Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bezoar keçisi (lat. Capra aegagrus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin cütdırnaqlılar dəstəsinin boşbuynuzlular fəsiləsinin dağ keçisi cinsinə aid heyvan növü. Nadir növdür. Yaxın gələcəkdə təhlükəli vəziyyətə düşə bilər. Sayı azalmaqda olan növdür, adı qırmızı kitaba düşmüşdür.
| Bezoar keçisi | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Ranqsız: Dəstə: Klad: Klad: Klad: Yarımdəstə: İnfradəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Bezoar keçisi | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Ümumi xarakteristikası və görünüşü
Başqa vəhşi keçilərlə müqayisədə nisbətən kiçikdir. Bədənin uzunluğu 140–160 sm, cida 80–85 sm. Çəkisi — erkəklərdə 40–45 kq, dişi fərdlərdə 26–30 kq, təşkil edir. Capra cinsinin digər növlərlə müqayisədə, yüngül bədən tutumuna malikdir. Qulaqları 10–11 sm olub, iti ucla qurtarır. Erkəklərdə boyun gödək və yoğun, dişi fərdlərdə isə nazik və uzundur. Arxa tərəfin önə nisbətən hündür olması xarakterik əlamətdir. Erkəklərin buynuzları, xarakterik xüsusiyyətə malik olub, qılınc şəklində əyilərək yuxarıya və dal tərəfə doğru uzanır. Hər iki cinsdə buynuz olur, lakin dişilərin buynuzalrı çox zəif və qısadır (18–39 sm). Erkəklərin buynuzları (1m-ə çatır). Buynuzlar, qövs və qılınc şəklində əyilərək yanlara getmişdir. Qış dövründə, qaya keçilərinin rəngi açıqlaşır, hər iki cins rənginə görə bir-birindən seçilmirlər. Erkək fərdlərdə boynundan tutmuş bel boyu və qabaq ətrafların yan tərəfi ilə beldən ayrılaraq (sağ və sol tərəf) uzanan tünd-qara zolaq nəzərə çarpır. Boyunun tirində nisbətən uzun tüklərdən ibarət yal vardır.
Həyat tərzi
Qaya keçilərinin həyat tərzində əsas səciyyəvi xüsusiyyətlər — onların oturaq həyat sürməsi, kiçik dəstələr və sürü halında yaşaması, fəsillərdən asılı olaraq hündürlük qurşaqları üzrə cinsiyyət və yaş qruplarında paylanması, çox da nəzərə çarpamayan miqrasiyaları, hövrəgəlmə, cütləşmə, boğazlıq və doğum dövrlərində olan reaksilayarı, ana qayğısı, lakatya dövrünü təşkil edən komponentlərdir. Bunlardan ən mühüm əhəmiyyətlisi sürü əmələ gətirmə və ilin fəsillərindən asılı olaraq sürülərin ölçüsünün dəyişməsidir. Fəsillərlə əlaqədar olaraq tükün və onun rənginin dəyişməsi (tüləmə ildə 2 dəfə yaz və payızda), miqrasiyalar baş verir. Təbii şəraitdə orta ömür uzunluğu məlum deyil. Zoopark şəraitində 10–14, bəzən isə 17 ilə kimi yaşaya bilir.
Yayılması
Dünyada yayılması — Yunanıstan, Kiçik Asiya, Qafqaz, İran, . Azərbaycanda yayılması — Keçmiş tarixi dövrlərdə qaya keçisinin yaşadığı ümumi areallar demək olar ki, Kiçik Qafqaz təbii vilayətinin bütün rayonlarının o cümlədən Talış coğrafi vilayətinin yüksək dağlıq ərazilərini əhatə etmişdir. XX əsrin başlanğıcına qədər tamamilə kəsilmişdir. Azərbaycanda Bezoar keçisinin müasir yaşayış əraziləri bir-birilə əlaqəsi olmayan və təcrid olunmuş lokal biotoplardan ibarətdir. Bir sözlə, Kiçik qafqaz təbii vilayətində daxil olan Azərbaycanın ən qiymətli əraziləri sayılan Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı yüksək dağ silsilələrində qaya keçisininnəslinin kəsilmə təhlükəsi vardır. Hal-hazırda, qaya keçisinin Azərbaycanda müasir arealları daxilində heyvanların yayılma xüsusiyyətinə, sayına və sıxlığına görə Naxçıvan MR-nın ərazisi (Dərələyəz dağ silisiləsini, Nehrəmdağ, İlanlıdağ və Darıdağ)üstünlük təşkil edir. Gəncə-Daşkəsən zonasında Şahdağ və əhatə edir.
