Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qərbi Azərbaycandan — indiki Ermənistan ərazisindən Azərbaycan türklərinin ilkin qaçqınlıq dövrü 1801-ci ildə Rusiyanın Şərqi Gürcüstanı ilhaq etməsi və bunun nəticəsində Şəmşədil və Loru-Pəmbək bölgələrinin rusların əlinə keçməsi anından başlamışdır.
1801-ci il
1801-ci il iyulun 13-də general-mayor Lazarev Qafqaz qoşunlarının komandanı Knorrinqə göndərdiyi raportunda göstərirdi ki, Pəmbək əyalətinin 14 kəndindən təxminən 5–6 min türk əhalisi bölgəni tərk edərək İrəvan xanlığı ərazisinə sığınmışlar.
Sonralar Pəmbək əyaləti türklərinin bir hissəsi Rusiyanın itaətinə girmək istəmədikləri üçün üsyan etmiş, 1804-cü ilin iyulunda Pəmbək bəyləri Rəhim bəy və Səid bəyin himayəsi altında bölgədən qaçaraq Qars paşalığına sığınmışdılar. Onların geri qaytarılması üçün knyaz Sisianov dəfələrlə Qars paşası Məmməd paşaya müraciət etmişdi.
1804–1828-ci illər
1804-cü ilin yazında İrəvan xanlığının ərazisindən 2 min erməni qaçaraq rusların himayəsinə keçmiş və onlar Loru-Pəmbək bölgəsində məskunlaşdırılmışdılar. Həmin il rus qoşunları Şörəyelə daxil olur. 1805-ci il oktyabrın 20-də Şörəyel sultanı Budaqla knyaz Sisianov Gəncədə Şörəyelin əbədi olaraq Rusiyanın tabeliyinə keçməsi haqqında sənəd imzalayırlar. Məhz bundan sonra həmin ərazidə yaşayan türklərin qaçqınlıq dövrü başlanmışdır. Şörəyel kəndlərinin qarapapaq boyundan olan əhalisinin bir hissəsi 1807-ci il rus-türk müharibəsi nəticəsində İrəvan xanlığının və Qars paşalığının ərazilərində sığınacaq tapmışdılar.
Qarapapaq tayfaları fürsət tapan kimi əvvələr yaşadıqları kəndlərə hücum edib erməniləri qovmaq istəyirdilər. 1807-ci il avqustun 26-da general Nesvetayev qraf Qudoviçə yazdığı məktubda göstərirdi ki, qarapapaqlar Gümrü yaxınlığında yerləşən Tapanlı və Qoçqant kəndlərinə basqın etmiş, 7 erməninin başını kəsmişlər. Oktyabrın 29-da göndərilən raporta isə Şörəyelin yerli sakinlərindən 26 ailənin Qars paşalığına qaçdıqları qeyd edilir.
Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilər İrəvan xanlığının ruslar tərəfindən işğalını səbirsizliklə gözləyirdilər. Bəyazid paşalığında yaşayan ermənilər 1806-cı ilin sentyabr ayında Tiflisə məktub göndərmişdilər ki, rus qoşunları İrəvanı ələ keçirən kimi, 10 000 erməni hər şeylərini atıb gələcəklər. Ərzurum ermənilərindən 200 ailə rusların İrəvanı ələ keçirdiklərini eşidib hətta yola düşüblərmiş. Onlar Qarsa çatanda bu xəbərin yalan olduğunu eşidib, orada gözləməyə məcbur olmuşdular. Eyni zamanda həmin məktubda göstərilir ki, İrəvan sakinlərindən (xanlığın ərazisindən) 500 tatar (azərbaycanlı) ailəsi Qarsa köçmüşdür.
