Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bakı kommunası — 25 aprel 1918–31 iyul 1918 tarixləri arası Bakıda mövcud olmuş bolşevik dövlət qurumu.
| Tarixi dövlət | |||
| Bakı Kommunası | |||
|---|---|---|---|
| Бакинская коммуна | |||
| |||
| İnternasional | |||
| | |||
| Paytaxt | Bakı | ||
| Rəsmi dilləri | Rus dili | ||
| İdarəetmə forması | Kommuna | ||
| Fövqəladə komissar | |||
| • 25 aprel 1918 - 31 iyul 1918 | Stepan Şaumyan | ||
Quruluşu
Tərkibində bolşeviklər və solçular olan "Xalq Komissarları Soveti (XKS) 1918-ci ildə Bakıda mart soyqırımından sonra hakimiyyətə gəlirlər. Bu sovet 25 aprel 1918-ci ildə yaradılmışdır. Sovetin sədri o vaxt Qafqaz fövqəladə işləri üzrə icraçı və Bakı şurasının sədri olan Stepan Şaumyan idi.
Sol eserlər, sağ eserlər, menşeviklər və ibarət olan bu kommunada bolşeviklər azlıq təşkil edirdi. Kommunada azərbaycanlıların təmsil olunmaması tarixçi fikrincə bolşeviklərin onlara "inqilabi nöqteyi-nəzərdən yetkin olmayan kütlə" kimi baxmaqları idi. Bunda həmçinin daşnakların çoxluğa sahib olması, hərbi qüvvələrin 70%-inin erməni zabit Z. Avetisyanın əmrində olması idi. Bakı kommunası ordusunun Gəncəyə hücumu zamanı erməni əsgərlər yerli xalqa çoxlu ziyan vermişdilər. Bakı kommunasının ilk işi bankları və digər özəl mülkləri milliləşdirmək olmuşdu. Lakin Şaumyanın işləri gecikdirməsi ucbatından neft sənayəsi hələ də milyonerlərin əlində idi. 18 iyun 1918-ci ildə Leninin bu barədə tapşırığından sonra, 20 iyun 1918-ci ildə Bakı soveti neftin milliləşdirilməsi haqqında qanun qəbul etdi.
Göyçay yaxınlığında Bakı ordusunun məğlubiyyəti şəhərdə krizis yaratdı,24 may 1918-ci ildə Lenin Şaumyana mümkünsə Noy Jordaniya ilə ittifaqa girməsini və bu da alınmasa diplomatiyaya əl atmağı tapşırmışdı. Daha sonra 3 iyul 1918-ci ildə Stalinə Şaumyanla əlaqəyə girməsini, ona almanların türklərə qarşı vuruşmaq təklifini çatdırmasını tapşırmışdı. Bakıda isə əhval ayrı cür idi. Menşeviklər, eserlər və daşnaklar ingilis ordusunun köməyinə arxalanmaq qərarına gəldilər. Bu qərar 20 iyul 1918-ci ildə Stalin, ondan iki gün sonra isə Lenin etiraz etmişdi:
Mən Stalinin Bakı sovetinin narodnik fraksiyasına (qeyri-bolşevik solçular) qarşı yazdığı teleqramı sadəcə dəstəkləyə bilərəm.
Hərbi qüvvəsi
Bakı Sovet və Sentrokaspi Diktaturası qoşunlarının əsas dayaqlarından biri keçmiş çar ordusunun inqilabi təbliğatın təsirinə düşmüş əsgər və matrosları idi. Dəfələrlə onları silahları təhvil vermədən sovet hissələrinə qoşulmağa çağıran bolşeviklər bir çox hallarda öz istəklərinə nail olurdular. Rusiyaya qayıtmaq istəyənlərə silahları Azərbaycanın milli hissələrinə deyil, məhz sovet qoşunlarına təhvil vermək çağırışları da öz işini görürdü. Hələ müharibə getdiyi dövrdə çar hökuməti tərəfindən yaradılan erməni hərbi hissələri Türkiyə ordusuna qarşı vuruşmaq üçün ən müasir silahlarla təmin olunurdu.