Yaşayış yeri
Qaya keçisi çılpaq qayalıqlarda yaşamağa uyğunlaşmışdır. Bu heyvan sıldırımlı, uçurumlu və çox sərt qayalıqlarda yaşayan cütdırnaqlıların tipik nümayəndəsi hesab olunur. Onların yaşayış yerlərində digər heyvanlar yaşamağa cürət edə bilmirlər. Qaya keçilərinin dağ landşaftlarında şaquli hündürlüklər üzrə yayılma diapozonu çox genişdir. Əksər vaxtlarda qaya keçiləri dəniz səviyyəsindən 1000 metrdən başlamış 2300–2500 m-ə qədər qurşaqlarda məskunlaşırlar. Bəzi hallarda 400 m-ə qədər (Ağrı dağında) hündürlüyə qalxırlar.
Sayı
Azərbaycanda qaya keçisinin sayı və say dinamikası 14 il ərzində tədqiq edilmişdir. Sayı yüksək deyildir. Uzun illər qorunmasına baxmayaraq, sayının hiss olunacaq dərəcədə artması müşahidə olunmur. Kiçik Qafqaz üzrə ən aşağı sıxlığı Gəncə-Daşkəsən, Laçın-Kəlbəcər ərazilərində qeydə alınmışdır. Hazırda respublika üzrə bu heyvanların sayı XX əsrin ortaları ilə müqayisədə daha aşağıdır. Onların sayı hal-hazırda 800–1200 başa qədərdir.
Miqrasiyası
Qaya keçisinin miqrasiyası (sutka və mövsümlə bğlı yerdəyişmələr) və ya köçmələri çox az hallarda müşahidə olunur. Bu, qaya keçisinin digər dağ cütdırnaqlılarına nisbətən yaşadıqları biotop və hündürlük qurşaqlarına çox bağlı olması ilə iah olunur. Bu heyvanların həyatında miqrasiyasının belə zəif olması, onlarda bir sıra bioloji və ekoloji xüsusiyyətlərin zəifliyinə səbəb olmuşdur. Qaya keçiləri ilin fədillərindən aılı olaraq areal daxilində şaquli və üfiqi formada kiçik yerdəyişmələr edirlər. Qaya keçiləri qış fəslində (dekabr-fevral ayları 50–60 %) qar və çovğunun az tutduğu cənub-şərq yamaclarında daha çox rast gəlinir. Heyvanların ən az rast gəlindiyi coğrafi tərəflər isə — şimal, şimal-qərb və cənub-qərb hissələridir. İlin yaz fəslində heyvanlar yerlərini dəyişərək cənub (33%), şərq (31%) və ən çox (36%) isə, cənub-şərq yamaclarında rast gəlinir.
Çoxalması
Keçilərin cütləşmə dövrü noyabrın əvvəlindən dekabrın axırına qədər davam edir. Bu cütləşmə 3 mərhələdə tamamlanır. I mərhələ , bu dövrdə onlarda gələcək cütləşmə üçün fizioloji hazırlıq gedir. Onlarda məxsusi davranış reaksiyaları formalaşır. Bu zaman heyvanlarda qorxu hissi zəifləyir, fəallıq artır, qidalanma sanki unudulur və istirahıt saatları azalmış olur. Bu dövrün davamı kimi cütləşmə prosesi başlayır. Cütləşmə dövründə isə hövrəgəlmə dövrünə nisbətən bu reaksiya tipləri daha da artmışdır. Hövrəgəlmə dövründə qaya keçilərinin dırnaqları arasında olan vəzlərdən xüsusi iyə malik sekret ifraz olunurki bu iyin vasitəsi ilə erkək və dişi fərdlər bir-birini daha tez tapa bilirlər. Keçilərin cütləşmə dövrünə xas olan əlamətlərindən biri də, erkək fərdlərin dişi fərdlər uğrunda döyüş səhnələridir. Bu zaman onlar kəskin döyüşdüklərindən buynuzları bütöv şəkildə sınmış olur. Döyüşdən qalib çıxa bilən erkək fərdlər ətraflarına bir neçə dişi fərd toplayaraq cütləşmə aktını həyata keçirir. Boğazlıq dövrü 5 – 5,5 aya qədər davam edir. Aprel-may ayında 1–2, bəzən də 3 bala doğurlar.