Rus qoşunları Şörəyelə daxil olanadək sultanlığın ərazisində 170-ə yaxın kənd olmuşdur. 1805-ci ilin statistik məlumatlarına görə isə Şörəyeldə sultan Budağın itaətində cəmisi 524 ailə yaşamışdır. Həmin ərazidə rusların istər türklərlə, istər İrəvan xanının, istərsə də İran şahının vəliəhdi Abbas Mirzənin qoşunları ilə müharibələri nəticəsində Şörəyelin kəndlərinin əksəriyyəti xaraba qalmış, əhalisi isə qaçqın düşmüşdür. Sonradan həmin ərazidə Türkiyədən gələn ermənilər məskunlaşmışdılar. Sultan Budaq və kapitan Cəfər bəyin 1809-cu ilin dekabrında general-mayor Haqverdova yazdıqları ərizədə göstərilirdi ki, İranla müharibə nəticəsində kəndlər dağıdılıb xaraba qalmış və bütün Şörəyel əyalətində cəmisi 250 ev qalmışdır.
1813-cü il oktyabrın 12-də Rusiya ilə İran arasında bağlanan Gülüstan müqaviləsinə əsasən Şəmşədil, Loru-Pəmbək və Şörəyel əyalətləri Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Bakı, Quba, Dərbənd, Talış xanlıqları və Dağıstan həmişəlik Rusiyanın tərkibinə qatılır.
19-cu əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığı 15 mahaldan – Qırxbulaq, Zəngibasar, Gərnibasar, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Dərəkənd-Parçenis, Səədli / Saatlı, Talın, Seyidli-Axsaqqallı, Sərdarabad, Körpübasar, Abaran, Dərəçiçək və Göyçə mahallarından ibarət idi. Xanlığın mərkəzi İrəvan şəhərini 1804–1813-cü illərdə ruslar ələ keçirmək üçün iki dəfə cəhd göstərmişdilərsə də, buna nail olmamışdılar. Gülüstan müqaviləsinin bağlanmasından 14 il sonra yenidən başlanan Rusiya-İran müharibəsi zamanı 1827-ci il iyunun 26-da ruslar Naxçıvan şəhərini, sentyabrın 20-də Sərdarabad qalasını, oktyabrın 1-də isə İrəvan qalasını ələ keçirmişdilər. İrəvanın ələ keçirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə Xüsusi Qafqaz korpusunun komandanı general İ.F.Paskeviçə "Qraf Erivanskiy" titulu verilmişdi.
Rus qoşunlarının İrəvan xanlığını işğal etməsində ermənilər xüsusi fəallıq göstərmişdilər. Eçmiədzin kilsəsi, xüsusən də arxiyepiskop Nerses arxada təxribatla məşğul olur, rus qoşunlarına silahla yardım edirdilər. Ermənilərin Abbas Mirzənin qoşununa içəridən zərbə vurmasına aid Erməni vilayətinin rəisi A.Çavçavadze 1828-ci il mayın 21-də Paskeviçə yazmışdı: "İrəvan əyalətinin Nurnus kənd sakini erməni Hakan Harutyunov Abbas Mirzənin ordusunda topçu kimi xidmət edərkən, avqustun 17-də döyüş zamanı top atəşini rus qoşunlarına deyil, əks istiqamətə – İrəvan xanının qoşunlarına tərəf yönəltdiyi diqqəti cəlb etmişdir. Harutyunov onun hərəkətinin diqqəti cəlb etdiyini duyan kimi döyüş meydanından qaçmışdır. Ancaq bədbəxtlikdən Eçmiədzin monastırının yaxınlığında tutulmuşdur. İrəvan sərdarı Hüseyn xan onun gözlərini çıxarmış, burnunu, dodaqlarını və dabanlarını kəsmişdir."
Paskeviç Erməni vilayətinin idarəsinə 1828-ci il iyulun 4-də göndərdiyi məktubda bildirmişdir ki, müharibə zamanı xanlığın ərazisində rus komandirlərinin məktubunu gəzdirdiyinə görə Astvatsaturovanın ərini öldürmüş, rus generalı Benkendorfun dəstəsinə bələdçilik etdiyinə görə isə Hovhannes Əsliyanın gözlərini çıxarmış, burnunu və dilini kəsmişdilər. Arxiyepiskop Nersesin təqdimatı ilə hər üç ailəyə 10 çervon qızıl verilmiş, onların ailəsinə 30 manat təqaüd kəsilməsi qərara alınmışdı.
