıçrayış) zamanı orta yerdəyişmə molekullararası məsafədən artıq olmur. Hissəciyin mayedə diffuziya hərəkətinə sürtünmə hərəkəti kimi baxmaq olar, ona Enşteyinin ikinci münasibəti tətbiq oluna bilər: D~ukT . Burada u-sürtünməli stasionar hərəkət zamanı diffuziya edən hissəciklərin yürüklüyü, yəni hissəciyin c sürəti və hərəkətverici F qüvvəsi arasında müntənasiblik əmsalıdır.
Bərk cisimlərdə diffuziyanın mexanizmi
Bərk cisimlərdə diffuziyanın bir neçə mexanizmi fəaliyyət göstərə bilər: vakansiyalı (kristallik qəfəsin tutulmayan düyünləri) atomların yerdəyişmə mübadiləsi düyünlərararası atomların yerdəyişməsi, bir neçə atomun eyni vaxtda istilik yerdəyişməsi, iki qonşu atomun düz mübadilə ilə yerdəyişməsi və s. Birinci mexanizmi əvəzolma, ikinci isə nüfuzetmə -bərk məhlulların yaranması zamanı üstünlük təşkil edir.
Bərk cisimlərdə diffuziya əmsalı kristal qəfəsində qızma, gərginlik deformasiya və digər təsirlər zamanı meydana çıxan deffektlərə olduqca həssasdır. Deffektlərin sayının artması ( əsas etibarı ilə vakansiyaların) bərk cisimlərdə atomların yerdəyişməsini asanlaşdırır və diffuziyanın artmasına gətirib çıxarır. Bərk cisimlərdə diffuziyanın temperaturdan kəskin asılılığı (eksponensial) xarakterdir. Bərk cisimlərdə diffuziya əmsalı kristal qəfəsində qızma, gərginlik, deformasiya və digər təsirlər zamanı meydana çıxan defektlərə olduqca həssasdır.
Diffuziya nələrdən asılıdır
Diffuziyanı izah edən əsas xüsusiyyəti maddə hissəciklərini bir-birilərinə qarışmasıdır. Maddənin aqreqat hallarında hissəciklərinin xüsusiyyətləri fərqli olduğundan diffuziya da fərqli mexanizmlə gedir. Belə ki, diffuziyada hissəciklərin sürəti və sıxlığı böyük rol oynayır.
Hissəciklərin sürəti
Molekulların daxilindəki hissəciklərin sürəti nə qədər böyük olarsa, diffuziya da o qədər sürətlə gedər. Maddə hissəciklərinin sürətinin onların daxili enerjilərindən-yəni maddənin temperaturundan asılı olduğunu nəzərə alsaq onda: Diffuziya prosesi maddənin temperaturundan asılıdır.
Maddənin daxili enerjisi- temperaturu nə qədər yüksək olarsa, diffuziya prosesi də bir o qədər sürətlə gedər.
Maddənin sıxlığı
Maddə molekullarının bir-birinə qarışması üçün onlar arasında ara məsafələri böyük olmalıdır. Bu isə həmin maddənin sıxlığının aşağı olması deməkdir. Deməli:
Maddənin sıxlığı nə qədər az olarsa diffuziya prosesi bir o qədər sürətlə gedər.
Maddənin aqreqat hallarında sıxlıqlar fərqli olduğunda diffuziyanın sürəti də müxtəlifdir. Sıxlığı az olan qazlarda diffuziya sürətlə gedir. Mayelərdə bu sürət azalır. Bərk halda olan maddələr isə diffuziyada demək olar ki, iştirak etmir. Bərk halda, sıxlığı az olan iki maddənin normal şəraitdə diffuziyaya girməsi üçün illər tələb olunur. Bərk halda maddələrin diffuziyaya girməsi üçün yüksək təyziq və temperatur tələb olunur.
Diffuziyanın əhəmiyyəti
Diffuziya kimyəvi kinetikada və texnologiyada mühümdür. Katalizatorun və ya reaksiyaya girən (məs: kömürün yanması) maddələrdən birinin səthində kimyəvi reaksiyanın gedişi zamanı diffuziya digər reaksiyaya girən maddələrin reaksiyaya gətirilmə və məhsulun çıxarılma sürətini müəyyən edə bilər, yəni müəyyənedici (limitləyici) proses ola bilər. Buxarlanma və kondensasiya prosesləri, kristalların əriməsi və kristallaşması üçün diffuziya adətən əsasdır. Qazların məsaməli arakəsmələrindən və ya buxar axınına diffuziyası izotopların seçilməsi (ayrılması) üçün istifadə olunur. Maye məhsullarda həlledicinin molekullarının yarı nüfuzedici arakəsmələrindən (membranlardan) diffuziyası osmotik təyziqin yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da maddələrin ayrılması (parçalanması) üçün istifadə olunur. Diffuziya müxtəlif texnoloji və biololji proseslərin əsasında durur.
