Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dərbənd müdafiə qalası — Zaqafqaziya və Yaxın Şərq xalqlarını Qafqaz dağlarını keçərək, Xəzər dənizi sahilləri boyunca şimaldan gələn köçərilərin istilalarından qoruyan müdafiə sisteminin (Qafqaz divarı) bir hissəsi. Sistemə Dərbənd istehkamları, bir qala (Narın-Qala), dəniz divarları və Dağ-bar dağ divarı daxil idi. UNESCO tərəfindən qorunan Dərbənd şəhərinin ərazisində yerləşir.
| Dərbənd müdafiə qalası | |
|---|---|
 Dərbənddəki Sasani qalası | |
 | |
| Ölkə |  Rusiya |
| Şəhər | Dərbənd |
| Yerləşir |  Dağıstan |
| Sifarişçi | I Xosrov |
| Tikilmə tarixi | VI-XVI əsrlər |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
 | YUNESKO-nun Ümumdünya irsi |
Etimologiya
"Qapı" sözü bir çox xalqların dillərində şəhərin adına daxil edilmişdir. Yunan tarixçiləri bunu alban (Qafqaz Albaniyası dövlətindən) və ya Xəzər qapısı, ərəb müəllifləri - Əsas qapı ( Bab-əl-Əbvab), Türklər-Dəmir (Temir Kapısı), Gürcülər-Dəniz (Dzgvis-Kari) adlandırmışdılar. Şəhərin müasir adına "Dərbənd" (Dərbənd) VII əsrdən başlayaraq, yazılı mənbələrdə rast gəlinir və fars dilindən tərcümədə "Bağlı qapı" deməkdir (hərfi mənası "Qapı düyünü": "hədiyyə" bir qapıdır, "dəstə", əlaqə, düyün). Ərəblər dövründən başlayaraq, hələ XIX -cu əsrə qədər, şimal divarı xəzərlərlə üzbəüz olduğundan "Kafirqapısı" ("kafirlərin divarları") adlanırdı.
Bəzi mənbələrdə "Böyük İskəndərin divarı" da adlandırılırdı, çünki əfsanəyə görə böyük bir fateh tərəfindən inşa edilmişdir. Lakin Makedoniyalı İskəndər heç vaxt Dərbənd qapısında olmamışdır..
Təsviri
Uzunluğu 700 m olan qala, gil məhlulun üstü doldurularaq Yuxarı Sarmat daşından tikilmişdir. Qeyri-bərabər olan divarların hündürlüyü 6,5 ilə 20 m arasında, qalınlığı 3,5 m -ə qədərdir, buna görə Qolşteyn səfiri Adam Oleariusun ifadəsinə görə, "arabada bürclərin arasında gəzə bilərsiniz". Sahil boyunca gedən yol, qərbdəki qalaya bitişik iki paralel qala divarı ilə bağlanmış, şərq ucunda dənizə girərək dayaz suda qalaya keçməyə maneə törətmiş və gəmilər üçün liman meydana gətirmişdi. VI əsrin sonunda Xəzərin səviyyəsi aşağı düşmüşdü, bu da qala divarlarının dənizin içinə doğru uzanmasını izah edir. Orta əsrlər Dərbənd şəhəri iki divarın arasında 350-450 m məsafədə yerləşirdi.
Dərbənd qalası əslində bütün dağ yollarını idarə edən güclü Dağ-barı (Dağ Divarı) istehkamını da əhatə edən müdafiə sisteminin yalnız bir hissəsidir. Strateji əhəmiyyətli yerlərdə yerləşən divarlardan, qüllələrdən, darvazalardan və onları qoruyan yaşayış məntəqələrindən ibarət idi. Adam Olearius onu 60 mil (təxminən 100 km) uzunluğunda qeyd etsə də, dag-barlar dağlarda 40 km yüksəklikdə Tabasarana qədər uzanır. Qərbdən Dərbənd divarları Narın-Qala qalasına bitişikdir.
Yaşına baxmayaraq, qala əsrlər boyu mühüm müdafiə rolunu oynamışdır. Hər dəfə qalanın sahibi dəyişəndə qala yenidən qurulur və təmir edilirdi. Buna görə də bu gün bir ağacın illik üzükləri kimi, Dərbəndin bütün tarixi qalanın quruluşu boyunca izlənilə bilər.
Tarixi
Xəzər qapısı haqqında ilk məlumat eramızdan əvvəl VI əsrə aiddir. Miletdən olan məşhur qədim yunan coğrafiyaşünası Miletli Hekatey (e.ə. VI əsr) tərəfindən onun haqda yazılmışdır. Herodot eramızdan əvvəl VIII əsrin sonu - VII əsrin əvvəlindəki skiflərin Ön Asiyaya yürüşü ilə əlaqədar olaraq bu yerlər haqqında da yazmışdır: "Skiflər sağ yolunda Qafqaz dağlarını tutaraq yuxarı yol boyunca işğal etdilər".