Qidalanması
Qafqazda qaya keçisinin qidalanması alimlər tərəfindən tədqiq edilmiş və qidalanmanın müxtəlif tərəfləri: yem bitkilərinin növ tərkibi, fəsillərdən asılı olaraq qida rasionunun dəyişilməsi, heyvanların qida bitkilərinin orqan və hissələrindən istifadə dərəcəsi və digər məslələr müşahidə edilmişdir. Azərbaycanda, qaya keçilərinin qida rasionunu təşkil edən 23 fəsiləyə mənsub olan 71 növ bitki məlumdur. Qaya keçiləri narahatedici amillər olduqda çox sərt və insanın keçə bilmədiyi sıldırımlı qayalar və rəflərdə otlayırlar. Qida rasionuna daxil olan bitkilər — kol və ağacların yarpaqları, , , moruq, , , gəvən, , yarğanotu və s otlayırlar. Qidalanma rasionu ilin fəsilləri ilə əlaqədar olaraq dəyişir. I dövr qidalanma rejimi erkən yazdan başlayaraq (mart-iyul) iyul ayının I ongünlüyünə qədərki dövr sayıla bilər. II dövr yayın sonundan başlayaraq payızın sonuna qədər (avqust-noyabr) davam edir. Qaya keçilərinin qidalanmasının əsas tərkib hissəini təşkil edən su içmə heç vaxt əldə edilmir. Bu da areallarda su mənbələrinin çoxluğu ilə əlaqədardır.
Rəqibi, düşməni, xəstəliyi
Qaya keçisinin təbiətdə əsas düşmənləri sırasına — ayı, canavar, bəbir və bir sıra daxildir. Azərbaycanda bezoar keçisinin əsas düşmənləri içərisində canavar, vaşaq və bəbir tutur. Qanadlı düşmənlərindən biri bərquddur. Qaya keçilərinin təbii qida rəqibi onula bir arealda yaşayan Asiya muflonu hesab edilir. II əsas qida rəqibləri ev heyvanlarıdır (qoyun, keçi, mal-qara). Belə qida rəqibləri əsasən qış fəsillərində daha çox özünü göstərir. Qaya keçilərinin təbiətdə sayca artımının qarşısını alan amillərdən biri də endo və ekto parazitlərinin və xəstəliklərinin mövcud olmasıdır. Helmintlərin az olması onların aralıq sahiblərinin olamaması ilə izah edilir. Bəzən bu heyvanlarda qoturluq gənələridə müşahidə edilir.
Sayının dəyişilmə səbəbləri
İnsanlar tərəfindən heyvanların qırılması, sürüləri üçün həmin yerlərdə dağ otlaqlarının genişləndirilməsi, ev heyvanları ilə qida rəqabətinin güclənməsi və ev heyvanlarının geniş yayıması ilə əlaqədardır.
Qorunması üçün zəruri tədbirlər
Növlərin yayıldığı bütün ərazilərdə qorunmasını gücləndirmək. Bu nadir növün saxlanılması üçün biologiyasının davamlı öyrənilməsi, mühafizə olunan ərazilərdə iqlimə uyğunlaşdırılması üzrə üsulların işlənilməsi. Zəngəzur və Göygöl milli parklarlarında mühafizə edilir, Bern konvensiyasının İİ əlavəsinə daxil edilmişdir.