1828-ci il yanvarın 25-də imperator buyruğu ilə arxiyepiskop Nerses İranla müharibə zamanı göstərdiyi sədaqətə, səyinə və şücaətinə görə müqəddəs Aleksandr Nevski ordeni ilə təltif edilmişdi.
Rus ordusunun İrəvan şəhərinin ətraf bölgələrini işğal etdiyi zaman həmin ərazilərdən müsəlman əhalisinin didərgin edilməsi haqda Paskeviç 1827-ci il iyulun 27-də qraf Nesselorda göndərdiyi məktubunda bildirmişdi ki, qarapapaqlardan 100 ailə və ayrımlardan 300 ailə Qarsa qaçmışlar, qüvvətli Uluxanlı tayfasından 600 ailə Bəyazidə, müsəlman cəlalı kürdləri isə Muşa qaçmışlar. Qarapapaqlardan digər 800 ailə isə Arazı keçib Həsən xanın (İrəvan xanı Hüseyn xanın qardaşı) dəstəsinə birləşmişlər. Onlarla birlikdə cəmədinli kürdləri (700 ailə), birukilər (400 ailə), dovmanlılar (400 ailə), çobankərəlilər (200 ailə), zilanlı kürdləri (1000 ailə) sərhəddən o taya – Türkiyəyə keçmişlər.
İrəvan xanlığının ərazisində yeni rus üsul-idarəsi tətbiq etmək üçün Paskeviçin əmri ilə İrəvan müvvəqəti idarəsi yaradılır və yerli qoşunların komandanı, general Krasovski rəis təyin edilir. Arxiyepiskop Nerses Aştaraketsi idarənin üzvü olur. Krasovskinin Nersesə verdiyi qeyri-məhdud səlahiyyətlər sayəsində ermənilər istədiklərinə nail olurlar. Müharibədən çıxmış əhaliyə paylamaq üçün verilən 4500 çetvert taxılın böyük hissəsi sayca azlıq təşkil edən ermənilərə paylanmışdı. Müsəlmanlar dövlət himayəsindən məhrum edilmişdilər. Bununla əlaqədar Paskeviç baş Qərargah rəisinə göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Mən təsəvvür etməzdim ki, Krasovski yalnız Nersesin iradəsi ilə hərəkət edəcək, mənim ona verdiyim tə'limata məhəl qoymayıb, yenicə ələ keçirilmiş əyalətin idarə edilməsi qayğısına qalmayacaq, bütün əhalinin dörddə üçünü təşkil edən müsəlmanlara himayədarlıq etməyəcək, lazımi vəsait ayırmayacaq."
Yerli müsəlmanlar arasında narazılığın artması əhalini yaşadıqları yerlərdən köçüb sərhədin o tayına keçməyə vadar edirdi. Rusiyadan narazı əhalinin sərhədin o tayında cəmlənməsi Paskeviçi narahat edirdi, Ona görə də o, Nersesi İrəvan müvəqqəti idarəsindəki fəaliyyətindən uzaqlaşdırmışdı. Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Paskeviç general Krasovskini rəis vəzifəsindən azad etmiş, müsəlmanlara qarşı bəd əməllərindən əl çəkməyən Nersesi isə Bessarabiyaya sürgün etdirmişdi.
1827-ci ilin sonu, 1828-ci ilin əvvəli rus qoşunları Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Xoy, Urmiya, Salmas və Ərdəbil şəhərlərini ələ keçirirlər.
1828-ci il fevralın 10-da Təbriz-Tehran yolunun üstündə yerləşən Türkmənçay kəndində bağlanan müqavilə ilə 1826–1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinə son qoyulur. Bu müqavilə ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlüklə Rusiyanın ərazisinə qatılır.
Martın 20-də I Nikolay bu müqaviləni təsdiq edir və ertəsi gün Erməni vilayəti yaradılması haqqında fərman verilir. Fərmanda deyilir:
"İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra "Erməni vilayəti" adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında ali senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır."