Mənbə
- С.де Грот, П.Мазур, "Неравновесная термодинамика",ingilis dilindən tərcümə, М.1964,гл.11;
- Р. Хазе, "Термодинамика необратимых процессов", alman dilindən tərcümə, М.1967, гл.4
- С.Чепмен, Т.Кауленг, "Математическая теория неоднородных газов",ingilis dilindən tərcümə, М.1960,гл.10,14;
- Д ж. Ферцигер, Г.Капер, "Математическая теория процессов переноса в газах", ingilis dilindən tərcümə, М.1976;
- А. А.Смирнов, "Молекулярно- Кинетическая теория металлов", М.1966, гл.8;
- Е.М. Лифшиц, Л.П.Питаевский, "Физическая кинетика", М.1979, § 11,12;
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Diffuziya bir maddenin atom ve molekullarinin oz ozune diger maddenin atom ve molekullarina qarismasi hadisesine deyilir Etir susesinin qapagini acdiqda onun molekullarinin oz ozune hava molekullarina qarismasi neticesinde etirin iyi butun otaga yayilir Maddelerde bas veren bezi fiziki hadiseler molekullararasi bosluqlarin olmasi ve molekullarin hereketi ile izah edilir Hemin hadiselerden biri diffuziya hadisesidir Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Diffuziya lat diffusio yayilma Temasda olan madde hisseciklerinin bir birine nufuz etmesi qarismasi demekdir Diffuziya maddenin konsentrasiyasinin azalan istiqametinde bas verir ve tutdugu hecmde onun beraber paylanmasina kimyevi potensialin beraberlesmesine getirib cixarir Diffuziya qazlarda mayelerde ve berk cisimlerde bas verir Maddenin aqreqat halina gore diffuziyanin sureti azalir Qaz ve ya mayede iri hisseciklerin Meselen tustu ve ya suspenziya hisseciklerinin diffuziyasi onlarin Broun hereketi sayesinde bas verir Broun hereketiMayelerde ve ya qazlarda asili halda olan kicik yad hisseciklerin nizamli hereketidir Ilk defe bu hadiseni ingilis botaniki R 1827 ci ilde musahide etmisdir Broun hisseciyinin yerdeyismesinin kvadratinin orta qiymeti mutleq temperatur ve zamanla duz mutenasib olub broun hisseciyinin olcusunden ve mehlulun ozululuyunden asilidir Broun hereketi de maddelerin atom ve molekullardan teskil olundugunu tesdiq eden hadiselerdendir Mayelerde diffuziya En suretli diffuziya qazlarda bir qeder yavas mayelerde daha yavas ise berk cisimlerde bas verir ki bu da hemin muhitlerde hisseciklerin istilik hereketinin xarakteri ile elaqelidir Qazin her bir hisseciyinin hereket trayektoriyasi siniq xetdir cunki toqqusmalar neticesinde istilik istiqametini ve hereket suretini deyisir Ona gore de diffuzion nufuzetme serbest hereketden cox yavasdir Hisseciyin yerdeyismesi zamanina gore tesadufi deyisir lanin onun orta qiymetinin kvadrati toqqusmalarin sayinin coxluguna gore zamanla t munatenasib artir Mayelerde molekullarin istilik hereketinin xarakterine uygun olaraq diffuziya molekullarin bir dayaniqli haldan digerine sicrayisi ile heyata kecir Her bir sicrayisda molekula qonsu molekullarla elaqeni qirmaq ve diger molekullarin ehatesini kecmek yeni elverisli veziyyete ucun enerji verilmesi ile bas verir Bele tullanma sicrayis zamani orta yerdeyisme molekullararasi mesafeden artiq olmur Hisseciyin mayede diffuziya hereketine surtunme hereketi kimi baxmaq olar ona Ensteyinin ikinci munasibeti tetbiq oluna biler D ukT Burada u surtunmeli stasionar hereket zamani diffuziya eden hisseciklerin yurukluyu yeni hisseciyin c sureti ve hereketverici F quvvesi arasinda muntenasiblik emsalidir Berk cisimlerde diffuziyanin mexanizmiBerk cisimlerde diffuziyanin bir nece mexanizmi fealiyyet gostere biler vakansiyali kristallik qefesin tutulmayan duyunleri atomlarin yerdeyisme mubadilesi duyunlerararasi atomlarin yerdeyismesi bir nece atomun eyni vaxtda