1917-ci ilin sonlarında Qafqazda cəmləşdirilən bu hissələrin zabit və əsgərlərinə müraciətlərində "Daşnaksutyun" partiyası və Erməni Milli Şurası silahları təhvil verməməyi tələb edirdi. Nəticədə istər bolşevik hərbi hissələri, istərsə də onlarla əlbir olan erməni-daşnak bölmələri kifayət qədər müasir silah və sursatla təmin edilmişdi. Misal üçün, cəbhədən tərxis olunan hissələrdən bir zirehli qatar, xeyli zirehli avtomobil ya top götürülmüşdü. Üstəlik, Rusiyadan əhəmiyyətli kömək gəlirdi. RSFSR XKS Bakı Soveti ordusunun yaradılması üçün 30 milyon 800 min rubl pul və hərbi təlimatçılar göndərmişdi, şərait imkan verən kimi isə ağır silahlar, ilk növbədə zirehli texnika və top da yollayırdı.
1917-ci ilin əvvəllərinə bütün hissələr atıcı silahlarla təmin edildi. Toplanan silah ehtiyatları Bakıda erməni və rus əhalini silahlandırmağa imkan verirdi. Dəniz aviasiyası məktəbi və Xəzər dəniz donanmasının dəstəyi, iki zirehli qatarın və bir zirehli avtomobilin olması həlledici üstünlüyü ələ keçirməyə imkan verirdi. Bakıda 1918-ci il martın 30-da türk-müsəlman əhalini qırmağa başlayan bolşevik-erməni hissələri azsaylı silahlı azərbaycanlıların müqaviməti ilə üzləşmişsə də, topların, donanmanın işə salınması və hidrotəyyarələr vasitəsi ilə manevr keçirilməsi sayəsində müqaviməti qıra bilmişdilər. Aprelin əvvəllərində Azərbaycan milli qüvvələrinin Bakı istiqamətində yürüşünün qarşısını almaq üçün aviasiya çatışmırdı, çünki Bakıda mövcud olan hidrotəyyarələr yalnız sahilyanı ərazidən havaya qalxa bilir, onların məhdud fəaliyyət radiusu cəbhə xəttinə çatıb geri qayıtmağa imkan vermirdi. Bu səbəbdən Rusiyaya müraciət edən Bakı Soveti dərhal istədiklərini almışdı: Saritsın şəhərindən göndərilən döyüş aeroplanları döyüşlərdə iştirak edir. Eyni zamanda Həştərxandan Bakıya böyük silah partiyası çatdırılır.
Bakı döyüşü
XKS 1918-ci ildə şəhərin rus və erməni mənşəli əhalisinin köməyi ilə Qafqaz ordusu yaradaraq Bakı şəhərinin müdafiəsini təşkil etməyə cəhd göstərirlər. O vaxt azərbaycanlılar şəhərdə ən böyük etnik qrup sayılsa da, rus və ermənilər birlikdə sayca onlardan çox idi. XKS-in məqsədi Bakını şəhərə tərəf irəliləyən Azərbaycan və türk ordusundan müdafiə etmək və şəhərdə öz hakimiyyətlərini qorumaq idi. Lakin gözlənilmədən 31 iyul 1918-ci ildə menşevik, eser və daşnak çoxluq bolşevikləri qovaraq Sentrokaspi Diktaturasını elan edirlər. Bundan 3 gün sonra isə Lionel Denstervil və onun başçılıq etdiyi Densterfors Bakıya daxil olur. Bu vaxtlarda isə bolşeviklər toplantılar keçirirdilər. Nəhayət 12 avqustda bolşeviklər Həştərxana keçməyi qərara alırlar. Lakin şəhərdən qaçış uğursuz olur və həbs olundular. Onlara qarşı satqınçılıq, hərbi mülkiyyətin qaçırılması, pulların hesabatlarının düzgün aparılmaması kimi iddialar irəli sürülərək, hərbi məhkəməyə verilirlər. Lakin 14 sentyabrda kommunist aktivistlər həbsxana girərək komissarları azadlığa buraxmağa nail oldular. Komissarlar "Türkmən" buxar gəmisi ilə Bakını Həştərxan istiqamətində tərk etdilər. Lakin gəminin idarə heyətində olan menşeviklər onları Krosnovodska gətirdi və 19 sentyabr 1918-ci il gecəsi edam olundular. Cəsədləri Bakıya gətirilən komissarlar 1920-ci ildə Bakıda dəfn olunmuşdular. Güllələnənlər arasında komissar olmayanlar da komissar kimi 26-lara daxil edilmişdi.