Erməni vilayəti İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə və Ordubad dairəsinə bölünmüşdü. İrəvan əyalətinə keçmiş İrəvan xanlığının 15 mahalı, Naxçıvan əyalətinə 5 mahal və Ordubad dairəsinə 5 mahal daxil idi. Vilayət idarəsinin rəisi vəzifəsinə yerli qoşunların komandanı Aleksandr Çavçavadze təyin edilmişdi.
1829-cu ilin əvvəlində qraf Paskeviç-Erivanskinin tapşırığı ilə kollej assesoru İ.Şopen erməni vilayətində kameral siyahıyaalma keçirmişdir. Əlyazması 20 cilddən ibarət olan bu siyahıyaalmanın nəticələri müəllifin 1852-ci ildə nəşr edilən "Erməni vilayətinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi dövrünün tarixi abidəsi" əsərində verilmişdir.
İ.Şopenə görə Erməni vilayətində 752 kənd olmuşdur. Onlardan 521-i İrəvan əyalətində, 179-u Naxçıvan əyalətində, 52-si Ordubad dairəsində olmuşdur (kitabın əlavəsinə bax). Müharibə nəticəsində vilayətin ərazisində 359 kənd, o cümlədən 310 kənd İrəvan əyalətində, 42 kənd Naxçıvan əyalətində, 6 kənd Ordubad dairəsində xaraba qalmış, əhalisi didərgin düşmüşdü (əlavəyə bax).
Deməli, dağıldılmış, xaraba qoyulmuş kəndlərlə birlikdə Erməni vilayətində cəmisi 1111 kənd olmuşdur.
İ.Şopenin hesablanmasına görə, xanlıqların işğal edilməsinədək Erməni vilayətinin ərazisində təxminən 23.730 ailə (İrəvan əyalətində 17.000 ailə, Naxçıvan əyalətində 4.600 ailə, Ordubad dairəsində 2.130 ailə) yaşamışdır ki, orta hesabla, hər ailədə 5 nəfər götürdükdə, bu, 118.650 nəfər təşkil edir.
Siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, vilayətdə 81.749 müsəlman və 25.131 yerli erməni qeydə alınmışdır. Bu siyahıyaalınmanın üstün cəhəti ondadır ki, ayrı-ayrı yaşayış məntəqələri üzrə İrəvandan və Türkiyədən köçürülən erməni ailələrinin sayı və onların hansı yaşayış məntəqəsində məskunlaşdırıldıqları göstərilmişdir.
1840-cı ildə Erməni vilayəti buraxılır. Əvəzində təşkil edilən İrəvan qəzası Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibinə daxil edilir. 1849-cu ildə İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bayazid (Yeni Bəyazıd) qəzalarından ibarət İrəvan quberniyası təşkil edilir və 1917-ci ilə qədər bu struktur dəyişməz qalmışdır.
Mənbə
- Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. "Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq", AMEA Milli Münasibətlər İnstitutu. Bakı "Qartal, 1998
Ədəbiyyat
- Петрушевский И.П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XYI – начале XIX в., Ленинград, 1949, səh. 181.
- Байбуртян В.А., Армянская колония Новой Джульфы в XYII веке, Иряван, 1969, səh. 21.
- Тер-Мкртчян Л.Х., Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963, səh. 29.
- Собрание актов, отноsəhихся к обозрению истории Армянского народа, I hissə, Москва, 1833, səh. 328; Арзуманян А., Ока Бюракана, Ирəван, 1976, səh. 284.
- Езов Г.А., Сношение Петра Великого с Армянским народом, СПб, 1898, səh.9. Истрия армянского народа, səh.166.
- Мамедов С.А., Азербайджан по источникам XV – первой половины XVIII вв., Бакы, 1993, səh.41.
- Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Архив главного управления наместника Кавказа, I cild, Tiflis, 1866, sənəd 801. (Bundan sonra, AKAK)
- AKAK, II cild, sənədlər 1867–1869.
- Военная энциклопедия, СПб. 1912, səh. 587; Парсамян В.А., Истори армянского народа, I kitab, İrəvan, 1972, səh.20.