Qəbul edilməsi vacib olan tədbirlər
Gələcəkdə qaya keçilərini keçmiş tarixi yaşayış yerlərinə köçürülməklə (reintroduksiya) sayının artırılması zəruri tədbirlərdəndir (Zuvand, Gömürgöy, Dağlıq Qarabağ və s.).
Yarımnövləri
İstinadlar
- Nomenclature I. C. O. Z. Opinion 2027 (Case 3010), Opinion 2027 (Case 3010) Usage of 17 specific names based on wild species which are pre-dated by or contemporary with those based on domestic animals (Lepidoptera, Osteichthyes, Mammalia): conserved (ing.). // The Bulletin of Zoological Nomenclature: The Official Periodical of the International Commission on Zoological Nomenclature London: International Commission on Zoological Nomenclature, 2003. Vol. 60, Iss. 1. P. 81–84. ISSN 0007-5167; 2057-0570
- Erxleben I. C. P. Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates cum synonymia et historia animalium. Classis I. Mammalia. Lipsiae: 1777. S. 260.
- Azərbaycanın Qırmızı Kitabı II cild, Bakı, 2013
- Sücəddin Quliyev, Bioloji müxtəliflik, Azərbaycan Cütdırnaqlılar faunası. Bakı, 2008, səh 224
- Кулиев С.М Безеаровый козел и Дагестанский тур Азербайджана. Автор еф. дисс..кан. биол.наук. М., 1987.
- Quliyev S. M Azərbaycanda cütdırnaqlılar faunasının müasir ekoloji vəziyyəti və qorunması problemləri. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri XII cild, Bakı, 2008, s 709–713.
Ədəbiyyat
- Sücəddin Quliyev, Bioloji müxtəliflik, Azərbaycan Cütdırnaqlılar faunası. Bakı, 2008, səh 224
- Quliyev S. M Azərbaycanda cütdırnaqlılar faunasının müasir ekoloji vəziyyəti və qorunması problemləri. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri XII cild, Bakı, 2008, s 709–713.
- Azərbaycanın Qırmızı Kitabı II cild, Bakı, 2013
- Вейнберг П. И.О состоянии популяции и особенностях биологии безоарового козла (Capra aegagrus Erxleben) в Дагестане. Блюл. Моип. отд. биол. 1996б, т. 104,вып. 4, с.12–21
- Кулиев С.М Безеаровый козел и Дагестанский тур Азербайджана. Автор еф. дисс..кан. биол.наук. М., 1987.
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bezoar kecisi lat Capra aegagrus heyvanlar aleminin xordalilar tipinin memeliler sinfinin cutdirnaqlilar destesinin bosbuynuzlular fesilesinin dag kecisi cinsine aid heyvan novu Nadir novdur Yaxin gelecekde tehlukeli veziyyete duse biler Sayi azalmaqda olan novdur adi qirmizi kitaba dusmusdur Bezoar kecisiElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Qranddeste Ranqsiz DirnaqlilarDeste CutdirnaqlilarKlad Klad Klad Yarimdeste GovseyenlerInfradeste Fesile BosbuynuzlularYarimfesile KecilerTriba Cins Dag kecisiNov Bezoar kecisiBeynelxalq elmi adiCapra aegagrus Johann Christian Polycarp Erxleben 1777Sekil axtarisiITIS 898264NCBI 9923FW 149651Umumi xarakteristikasi ve gorunusuBasqa vehsi kecilerle muqayisede nisbeten kicikdir Bedenin uzunlugu 140 160 sm cida 80 85 sm Cekisi erkeklerde 40 45 kq disi ferdlerde 26 30 kq teskil edir Capra cinsinin diger novlerle muqayisede yungul beden tutumuna malikdir Qulaqlari 10 11 sm olub iti ucla qurtarir Erkeklerde boyun godek ve yogun disi ferdlerde ise nazik ve uzundur Arxa terefin one nisbeten hundur olmasi xarakterik elametdir Erkeklerin buynuzlari xarakterik xususiyyete