Bu ərəfədə isə Leninin heç nədən xəbəri yox idi. O, 9 avqust 1918-ci ildə N.A.Anisimova yazırdı:
Bakıdakı vəziyyət mənə aydın deyil. Hakimiyyətdə kimdir? Şaumyan hanı? Stalinin sorğusuna əsasən və hər bir halda sən bilirsən ki, mən Şaumyana tamamilə inanıram. Burdan vəziyyəti anlamaq mümkün deyil, buna görə də təcili yardım göndərmək mümkün olmayacaq.
Ancaq bu komissarlara qarşı hətta keçmiş bolşeviklər arasında da münasibət birmənalı olmamışdır. Şepilovanın xatirələrinə əsasən Stalin komissarların fəaliyyətini belə qiymətləndirmişdir:
"Bakı komissarları heç bir müsbət rəyə layiq deyillər. Onları afişa etmək lazım deyil. Onlar hakimiyyəti atmış, onu düşmənə döyüşmədən təhvil vermişlər. Onlar buxar gəmisinə oturaraq getmişlər. Biz onların xatirələrini yad edirik. Ancaq onlar kəskin tənqidə layiqdirlər. Onlar özlərini pis siyasətçi kimi göstərmişlər. Tarix yazılan zaman isə həqiqəti demək lazımdır. Bir iş onların xatirəsini yad etməkdir. Bunu biz edirik. Digər iş isə bu fakta tarixi qiymət verməkdir".
Yaddaşlarda
26 Bakı komissarlarının qətlinin 50 illiyi ilə bağlı olaraq Moskvada bir küçəyə ad verilir. Küçənin baş tərəfində komissarların azərbaycanlı heykəltaraş Zeynalovun hazırladığı heykəli qoyulur.
Rus şairi Sergey Yesenin Bakı komissarlarına həsr olunmuş "26-lar haqqında ballada" yazmışdır.
1958-ci ildə Bakıda komissarların dəfn olunduğu yerdə heykəl qoyulur. 1968-ci ildə onların "qəhrəmanlığı"nı o dövrdəki respublika rəhbərliyinin səyi ilə daha da əbədilşdirmək üçün heykəlin ətrafında panteon tikilir.
SSRİ dağıldıqdan, Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra "26 Bakı komissarları"nın fəaliyyətinə yenidən qiymət vermək mümkün olur və beləliklə, erməni-rus komissarlarının Azərbaycan tarixindəki rolu aydın olur.
12 yanvar 2009-ci il tarixində uzun müddət baxımsız qalan 26 bakı komissarı heykəli Bakı şəhəri icra hakimiyyətinin qərarı ilə sökülür. Komissarların qalıqlarının başqa yerı köçürülməsi zamanı qəbrdə yalnız 23 nəfərin cəsədinin olması aşkarlanır. Ekspertlərin apardıqları araşdırmalar zamanı cəsəd qalıqlarının yaşının 20–50 arasında olması təsdiq olunmuşdur. Onlar 3 qrupa bölünmüşdür. I qrupa aid olanların sayı 11-dir. O qədər də şəxs 30–39 yaş arasında olmuşlar. Cəsəd qalıqlarından yalnız birinin 40–49 yaş arasında olması bəlli olmuşdur. 26 komissar kimi güllələndiyi iddia edilən şəxslər arasında sonuncu qrupa düşənlərin sayı 3 olmalı idi. Bunlar Stepan Şaumyan (40 yaş), Məşədi Əzizbəyov (42 yaş) və Tatevos Amiryan (45 yaş) olmalı idilər. Anatomik tədqiqatlar isə qəbirdən çıxan sümük qalıqarının böyük dəqiqliklə Əzizbəyova aid olmasını sübut etmişdir. Belə ki, cəsədlər arasında Şaumyan və Əmiryanın, həmçinin Avakyanın qalıqları tapılmamışdır. Bu isə həmin şəxslərin qaçması haqqında məlum olan şaiyələrin heç də əsassız olmadığını deməyə imkan verir.