- AKAK, III cild, sənəd 435.
- Шопен И., Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи, СПб 1852, səh. 442–446.
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, B.1989, səh.283.
- Enikolopov İ.K., Qriboedov i Vostok, İrəvan 1954, səh.129.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qerbi Azerbaycandan indiki Ermenistan erazisinden Azerbaycan turklerinin ilkin qacqinliq dovru 1801 ci ilde Rusiyanin Serqi Gurcustani ilhaq etmesi ve bunun neticesinde Semsedil ve Loru Pembek bolgelerinin ruslarin eline kecmesi anindan baslamisdir 1801 ci il1801 ci il iyulun 13 de general mayor Lazarev Qafqaz qosunlarinin komandani Knorrinqe gonderdiyi raportunda gosterirdi ki Pembek eyaletinin 14 kendinden texminen 5 6 min turk ehalisi bolgeni terk ederek Irevan xanligi erazisine siginmislar Sonralar Pembek eyaleti turklerinin bir hissesi Rusiyanin itaetine girmek istemedikleri ucun usyan etmis 1804 cu ilin iyulunda Pembek beyleri Rehim bey ve Seid beyin himayesi altinda bolgeden qacaraq Qars pasaligina siginmisdilar Onlarin geri qaytarilmasi ucun knyaz Sisianov defelerle Qars pasasi Memmed pasaya muraciet etmisdi 1804 1828 ci iller1804 cu ilin yazinda Irevan xanliginin erazisinden 2 min ermeni qacaraq ruslarin himayesine kecmis ve onlar Loru Pembek bolgesinde meskunlasdirilmisdilar Hemin il rus qosunlari Soreyele daxil olur 1805 ci il oktyabrin 20 de Soreyel sultani Budaqla knyaz Sisianov Gencede Soreyelin ebedi olaraq Rusiyanin tabeliyine kecmesi haqqinda sened imzalayirlar Mehz bundan sonra hemin erazide yasayan turklerin qacqinliq dovru baslanmisdir Soreyel kendlerinin qarapapaq boyundan olan ehalisinin bir hissesi 1807 ci il rus turk muharibesi neticesinde Irevan xanliginin ve Qars pasaliginin erazilerinde siginacaq tapmisdilar Qarapapaq tayfalari furset tapan kimi evveler yasadiqlari kendlere hucum edib ermenileri qovmaq isteyirdiler 1807 ci il avqustun 26 da general Nesvetayev qraf Qudovice yazdigi mektubda gosterirdi ki qarapapaqlar Gumru yaxinliginda yerlesen Tapanli ve Qocqant kendlerine basqin etmis 7 ermeninin basini kesmisler Oktyabrin 29 da gonderilen raporta ise Soreyelin yerli sakinlerinden 26 ailenin Qars pasaligina qacdiqlari qeyd edilir Serqi Anadoluda yasayan ermeniler Irevan xanliginin ruslar terefinden isgalini sebirsizlikle gozleyirdiler Beyazid pasaliginda yasayan ermeniler 1806 ci ilin sentyabr ayinda Tiflise mektub gondermisdiler ki rus qosunlari Irevani ele keciren kimi 10 000 ermeni her seylerini atib gelecekler Erzurum ermenilerinden 200 aile ruslarin Irevani ele kecirdiklerini esidib hetta yola dusublermis Onlar Qarsa catanda bu xeberin yalan oldugunu esidib orada gozlemeye mecbur olmusdular Eyni zamanda hemin mektubda gosterilir ki Irevan sakinlerinden xanligin erazisinden 500 tatar azerbaycanli ailesi Qarsa kocmusdur Rus qosunlari Soreyele daxil olanadek sultanligin erazisinde 170 e yaxin kend olmusdur 1805 ci ilin statistik melumatlarina gore ise Soreyelde sultan Budagin itaetinde cemisi 524 aile yasamisdir Hemin erazide ruslarin ister turklerle ister Irevan xaninin