V əsrdə Sasani hökmdarı II Yezdəgird (438-455-ci illər) zamanında bu istehkamlar əsasında Dərbənd qalasından dənizə qədər bütün keçidin qabağını kəsərək, təpənin zirvəsinədək uzanan qala divarları ucaldılmışdı. Qala divarları təpə üzərində salınmış möhkəm içqalaya bitişirdi. Sonralar çiy kərpicdən olan divarlara lap yaxın, sanki ona üzlük kimi şimal daş divarı tikilmişdi. Dərbəndin daş divarı I Xosrov Ənuşirəvan (531-579-cu illər) dövründə tikilməyə başlanmış və 567-ci ildə, başqa bir fərziyyəyə görə isə, 547-ci ildə başa çatdırılmışdır.
735-ci ildən etibarən Dərbənd və Narın-Qala Dağıstanda Ərəb xilafətinin hərbi-inzibati mərkəzinə, habelə ən böyük ticarət limanına və burada İslamın yayılma mərkəzinə çevrildi.
XIV əsrdə Dərbənd qalası Aşağı Culatdan bir qədər aralıda Toxtamışla vuruşan Teymurun döyüş yeri oldu.
Orta əsrlər dövründə Dərbənd şəhəri uzun müddət Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində olmuşdur. Şamaxıdan sonra Bakı ilə birlikdə Dərbənd dövlətin əsas şəhərləri sayılırdı.
Çar I Pyotrun 1722-ci ildə Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşü zamanı Dərbənd şəhəri işğal olundu. Lakin Nadir şah dövründə şəhər Rusiya imperiyasından geri alındı.
Dərbənd qalası bir müddət Quba xanlığından asılı olmuşdur.
1796-cı il Rusiya-İran müharibəsi zamanı qala, baş qərargahı qalada yerləşdirən general Valerian Zubovun rəhbərliyi altında rus qoşunları tərəfindən işğal olundu.
1860-cı ildə Dağıstan vilayəti qurulduqdan sonra inzibati mərkəz Temir-Xan-Şuraya (indiki Buynaksk şəhəri) köçdü və 1867-ci ildən sonra Dərbənd hərbi-qalası ləğv edildi. 1870-ci ildə General Komarov, qala ilə şəhərin cənub divarından kənara çıxan hissəsi arasındakı əlaqəni asanlaşdıran, demək olar ki, yarım kilometrlik bir hissənin sökülməsini əmr etdi.
İstinadlar
- Селим Омарович Хан-Магомедов. Дербент. Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам. 1958.
- Шихабудин Микаилов. Дагестан в фотографиях. Мгновения истории. Litres. 2017. ISBN .
- 100 самых красивых мест России. Litres. 2017. ISBN .
- М. И. Артамонов. История хазар. Рипол Классик. 2013. 123–124. ISBN .
- И.С.Зонн. Каспийская энциклопедия. Международные отношения. 2004. 153.
- Тревер, Камилла Васильевна. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании: IV в. до н.э.- VII в. н.э. АН СССР, Москва-Ленинград. 1959.
- Магомет Муслимович Курбанов. Душа и память народа: жанровая система табасаранского фолкьлора и ее историческая эволюция. Дагестанское кн. изд-во. 1996.
- Борис Николаевич Ржонсницкий, Борис Яковлевич Розен. Э. Х. Ленц. Мысль. 1987. 95.
- Василий Потто. Кавказская война. Том 1. От древнейших времен до Ермолова. Litres. 2017. ISBN .
- Барманкулов М. К. Тюркская вселенная. Ылым. 1996. 62.
- Труды Всесоюзного геолог-разведочного объединения НКТП СССР.: Transactions of the United Geological and Prospecting Service of the USSR. Гос. научн.-техн. горно-геолого-нефтяное изд-во. 1931.
- Алексеев Ю. В. , Сомов Г.Ю. Объекты культурного наследия. Том 1 и 2. Учебник. Проспект. 2015. ISBN .
- "Крепость Нарын-Кала". OZON.travel (rus). www.ozon.travel. 2020-06-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-05.
- Кабардино-Балкарский научно-исследовательский институт. История Кабарды с древнейших времен до наших дней. Изд-во Академии наук СССР. 1957.
- Алексей Шишов. Орден Святого Георгия. Всё о самой почетной награде Российской Империи. Litres. 2017. ISBN .
Ədəbiyyat
- Хан-Магомедов Селим Омарович. Дербендская крепость и Дагбары. М. 2002.