26-lar məzarlığı
26 yanvar 2009-cu ildə komissarların cəsədlərinin qalıqları müsəlman, xristian və yəhudi dini icmalarının iştirakı ilə Hövsan qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.
Suraxanı rayonunun Hövsan qəsəbəsində yerləşən bu qəbiristanlığın giriş qapısından təxminən 100 metr irəlidə kiçik ölçülü hasarda 23 qəbir var. Qəbirlərin hərəsinin üzərinə başdaşı olaraq yalnız bir tikinti daşı ("kubik") qoyulub. Qəbirlərin üzərində nəinki ad, heç sıra nömrəsi də yazılmayıb.
Başqa sahibsiz qəbirlərdə müsəlmanlar başı qibləyə, xristianlar isə əks istiqamətdə basdırılıb. Lakin azərbaycanlı, rus, erməni və s. millətlərdən olan "26-lar"ın hamısı eyni istiqamətdə dəfn edilib. Bu istiqamətin təxminən qiblə tərəf olduğunu müəyyən etmək mümkündür.
Hövsandakı "Şəhər qəbiristanlığı"nın bir tərəfində kimsəsizlərin, bir tərəfində isə sahibi olan şəxslərin meyiti basdırılıb. "26-lar"ın basdırıldığı ərazi daha çox sahibli qəbirlərə yaxın ərazidədir.
İstinadlar
- Bakı Kommunası və ictimai təhsil. "BDU yayımları" № 2, Bakı, 1929
- Tadeuş Svitoxovski, Baku Commune bölməsi // Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — s. 33–34. — 145 s. — .
- Lenin Toplu Əsərləri, 44-cü cild, səhifə 107b-108a, 1975, Moskva
- Lenin Toplu Əsərləri, 44-cü cild, səhifə 93, 1977, Moskva
- Lenin Toplu Əsərləri, 27-ci cild, səhifə 523, 1972, Moskva
- Lenin Toplu Əsərləri, 35-ci cild, səhifə 342, 1976, Moskva
- . 2020-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-18.
- Lenin Toplu Əsərləri, 35-ci cild, səhifə 348, 1975, Moskva
- . 2011-09-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-28.
- "Day.Az — Во время раскопок могилы 26 бакинских комиссаров в Баку не были обнаружены останки трех человек". 2009-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-01-30.
- Ъ — Бакинцы недосчитались комиссаров
- "Новости NEWSru.com: В Азербайджане недосчитались бакинских комиссаров: в их могиле нашли останки только 23-х, а не 26-ти человек". 2013-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-01-30.
- . 2016-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-29.
Xarici keçidlər
Poçt markaları
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Baki kommunasi 25 aprel 1918 31 iyul 1918 tarixleri arasi Bakida movcud olmus bolsevik dovlet qurumu Tarixi dovletBaki KommunasiBakinskaya kommunaBayraqInternasional 1918 31 iyul 1918Paytaxt BakiResmi dilleri Rus diliIdareetme formasi KommunaFovqelade komissar 25 aprel 1918 31 iyul 1918 Stepan Saumyan 26 Baki kommisarlarinin gullelenmesi Ressam Isaak Brodski 1925 QurulusuTerkibinde bolsevikler ve solcular olan Xalq Komissarlari Soveti XKS 1918 ci ilde Bakida mart soyqirimindan sonra hakimiyyete gelirler Bu sovet 25 aprel 1918 ci ilde yaradilmisdir Sovetin sedri o vaxt Qafqaz fovqelade isleri uzre icraci ve Baki surasinin sedri olan Stepan Saumyan idi Sol eserler sag eserler mensevikler ve ibaret olan bu kommunada bolsevikler azliq teskil edirdi Kommunada azerbaycanlilarin temsil olunmamasi tarixci fikrince bolseviklerin onlara inqilabi noqteyi nezerden yetkin olmayan kutle kimi baxmaqlari idi Bunda hemcinin dasnaklarin coxluga sahib olmasi herbi quvvelerin 70 inin ermeni zabit Z Avetisyanin emrinde olmasi idi Baki kommunasi ordusunun Genceye hucumu zamani ermeni