isterse de Iran sahinin veliehdi Abbas Mirzenin qosunlari ile muharibeleri neticesinde Soreyelin kendlerinin ekseriyyeti xaraba qalmis ehalisi ise qacqin dusmusdur Sonradan hemin erazide Turkiyeden gelen ermeniler meskunlasmisdilar Sultan Budaq ve kapitan Cefer beyin 1809 cu ilin dekabrinda general mayor Haqverdova yazdiqlari erizede gosterilirdi ki Iranla muharibe neticesinde kendler dagidilib xaraba qalmis ve butun Soreyel eyaletinde cemisi 250 ev qalmisdir 1813 cu il oktyabrin 12 de Rusiya ile Iran arasinda baglanan Gulustan muqavilesine esasen Semsedil Loru Pembek ve Soreyel eyaletleri Gence Qarabag Seki Sirvan Baki Quba Derbend Talis xanliqlari ve Dagistan hemiselik Rusiyanin terkibine qatilir 19 cu esrin evvellerinde Irevan xanligi 15 mahaldan Qirxbulaq Zengibasar Gernibasar Vedibasar Serur Surmeli Derekend Parcenis Seedli Saatli Talin Seyidli Axsaqqalli Serdarabad Korpubasar Abaran Derecicek ve Goyce mahallarindan ibaret idi Xanligin merkezi Irevan seherini 1804 1813 cu illerde ruslar ele kecirmek ucun iki defe cehd gostermisdilerse de buna nail olmamisdilar Gulustan muqavilesinin baglanmasindan 14 il sonra yeniden baslanan Rusiya Iran muharibesi zamani 1827 ci il iyunun 26 da ruslar Naxcivan seherini sentyabrin 20 de Serdarabad qalasini oktyabrin 1 de ise Irevan qalasini ele kecirmisdiler Irevanin ele kecirilmesinde xususi xidmetlerine gore Xususi Qafqaz korpusunun komandani general I F Paskevice Qraf Erivanskiy titulu verilmisdi Rus qosunlarinin Irevan xanligini isgal etmesinde ermeniler xususi fealliq gostermisdiler Ecmiedzin kilsesi xususen de arxiyepiskop Nerses arxada texribatla mesgul olur rus qosunlarina silahla yardim edirdiler Ermenilerin Abbas Mirzenin qosununa iceriden zerbe vurmasina aid Ermeni vilayetinin reisi A Cavcavadze 1828 ci il mayin 21 de Paskevice yazmisdi Irevan eyaletinin Nurnus kend sakini ermeni Hakan Harutyunov Abbas Mirzenin ordusunda topcu kimi xidmet ederken avqustun 17 de doyus zamani top atesini rus qosunlarina deyil eks istiqamete Irevan xaninin qosunlarina teref yoneltdiyi diqqeti celb etmisdir Harutyunov onun hereketinin diqqeti celb etdiyini duyan kimi doyus meydanindan qacmisdir Ancaq bedbextlikden Ecmiedzin monastirinin yaxinliginda tutulmusdur Irevan serdari Huseyn xan onun gozlerini cixarmis burnunu dodaqlarini ve dabanlarini kesmisdir Paskevic Ermeni vilayetinin idaresine 1828 ci il iyulun 4 de gonderdiyi mektubda bildirmisdir ki muharibe zamani xanligin erazisinde rus komandirlerinin mektubunu gezdirdiyine gore Astvatsaturovanin erini oldurmus rus generali Benkendorfun destesine beledcilik etdiyine gore ise Hovhannes Esliyanin gozlerini cixarmis burnunu ve dilini kesmisdiler Arxiyepiskop Nersesin teqdimati ile her uc aileye 10 cervon qizil verilmis onlarin ailesine 30 manat teqaud kesilmesi qerara alinmisdi 1828 ci il yanvarin 25 de imperator buyrugu ile arxiyepiskop Nerses Iranla muharibe zamani gosterdiyi sedaqete seyine ve sucaetine gore muqeddes Aleksandr Nevski ordeni ile teltif edilmisdi Rus ordusunun Irevan seherinin etraf bolgelerini isgal etdiyi