malik olub qilinc seklinde eyilerek yuxariya ve dal terefe dogru uzanir Her iki cinsde buynuz olur lakin disilerin buynuzalri cox zeif ve qisadir 18 39 sm Erkeklerin buynuzlari 1m e catir Buynuzlar qovs ve qilinc seklinde eyilerek yanlara getmisdir Qis dovrunde qaya kecilerinin rengi aciqlasir her iki cins rengine gore bir birinden secilmirler Erkek ferdlerde boynundan tutmus bel boyu ve qabaq etraflarin yan terefi ile belden ayrilaraq sag ve sol teref uzanan tund qara zolaq nezere carpir Boyunun tirinde nisbeten uzun tuklerden ibaret yal vardir Heyat terziQaya kecilerinin heyat terzinde esas seciyyevi xususiyyetler onlarin oturaq heyat surmesi kicik desteler ve suru halinda yasamasi fesillerden asili olaraq hundurluk qursaqlari uzre cinsiyyet ve yas qruplarinda paylanmasi cox da nezere carpamayan miqrasiyalari hovregelme cutlesme bogazliq ve dogum dovrlerinde olan reaksilayari ana qaygisi lakatya dovrunu teskil eden komponentlerdir Bunlardan en muhum ehemiyyetlisi suru emele getirme ve ilin fesillerinden asili olaraq surulerin olcusunun deyismesidir Fesillerle elaqedar olaraq tukun ve onun renginin deyismesi tuleme ilde 2 defe yaz ve payizda miqrasiyalar bas verir Tebii seraitde orta omur uzunlugu melum deyil Zoopark seraitinde 10 14 bezen ise 17 ile kimi yasaya bilir YayilmasiDunyada yayilmasi Yunanistan Kicik Asiya Qafqaz Iran Azerbaycanda yayilmasi Kecmis tarixi dovrlerde qaya kecisinin yasadigi umumi areallar demek olar ki Kicik Qafqaz tebii vilayetinin butun rayonlarinin o cumleden Talis cografi vilayetinin yuksek dagliq erazilerini ehate etmisdir XX esrin baslangicina qeder tamamile kesilmisdir Azerbaycanda Bezoar kecisinin muasir yasayis erazileri bir birile elaqesi olmayan ve tecrid olunmus lokal biotoplardan ibaretdir Bir sozle Kicik qafqaz tebii vilayetinde daxil olan Azerbaycanin en qiymetli erazileri sayilan Dagliq Qarabag ve onun etrafindaki yuksek dag silsilelerinde qaya kecisininneslinin kesilme tehlukesi vardir Hal hazirda qaya kecisinin Azerbaycanda muasir areallari daxilinde heyvanlarin yayilma xususiyyetine sayina ve sixligina gore Naxcivan MR nin erazisi Dereleyez dag silisilesini Nehremdag Ilanlidag ve Daridag ustunluk teskil edir Gence Daskesen zonasinda Sahdag ve ehate edir Yasayis yeriQaya kecisi cilpaq qayaliqlarda yasamaga uygunlasmisdir Bu heyvan sildirimli ucurumlu ve cox sert qayaliqlarda yasayan cutdirnaqlilarin tipik numayendesi hesab olunur Onlarin yasayis yerlerinde diger heyvanlar yasamaga curet ede bilmirler Qaya kecilerinin dag landsaftlarinda saquli hundurlukler uzre yayilma diapozonu cox genisdir Ekser vaxtlarda qaya kecileri deniz seviyyesinden 1000 metrden baslamis 2300 2500 m e qeder qursaqlarda meskunlasirlar Bezi hallarda 400 m e qeder Agri daginda hundurluye qalxirlar SayiAzerbaycanda qaya kecisinin sayi ve say dinamikasi 14 il erzinde tedqiq edilmisdir Sayi yuksek deyildir Uzun iller qorunmasina baxmayaraq sayinin hiss olunacaq derecede artmasi musahide olunmur Kicik Qafqaz uzre en asagi sixligi Gence Daskesen Lacin Kelbecer erazilerinde qeyde alinmisdir Hazirda respublika uzre bu heyvanlarin sayi XX esrin ortalari ile muqayisede daha asagidir