esgerler yerli xalqa coxlu ziyan vermisdiler Baki kommunasinin ilk isi banklari ve diger ozel mulkleri millilesdirmek olmusdu Lakin Saumyanin isleri gecikdirmesi ucbatindan neft senayesi hele de milyonerlerin elinde idi 18 iyun 1918 ci ilde Leninin bu barede tapsirigindan sonra 20 iyun 1918 ci ilde Baki soveti neftin millilesdirilmesi haqqinda qanun qebul etdi Goycay yaxinliginda Baki ordusunun meglubiyyeti seherde krizis yaratdi 24 may 1918 ci ilde Lenin Saumyana mumkunse Noy Jordaniya ile ittifaqa girmesini ve bu da alinmasa diplomatiyaya el atmagi tapsirmisdi Daha sonra 3 iyul 1918 ci ilde Staline Saumyanla elaqeye girmesini ona almanlarin turklere qarsi vurusmaq teklifini catdirmasini tapsirmisdi Bakida ise ehval ayri cur idi Mensevikler eserler ve dasnaklar ingilis ordusunun komeyine arxalanmaq qerarina geldiler Bu qerar 20 iyul 1918 ci ilde Stalin ondan iki gun sonra ise Lenin etiraz etmisdi Men Stalinin Baki sovetinin narodnik fraksiyasina qeyri bolsevik solcular qarsi yazdigi teleqrami sadece destekleye bilerem Herbi quvvesiBaki Sovet ve Sentrokaspi Diktaturasi qosunlarinin esas dayaqlarindan biri kecmis car ordusunun inqilabi tebligatin tesirine dusmus esger ve matroslari idi Defelerle onlari silahlari tehvil vermeden sovet hisselerine qosulmaga cagiran bolsevikler bir cox hallarda oz isteklerine nail olurdular Rusiyaya qayitmaq isteyenlere silahlari Azerbaycanin milli hisselerine deyil mehz sovet qosunlarina tehvil vermek cagirislari da oz isini gorurdu Hele muharibe getdiyi dovrde car hokumeti terefinden yaradilan ermeni herbi hisseleri Turkiye ordusuna qarsi vurusmaq ucun en muasir silahlarla temin olunurdu 1917 ci ilin sonlarinda Qafqazda cemlesdirilen bu hisselerin zabit ve esgerlerine muracietlerinde Dasnaksutyun partiyasi ve Ermeni Milli Surasi silahlari tehvil vermemeyi teleb edirdi Neticede ister bolsevik herbi hisseleri isterse de onlarla elbir olan ermeni dasnak bolmeleri kifayet qeder muasir silah ve sursatla temin edilmisdi Misal ucun cebheden terxis olunan hisselerden bir zirehli qatar xeyli zirehli avtomobil ya top goturulmusdu Ustelik Rusiyadan ehemiyyetli komek gelirdi RSFSR XKS Baki Soveti ordusunun yaradilmasi ucun 30 milyon 800 min rubl pul ve herbi telimatcilar gondermisdi serait imkan veren kimi ise agir silahlar ilk novbede zirehli texnika ve top da yollayirdi 1917 ci ilin evvellerine butun hisseler atici silahlarla temin edildi Toplanan silah ehtiyatlari Bakida ermeni ve rus ehalini silahlandirmaga imkan verirdi Deniz aviasiyasi mektebi ve Xezer deniz donanmasinin desteyi iki zirehli qatarin ve bir zirehli avtomobilin olmasi helledici ustunluyu ele kecirmeye imkan verirdi Bakida 1918 ci il martin 30 da turk muselman ehalini qirmaga baslayan bolsevik ermeni hisseleri azsayli silahli azerbaycanlilarin muqavimeti ile uzlesmisse de toplarin donanmanin ise salinmasi ve hidroteyyareler vasitesi ile manevr kecirilmesi sayesinde muqavimeti qira bilmisdiler Aprelin evvellerinde Azerbaycan milli quvvelerinin Baki istiqametinde yurusunun qarsisini almaq ucun aviasiya catismirdi cunki Bakida movcud olan hidroteyyareler yalniz sahilyani eraziden havaya qalxa bilir onlarin mehdud fealiyyet radiusu cebhe xettine catib geri qayitmaga imkan vermirdi Bu sebebden Rusiyaya muraciet