zaman hemin erazilerden muselman ehalisinin didergin edilmesi haqda Paskevic 1827 ci il iyulun 27 de qraf Nesselorda gonderdiyi mektubunda bildirmisdi ki qarapapaqlardan 100 aile ve ayrimlardan 300 aile Qarsa qacmislar quvvetli Uluxanli tayfasindan 600 aile Beyazide muselman celali kurdleri ise Musa qacmislar Qarapapaqlardan diger 800 aile ise Arazi kecib Hesen xanin Irevan xani Huseyn xanin qardasi destesine birlesmisler Onlarla birlikde cemedinli kurdleri 700 aile birukiler 400 aile dovmanlilar 400 aile cobankereliler 200 aile zilanli kurdleri 1000 aile serhedden o taya Turkiyeye kecmisler Irevan xanliginin erazisinde yeni rus usul idaresi tetbiq etmek ucun Paskevicin emri ile Irevan muvveqeti idaresi yaradilir ve yerli qosunlarin komandani general Krasovski reis teyin edilir Arxiyepiskop Nerses Astaraketsi idarenin uzvu olur Krasovskinin Nersese verdiyi qeyri mehdud selahiyyetler sayesinde ermeniler istediklerine nail olurlar Muharibeden cixmis ehaliye paylamaq ucun verilen 4500 cetvert taxilin boyuk hissesi sayca azliq teskil eden ermenilere paylanmisdi Muselmanlar dovlet himayesinden mehrum edilmisdiler Bununla elaqedar Paskevic bas Qerargah reisine gonderdiyi mektubunda yazirdi Men tesevvur etmezdim ki Krasovski yalniz Nersesin iradesi ile hereket edecek menim ona verdiyim te limata mehel qoymayib yenice ele kecirilmis eyaletin idare edilmesi qaygisina qalmayacaq butun ehalinin dordde ucunu teskil eden muselmanlara himayedarliq etmeyecek lazimi vesait ayirmayacaq Yerli muselmanlar arasinda naraziligin artmasi ehalini yasadiqlari yerlerden kocub serhedin o tayina kecmeye vadar edirdi Rusiyadan narazi ehalinin serhedin o tayinda cemlenmesi Paskevici narahat edirdi Ona gore de o Nersesi Irevan muveqqeti idaresindeki fealiyyetinden uzaqlasdirmisdi Turkmencay muqavilesi imzalandiqdan sonra Paskevic general Krasovskini reis vezifesinden azad etmis muselmanlara qarsi bed emellerinden el cekmeyen Nersesi ise Bessarabiyaya surgun etdirmisdi 1827 ci ilin sonu 1828 ci ilin evveli rus qosunlari Cenubi Azerbaycanin Tebriz Xoy Urmiya Salmas ve Erdebil seherlerini ele kecirirler Turkmencay muqavilesi1828 ci il fevralin 10 da Tebriz Tehran yolunun ustunde yerlesen Turkmencay kendinde baglanan muqavile ile 1826 1828 ci iller Rusiya Iran muharibesine son qoyulur Bu muqavile ile Irevan ve Naxcivan xanliqlari butunlukle Rusiyanin erazisine qatilir Martin 20 de I Nikolay bu muqavileni tesdiq edir ve ertesi gun Ermeni vilayeti yaradilmasi haqqinda ferman verilir Fermanda deyilir Iranla baglanmis muqavileye esasen Irandan Rusiyaya birlesdirilen Irevan ve Naxcivan xanliqlarini bundan sonra Ermeni vilayeti adlandirmagi hokm edir ve oz titulumuza daxil edirik Hemin vilayetin qurulusu ve onun idare edilmesi qaydasi haqqinda ali senat lazimi fermanlari oz vaxtinda alacaqdir Ermeni vilayeti Irevan ve Naxcivan eyaletlerine ve Ordubad dairesine bolunmusdu Irevan eyaletine kecmis Irevan xanliginin 15 mahali Naxcivan eyaletine 5 mahal ve Ordubad dairesine 5 mahal daxil idi Vilayet idaresinin reisi vezifesine yerli qosunlarin komandani