Onlarin sayi hal hazirda 800 1200 basa qederdir MiqrasiyasiQaya kecisinin miqrasiyasi sutka ve movsumle bgli yerdeyismeler ve ya kocmeleri cox az hallarda musahide olunur Bu qaya kecisinin diger dag cutdirnaqlilarina nisbeten yasadiqlari biotop ve hundurluk qursaqlarina cox bagli olmasi ile iah olunur Bu heyvanlarin heyatinda miqrasiyasinin bele zeif olmasi onlarda bir sira bioloji ve ekoloji xususiyyetlerin zeifliyine sebeb olmusdur Qaya kecileri ilin fedillerinden aili olaraq areal daxilinde saquli ve ufiqi formada kicik yerdeyismeler edirler Qaya kecileri qis feslinde dekabr fevral aylari 50 60 qar ve covgunun az tutdugu cenub serq yamaclarinda daha cox rast gelinir Heyvanlarin en az rast gelindiyi cografi terefler ise simal simal qerb ve cenub qerb hisseleridir Ilin yaz feslinde heyvanlar yerlerini deyiserek cenub 33 serq 31 ve en cox 36 ise cenub serq yamaclarinda rast gelinir CoxalmasiKecilerin cutlesme dovru noyabrin evvelinden dekabrin axirina qeder davam edir Bu cutlesme 3 merhelede tamamlanir I merhele bu dovrde onlarda gelecek cutlesme ucun fizioloji hazirliq gedir Onlarda mexsusi davranis reaksiyalari formalasir Bu zaman heyvanlarda qorxu hissi zeifleyir fealliq artir qidalanma sanki unudulur ve istirahit saatlari azalmis olur Bu dovrun davami kimi cutlesme prosesi baslayir Cutlesme dovrunde ise hovregelme dovrune nisbeten bu reaksiya tipleri daha da artmisdir Hovregelme dovrunde qaya kecilerinin dirnaqlari arasinda olan vezlerden xususi iye malik sekret ifraz olunurki bu iyin vasitesi ile erkek ve disi ferdler bir birini daha tez tapa bilirler Kecilerin cutlesme dovrune xas olan elametlerinden biri de erkek ferdlerin disi ferdler ugrunda doyus sehneleridir Bu zaman onlar keskin doyusduklerinden buynuzlari butov sekilde sinmis olur Doyusden qalib cixa bilen erkek ferdler etraflarina bir nece disi ferd toplayaraq cutlesme aktini heyata kecirir Bogazliq dovru 5 5 5 aya qeder davam edir Aprel may ayinda 1 2 bezen de 3 bala dogurlar QidalanmasiQafqazda qaya kecisinin qidalanmasi alimler terefinden tedqiq edilmis ve qidalanmanin muxtelif terefleri yem bitkilerinin nov terkibi fesillerden asili olaraq qida rasionunun deyisilmesi heyvanlarin qida bitkilerinin orqan ve hisselerinden istifade derecesi ve diger mesleler musahide edilmisdir Azerbaycanda qaya kecilerinin qida rasionunu teskil eden 23 fesileye mensub olan 71 nov bitki melumdur Qaya kecileri narahatedici amiller olduqda cox sert ve insanin kece bilmediyi sildirimli qayalar ve reflerde otlayirlar Qida rasionuna daxil olan bitkiler kol ve agaclarin yarpaqlari moruq geven yarganotu ve s otlayirlar Qidalanma rasionu ilin fesilleri ile elaqedar olaraq deyisir I dovr qidalanma rejimi erken yazdan baslayaraq mart iyul iyul ayinin I ongunluyune qederki dovr sayila biler II dovr yayin sonundan baslayaraq payizin sonuna qeder avqust noyabr davam edir Qaya kecilerinin qidalanmasinin esas terkib hisseini teskil eden su icme hec vaxt elde edilmir Bu da areallarda su menbelerinin coxlugu ile elaqedardir Reqibi dusmeni xesteliyiQaya kecisinin tebietde esas dusmenleri sirasina ayi canavar bebir ve bir sira daxildir Azerbaycanda bezoar kecisinin