eden Baki Soveti derhal istediklerini almisdi Saritsin seherinden gonderilen doyus aeroplanlari doyuslerde istirak edir Eyni zamanda Hesterxandan Bakiya boyuk silah partiyasi catdirilir Baki doyusuEsas meqale Baki doyusu XKS 1918 ci ilde seherin rus ve ermeni menseli ehalisinin komeyi ile Qafqaz ordusu yaradaraq Baki seherinin mudafiesini teskil etmeye cehd gosterirler O vaxt azerbaycanlilar seherde en boyuk etnik qrup sayilsa da rus ve ermeniler birlikde sayca onlardan cox idi XKS in meqsedi Bakini sehere teref irelileyen Azerbaycan ve turk ordusundan mudafie etmek ve seherde oz hakimiyyetlerini qorumaq idi Lakin gozlenilmeden 31 iyul 1918 ci ilde mensevik eser ve dasnak coxluq bolsevikleri qovaraq Sentrokaspi Diktaturasini elan edirler Bundan 3 gun sonra ise Lionel Denstervil ve onun basciliq etdiyi Densterfors Bakiya daxil olur Bu vaxtlarda ise bolsevikler toplantilar kecirirdiler Nehayet 12 avqustda bolsevikler Hesterxana kecmeyi qerara alirlar Lakin seherden qacis ugursuz olur ve hebs olundular Onlara qarsi satqinciliq herbi mulkiyyetin qacirilmasi pullarin hesabatlarinin duzgun aparilmamasi kimi iddialar ireli surulerek herbi mehkemeye verilirler Lakin 14 sentyabrda kommunist aktivistler hebsxana girerek komissarlari azadliga buraxmaga nail oldular Komissarlar Turkmen buxar gemisi ile Bakini Hesterxan istiqametinde terk etdiler Lakin geminin idare heyetinde olan mensevikler onlari Krosnovodska getirdi ve 19 sentyabr 1918 ci il gecesi edam olundular Cesedleri Bakiya getirilen komissarlar 1920 ci ilde Bakida defn olunmusdular Gullelenenler arasinda komissar olmayanlar da komissar kimi 26 lara daxil edilmisdi Bu erefede ise Leninin hec neden xeberi yox idi O 9 avqust 1918 ci ilde N A Anisimova yazirdi Bakidaki veziyyet mene aydin deyil Hakimiyyetde kimdir Saumyan hani Stalinin sorgusuna esasen ve her bir halda sen bilirsen ki men Saumyana tamamile inaniram Burdan veziyyeti anlamaq mumkun deyil buna gore de tecili yardim gondermek mumkun olmayacaq Ancaq bu komissarlara qarsi hetta kecmis bolsevikler arasinda da munasibet birmenali olmamisdir Sepilovanin xatirelerine esasen Stalin komissarlarin fealiyyetini bele qiymetlendirmisdir Baki komissarlari hec bir musbet reye layiq deyiller Onlari afisa etmek lazim deyil Onlar hakimiyyeti atmis onu dusmene doyusmeden tehvil vermisler Onlar buxar gemisine oturaraq getmisler Biz onlarin xatirelerini yad edirik Ancaq onlar keskin tenqide layiqdirler Onlar ozlerini pis siyasetci kimi gostermisler Tarix yazilan zaman ise heqiqeti demek lazimdir Bir is onlarin xatiresini yad etmekdir Bunu biz edirik Diger is ise bu fakta tarixi qiymet vermekdir Yaddaslarda26 Baki komissarlarinin qetlinin 50 illiyi ile bagli olaraq Moskvada bir kuceye ad verilir Kucenin bas terefinde komissarlarin azerbaycanli heykeltaras Zeynalovun hazirladigi heykeli qoyulur Rus sairi Sergey Yesenin Baki komissarlarina hesr olunmus 26 lar haqqinda ballada yazmisdir 1958 ci ilde Bakida komissarlarin defn olundugu yerde heykel qoyulur 1968 ci ilde onlarin qehremanligi ni o dovrdeki respublika rehberliyinin seyi ile daha da ebedilsdirmek ucun heykelin etrafinda panteon tikilir SSRI dagildiqdan Azerbaycan oz musteqilliyini berpa etdikden sonra 26 Baki komissarlari nin fealiyyetine yeniden qiymet