istilik yerdeyismesi iki qonsu atomun duz mubadile ile yerdeyismesi ve s Birinci mexanizmi evezolma ikinci ise nufuzetme berk mehlullarin yaranmasi zamani ustunluk teskil edir Berk cisimlerde diffuziya emsali kristal qefesinde qizma gerginlik deformasiya ve diger tesirler zamani meydana cixan deffektlere olduqca hessasdir Deffektlerin sayinin artmasi esas etibari ile vakansiyalarin berk cisimlerde atomlarin yerdeyismesini asanlasdirir ve diffuziyanin artmasina getirib cixarir Berk cisimlerde diffuziyanin temperaturdan keskin asililigi eksponensial xarakterdir Berk cisimlerde diffuziya emsali kristal qefesinde qizma gerginlik deformasiya ve diger tesirler zamani meydana cixan defektlere olduqca hessasdir Diffuziya nelerden asilidirDiffuziyani izah eden esas xususiyyeti madde hisseciklerini bir birilerine qarismasidir Maddenin aqreqat hallarinda hisseciklerinin xususiyyetleri ferqli oldugundan diffuziya da ferqli mexanizmle gedir Bele ki diffuziyada hisseciklerin sureti ve sixligi boyuk rol oynayir Hisseciklerin sureti Qaz molekurlari diffuziya prosesinde Molekullarin daxilindeki hisseciklerin sureti ne qeder boyuk olarsa diffuziya da o qeder suretle geder Madde hisseciklerinin suretinin onlarin daxili enerjilerinden yeni maddenin temperaturundan asili oldugunu nezere alsaq onda Diffuziya prosesi maddenin temperaturundan asilidir Maddenin daxili enerjisi temperaturu ne qeder yuksek olarsa diffuziya prosesi de bir o qeder suretle geder Maddenin sixligi Madde molekullarinin bir birine qarismasi ucun onlar arasinda ara mesafeleri boyuk olmalidir Bu ise hemin maddenin sixliginin asagi olmasi demekdir Demeli Maddenin sixligi ne qeder az olarsa diffuziya prosesi bir o qeder suretle geder Maddenin aqreqat hallarinda sixliqlar ferqli oldugunda diffuziyanin sureti de muxtelifdir Sixligi az olan qazlarda diffuziya suretle gedir Mayelerde bu suret azalir Berk halda olan maddeler ise diffuziyada demek olar ki istirak etmir Berk halda sixligi az olan iki maddenin normal seraitde diffuziyaya girmesi ucun iller teleb olunur Berk halda maddelerin diffuziyaya girmesi ucun yuksek teyziq ve temperatur teleb olunur Diffuziyanin ehemiyyetiDiffuziya kimyevi kinetikada ve texnologiyada muhumdur Katalizatorun ve ya reaksiyaya giren mes komurun yanmasi maddelerden birinin sethinde kimyevi reaksiyanin gedisi zamani diffuziya diger reaksiyaya giren maddelerin reaksiyaya getirilme ve mehsulun cixarilma suretini mueyyen ede biler yeni mueyyenedici limitleyici proses ola biler Buxarlanma ve kondensasiya prosesleri kristallarin erimesi ve kristallasmasi ucun diffuziya adeten esasdir Qazlarin mesameli arakesmelerinden ve ya buxar axinina diffuziyasi izotoplarin secilmesi ayrilmasi ucun istifade olunur Maye mehsullarda helledicinin molekullarinin yari nufuzedici arakesmelerinden membranlardan diffuziyasi osmotik teyziqin yaranmasina getirib cixarir ki bu da maddelerin ayrilmasi parcalanmasi ucun istifade olunur Diffuziya muxtelif texnoloji ve biololji proseslerin esasinda durur MenbeS de Grot P Mazur Neravnovesnaya termodinamika ingilis dilinden tercume M 1964 gl 11 R Haze Termodinamika neobratimyh processov alman dilinden tercume M 1967 gl 4 S Chepmen T Kauleng Matematicheskaya teoriya neodnorodnyh gazov ingilis dilinden tercume M 1960 gl 10 14 D zh Ferciger G Kaper Matematicheskaya teoriya processov perenosa v gazah ingilis dilinden tercume M 1976 A A Smirnov Molekulyarno Kineticheskaya teoriya metallov M 1966 gl 8 E M Lifshic L P Pitaevskij Fizicheskaya kinetika M 1979 11 12 Vikianbarda Diffuziya ile elaqeli mediafayllar var