esas dusmenleri icerisinde canavar vasaq ve bebir tutur Qanadli dusmenlerinden biri berquddur Qaya kecilerinin tebii qida reqibi onula bir arealda yasayan Asiya muflonu hesab edilir II esas qida reqibleri ev heyvanlaridir qoyun keci mal qara Bele qida reqibleri esasen qis fesillerinde daha cox ozunu gosterir Qaya kecilerinin tebietde sayca artiminin qarsisini alan amillerden biri de endo ve ekto parazitlerinin ve xesteliklerinin movcud olmasidir Helmintlerin az olmasi onlarin araliq sahiblerinin olamamasi ile izah edilir Bezen bu heyvanlarda qoturluq geneleride musahide edilir Sayinin deyisilme sebebleriInsanlar terefinden heyvanlarin qirilmasi suruleri ucun hemin yerlerde dag otlaqlarinin genislendirilmesi ev heyvanlari ile qida reqabetinin guclenmesi ve ev heyvanlarinin genis yayimasi ile elaqedardir Qorunmasi ucun zeruri tedbirlerNovlerin yayildigi butun erazilerde qorunmasini guclendirmek Bu nadir novun saxlanilmasi ucun biologiyasinin davamli oyrenilmesi muhafize olunan erazilerde iqlime uygunlasdirilmasi uzre usullarin islenilmesi Zengezur ve Goygol milli parklarlarinda muhafize edilir Bern konvensiyasinin II elavesine daxil edilmisdir Qebul edilmesi vacib olan tedbirlerGelecekde qaya kecilerini kecmis tarixi yasayis yerlerine kocurulmekle reintroduksiya sayinin artirilmasi zeruri tedbirlerdendir Zuvand Gomurgoy Dagliq Qarabag ve s YarimnovleriCapra aegagrus aegagrus Capra aegagrus blythi Capra aegagrus chialtanensis Capra aegagrus cretica Capra aegagrus turcmenica IstinadlarNomenclature I C O Z Opinion 2027 Case 3010 Opinion 2027 Case 3010 Usage of 17 specific names based on wild species which are pre dated by or contemporary with those based on domestic animals Lepidoptera Osteichthyes Mammalia conserved ing The Bulletin of Zoological Nomenclature The Official Periodical of the International Commission on Zoological NomenclatureLondon International Commission on Zoological Nomenclature 2003 Vol 60 Iss 1 P 81 84 ISSN 0007 5167 2057 0570 Erxleben I C P Systema regni animalis per classes ordines genera species varietates cum synonymia et historia animalium Classis I Mammalia Lipsiae 1777 S 260 Azerbaycanin Qirmizi Kitabi II cild Baki 2013 Suceddin Quliyev Bioloji muxteliflik Azerbaycan Cutdirnaqlilar faunasi Baki 2008 seh 224 Kuliev S M Bezearovyj kozel i Dagestanskij tur Azerbajdzhana Avtor ef diss kan biol nauk M 1987 Quliyev S M Azerbaycanda cutdirnaqlilar faunasinin muasir ekoloji veziyyeti ve qorunmasi problemleri Azerbaycan Cografiya Cemiyyetinin eserleri XII cild Baki 2008 s 709 713 EdebiyyatSuceddin Quliyev Bioloji muxteliflik Azerbaycan Cutdirnaqlilar faunasi Baki 2008 seh 224 Quliyev S M Azerbaycanda cutdirnaqlilar faunasinin muasir ekoloji veziyyeti ve qorunmasi problemleri Azerbaycan Cografiya Cemiyyetinin eserleri XII cild Baki 2008 s 709 713 Azerbaycanin Qirmizi Kitabi II cild Baki 2013 Vejnberg P I O sostoyanii populyacii i osobennostyah biologii bezoarovogo kozla Capra aegagrus Erxleben v Dagestane Blyul Moip otd biol 1996b t 104 vyp 4 s 12 21 Kuliev S M Bezearovyj kozel i Dagestanskij tur Azerbajdzhana Avtor ef diss kan biol nauk M 1987 Xarici kecidler 1 Hemcinin bax