vermek mumkun olur ve belelikle ermeni rus komissarlarinin Azerbaycan tarixindeki rolu aydin olur 12 yanvar 2009 ci il tarixinde uzun muddet baximsiz qalan 26 baki komissari heykeli Baki seheri icra hakimiyyetinin qerari ile sokulur Komissarlarin qaliqlarinin basqa yeri kocurulmesi zamani qebrde yalniz 23 neferin cesedinin olmasi askarlanir Ekspertlerin apardiqlari arasdirmalar zamani cesed qaliqlarinin yasinin 20 50 arasinda olmasi tesdiq olunmusdur Onlar 3 qrupa bolunmusdur I qrupa aid olanlarin sayi 11 dir O qeder de sexs 30 39 yas arasinda olmuslar Cesed qaliqlarindan yalniz birinin 40 49 yas arasinda olmasi belli olmusdur 26 komissar kimi gullelendiyi iddia edilen sexsler arasinda sonuncu qrupa dusenlerin sayi 3 olmali idi Bunlar Stepan Saumyan 40 yas Mesedi Ezizbeyov 42 yas ve Tatevos Amiryan 45 yas olmali idiler Anatomik tedqiqatlar ise qebirden cixan sumuk qaliqarinin boyuk deqiqlikle Ezizbeyova aid olmasini subut etmisdir Bele ki cesedler arasinda Saumyan ve Emiryanin hemcinin Avakyanin qaliqlari tapilmamisdir Bu ise hemin sexslerin qacmasi haqqinda melum olan saiyelerin hec de esassiz olmadigini demeye imkan verir 26 lar mezarligiEsas meqale Hovsan qebiristanligi 26 yanvar 2009 cu ilde komissarlarin cesedlerinin qaliqlari muselman xristian ve yehudi dini icmalarinin istiraki ile Hovsan qebiristanliginda defn edilmisdir Suraxani rayonunun Hovsan qesebesinde yerlesen bu qebiristanligin giris qapisindan texminen 100 metr irelide kicik olculu hasarda 23 qebir var Qebirlerin heresinin uzerine basdasi olaraq yalniz bir tikinti dasi kubik qoyulub Qebirlerin uzerinde neinki ad hec sira nomresi de yazilmayib Basqa sahibsiz qebirlerde muselmanlar basi qibleye xristianlar ise eks istiqametde basdirilib Lakin azerbaycanli rus ermeni ve s milletlerden olan 26 lar in hamisi eyni istiqametde defn edilib Bu istiqametin texminen qible teref oldugunu mueyyen etmek mumkundur Hovsandaki Seher qebiristanligi nin bir terefinde kimsesizlerin bir terefinde ise sahibi olan sexslerin meyiti basdirilib 26 lar in basdirildigi erazi daha cox sahibli qebirlere yaxin erazidedir IstinadlarBaki Kommunasi ve ictimai tehsil BDU yayimlari 2 Baki 1929 Tadeus Svitoxovski Baku Commune bolmesi Historical dictionary of Azerbaijan USA Scarecrow Press 1999 s 33 34 145 s ISBN 0810835509 Lenin Toplu Eserleri 44 cu cild sehife 107b 108a 1975 Moskva Lenin Toplu Eserleri 44 cu cild sehife 93 1977 Moskva Lenin Toplu Eserleri 27 ci cild sehife 523 1972 Moskva Lenin Toplu Eserleri 35 ci cild sehife 342 1976 Moskva 2020 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 18 Lenin Toplu Eserleri 35 ci cild sehife 348 1975 Moskva 2011 09 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 01 28 Day Az Vo vremya raskopok mogily 26 bakinskih komissarov v Baku ne byli obnaruzheny ostanki treh chelovek 2009 02 18 tarixinde Istifade tarixi 2009 01 30 Bakincy nedoschitalis komissarov Novosti NEWSru com V Azerbajdzhane nedoschitalis bakinskih komissarov v ih mogile nashli ostanki tolko 23 h a ne 26 ti chelovek 2013 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2009 01 30 2016 11 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 29 Xarici kecidlerVikianbarda Baki Kommunasi ile elaqeli mediafayllar var Poct markalariXarici kecidler