Aleksandr Cavcavadze teyin edilmisdi 1829 cu ilin evvelinde qraf Paskevic Erivanskinin tapsirigi ile kollej assesoru I Sopen ermeni vilayetinde kameral siyahiyaalma kecirmisdir Elyazmasi 20 cildden ibaret olan bu siyahiyaalmanin neticeleri muellifin 1852 ci ilde nesr edilen Ermeni vilayetinin Rusiya imperiyasina birlesdirilmesi dovrunun tarixi abidesi eserinde verilmisdir I Sopene gore Ermeni vilayetinde 752 kend olmusdur Onlardan 521 i Irevan eyaletinde 179 u Naxcivan eyaletinde 52 si Ordubad dairesinde olmusdur kitabin elavesine bax Muharibe neticesinde vilayetin erazisinde 359 kend o cumleden 310 kend Irevan eyaletinde 42 kend Naxcivan eyaletinde 6 kend Ordubad dairesinde xaraba qalmis ehalisi didergin dusmusdu elaveye bax Demeli dagildilmis xaraba qoyulmus kendlerle birlikde Ermeni vilayetinde cemisi 1111 kend olmusdur I Sopenin hesablanmasina gore xanliqlarin isgal edilmesinedek Ermeni vilayetinin erazisinde texminen 23 730 aile Irevan eyaletinde 17 000 aile Naxcivan eyaletinde 4 600 aile Ordubad dairesinde 2 130 aile yasamisdir ki orta hesabla her ailede 5 nefer goturdukde bu 118 650 nefer teskil edir Siyahiyaalmanin neticelerine gore vilayetde 81 749 muselman ve 25 131 yerli ermeni qeyde alinmisdir Bu siyahiyaalinmanin ustun ceheti ondadir ki ayri ayri yasayis menteqeleri uzre Irevandan ve Turkiyeden kocurulen ermeni ailelerinin sayi ve onlarin hansi yasayis menteqesinde meskunlasdirildiqlari gosterilmisdir 1840 ci ilde Ermeni vilayeti buraxilir Evezinde teskil edilen Irevan qezasi Gurcu Imereti quberniyasinin terkibine daxil edilir 1849 cu ilde Irevan Aleksandropol Naxcivan Ordubad ve Novo Bayazid Yeni Beyazid qezalarindan ibaret Irevan quberniyasi teskil edilir ve 1917 ci ile qeder bu struktur deyismez qalmisdir MenbeVaqif Arzumanli Nazim Mustafa Tarixin qara sehifeleri Deportasiya Soyqirim Qacqinliq AMEA Milli Munasibetler Institutu Baki Qartal 1998EdebiyyatPetrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XYI nachale XIX v Leningrad 1949 seh 181 Bajburtyan V A Armyanskaya koloniya Novoj Dzhulfy v XYII veke Iryavan 1969 seh 21 Ter Mkrtchyan L H Armeniya pod vlastyu Nadir shaha Moskva 1963 seh 29 Sobranie aktov otnosehihsya k obozreniyu istorii Armyanskogo naroda I hisse Moskva 1833 seh 328 Arzumanyan A Oka Byurakana Irevan 1976 seh 284 Ezov G A Snoshenie Petra Velikogo s Armyanskim narodom SPb 1898 seh 9 Istriya armyanskogo naroda seh 166 Mamedov S A Azerbajdzhan po istochnikam XV pervoj poloviny XVIII vv Baky 1993 seh 41 Akty sobrannye Kavkazskoyu arheograficheskoyu komissieyu Arhiv glavnogo upravleniya namestnika Kavkaza I cild Tiflis 1866 sened 801 Bundan sonra AKAK AKAK II cild senedler 1867 1869 Voennaya enciklopediya SPb 1912 seh 587 Parsamyan V A Istori armyanskogo naroda I kitab Irevan 1972 seh 20 AKAK III cild sened 435 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu ego prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb 1852 seh 442 446 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar B 1989 seh 283 Enikolopov I K Qriboedov i Vostok Irevan 1954 seh 129