- Керимов Абусауд Керимович. Мой город Дербент. М.: Прозерпина. 1994.
- Кудрявцев А. А. Древний Дербент. ru:Страницы истории нашей Родины (120000 nüs.). М.: Наука. 1982.
- Бестужев-Марлинский А. А. Письма из Дагестана (монография). М.: Директ-Медия. 2011.
Xarici keçidlər
- Артамонов М. И. "Древний Дербент" (PDF). Советская археология. 1946.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Derbend mudafie qalasi Zaqafqaziya ve Yaxin Serq xalqlarini Qafqaz daglarini kecerek Xezer denizi sahilleri boyunca simaldan gelen kocerilerin istilalarindan qoruyan mudafie sisteminin Qafqaz divari bir hissesi Sisteme Derbend istehkamlari bir qala Narin Qala deniz divarlari ve Dag bar dag divari daxil idi UNESCO terefinden qorunan Derbend seherinin erazisinde yerlesir Derbend mudafie qalasiDerbenddeki Sasani qalasi42 03 09 sm e 48 16 29 s u Olke RusiyaSeher DerbendYerlesir DagistanSifarisci I XosrovTikilme tarixi VI XVI esrler Vikianbarda elaqeli mediafayllarYUNESKO nun Umumdunya irsiEtimologiya Qapi sozu bir cox xalqlarin dillerinde seherin adina daxil edilmisdir Yunan tarixcileri bunu alban Qafqaz Albaniyasi dovletinden ve ya Xezer qapisi ereb muellifleri Esas qapi Bab el Ebvab Turkler Demir Temir Kapisi Gurculer Deniz Dzgvis Kari adlandirmisdilar Seherin muasir adina Derbend Derbend VII esrden baslayaraq yazili menbelerde rast gelinir ve fars dilinden tercumede Bagli qapi demekdir herfi menasi Qapi duyunu hediyye bir qapidir deste elaqe duyun Erebler dovrunden baslayaraq hele XIX cu esre qeder simal divari xezerlerle uzbeuz oldugundan Kafirqapisi kafirlerin divarlari adlanirdi Bezi menbelerde Boyuk Iskenderin divari da adlandirilirdi cunki efsaneye gore boyuk bir fateh terefinden insa edilmisdir Lakin Makedoniyali Iskender hec vaxt Derbend qapisinda olmamisdir TesviriUzunlugu 700 m olan qala gil mehlulun ustu doldurularaq Yuxari Sarmat dasindan tikilmisdir Qeyri beraber olan divarlarin hundurluyu 6 5 ile 20 m arasinda qalinligi 3 5 m e qederdir buna gore Qolsteyn sefiri Adam Oleariusun ifadesine gore arabada burclerin arasinda geze bilersiniz Sahil boyunca geden yol qerbdeki qalaya bitisik iki paralel qala divari ile baglanmis serq ucunda denize girerek dayaz suda qalaya kecmeye manee toretmis ve gemiler ucun liman meydana getirmisdi VI esrin sonunda Xezerin seviyyesi asagi dusmusdu bu da qala divarlarinin denizin icine dogru uzanmasini izah edir Orta esrler Derbend seheri iki divarin arasinda 350 450 m mesafede yerlesirdi Derbend qalasi eslinde butun dag yollarini idare eden guclu Dag bari Dag Divari istehkamini da ehate eden mudafie sisteminin yalniz bir hissesidir Strateji ehemiyyetli yerlerde yerlesen divarlardan qullelerden darvazalardan ve onlari qoruyan yasayis menteqelerinden ibaret idi Adam Olearius onu 60 mil texminen 100 km uzunlugunda qeyd etse de dag barlar daglarda 40 km yukseklikde Tabasarana qeder uzanir Qerbden Derbend divarlari Narin Qala qalasina bitisikdir Yasina baxmayaraq qala esrler boyu muhum mudafie rolunu oynamisdir Her defe qalanin sahibi deyisende qala yeniden qurulur ve temir edilirdi Buna gore de bu gun bir agacin illik uzukleri kimi Derbendin butun tarixi qalanin qurulusu boyunca izlenile biler TarixiXezer qapisi haqqinda ilk melumat eramizdan evvel VI esre aiddir Miletden olan meshur qedim yunan cografiyasunasi Miletli Hekatey e e VI esr terefinden onun haqda yazilmisdir Herodot eramizdan evvel VIII esrin sonu VII esrin evvelindeki skiflerin On Asiyaya yurusu ile elaqedar olaraq bu yerler haqqinda da yazmisdir Skifler sag yolunda Qafqaz daglarini tutaraq yuxari yol boyunca isgal etdiler V esrde Sasani hokmdari II Yezdegird 438 455 ci iller zamaninda bu istehkamlar esasinda Derbend qalasindan denize qeder butun kecidin qabagini keserek tepenin zirvesinedek uzanan qala divarlari ucaldilmisdi Qala divarlari tepe uzerinde salinmis mohkem icqalaya bitisirdi Sonralar ciy kerpicden olan divarlara lap yaxin sanki ona uzluk kimi simal das divari tikilmisdi Derbendin das divari I Xosrov Enusirevan 531 579 cu iller dovrunde tikilmeye baslanmis ve 567 ci ilde basqa bir ferziyyeye gore ise 547 ci ilde basa catdirilmisdir 735 ci ilden etibaren Derbend ve Narin Qala Dagistanda Ereb xilafetinin herbi inzibati merkezine habele en boyuk ticaret limanina ve burada Islamin yayilma merkezine cevrildi XIV esrde Derbend qalasi Asagi Culatdan bir qeder aralida Toxtamisla vurusan Teymurun doyus yeri oldu Orta esrler dovrunde Derbend seheri uzun muddet Sirvansahlar dovletinin terkibinde olmusdur Samaxidan sonra Baki ile birlikde Derbend dovletin esas seherleri sayilirdi Car I Pyotrun 1722 ci ilde Rusiyanin Xezeryani bolgelere herbi yurusu zamani Derbend seheri isgal olundu Lakin Nadir sah dovrunde seher Rusiya imperiyasindan geri alindi Derbend qalasi bir muddet Quba xanligindan asili olmusdur 1796 ci il Rusiya Iran muharibesi zamani qala bas qerargahi qalada yerlesdiren general Valerian Zubovun rehberliyi altinda rus qosunlari terefinden isgal olundu 1860 ci ilde Dagistan vilayeti qurulduqdan sonra inzibati merkez Temir Xan Suraya indiki Buynaksk seheri kocdu ve 1867 ci ilden sonra Derbend herbi qalasi legv edildi 1870 ci ilde General Komarov qala ile seherin cenub divarindan kenara cixan hissesi arasindaki elaqeni asanlasdiran demek olar ki yarim kilometrlik bir hissenin sokulmesini emr etdi IstinadlarSelim Omarovich Han Magomedov Derbent Gosudarstvennoe izdatelstvo literatury po stroitelstvu arhitekture i stroitelnym materialam 1958 Shihabudin Mikailov Dagestan v fotografiyah Mgnoveniya istorii Litres 2017 ISBN 9785457879478 100 samyh krasivyh mest Rossii Litres 2017 ISBN 9785457545762 M I Artamonov Istoriya hazar Ripol Klassik 2013 123 124 ISBN 9785458275170 I S Zonn Kaspijskaya enciklopediya Mezhdunarodnye otnosheniya 2004 153 Trever Kamilla Vasilevna Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e AN SSSR Moskva Leningrad 1959 Magomet Muslimovich Kurbanov Dusha i pamyat naroda zhanrovaya sistema tabasaranskogo folklora i ee istoricheskaya evolyuciya Dagestanskoe kn izd vo 1996 Boris Nikolaevich Rzhonsnickij Boris Yakovlevich Rozen E H Lenc Mysl 1987 95 Vasilij Potto Kavkazskaya vojna Tom 1 Ot drevnejshih vremen do Ermolova Litres 2017 ISBN 5425080921 Barmankulov M K Tyurkskaya vselennaya Ylym 1996 62 Trudy Vsesoyuznogo geolog razvedochnogo obedineniya NKTP SSSR Transactions of the United Geological and Prospecting Service of the USSR Gos nauchn tehn gorno geologo neftyanoe izd vo 1931 Alekseev Yu V Somov G Yu Obekty kulturnogo naslediya Tom 1 i 2 Uchebnik Prospekt 2015 ISBN 9785392197484 Krepost Naryn Kala OZON travel rus www ozon travel 2020 06 23 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 05 Kabardino Balkarskij nauchno issledovatelskij institut Istoriya Kabardy s drevnejshih vremen do nashih dnej Izd vo Akademii nauk SSSR 1957 Aleksej Shishov Orden Svyatogo Georgiya Vsyo o samoj pochetnoj nagrade Rossijskoj Imperii Litres 2017 ISBN 9785457595934 EdebiyyatHan Magomedov Selim Omarovich Derbendskaya krepost i Dagbary M 2002 Kerimov Abusaud Kerimovich Moj gorod Derbent M Prozerpina 1994 Kudryavcev A A Drevnij Derbent ru Stranicy istorii nashej Rodiny 120000 nus M Nauka 1982 Bestuzhev Marlinskij A A Pisma iz Dagestana monografiya M Direkt Mediya 2011 Xarici kecidlerArtamonov M I Drevnij Derbent PDF Sovetskaya arheologiya 1946