Azərbaycan ekzoqam ailələri azərbaycanlıların digər xalqların etnik qrupların tayfaların dinlərin nümayəndələri ilə nika

Azərbaycan ekzoqam ailələri — azərbaycanlıların digər xalqların, etnik qrupların, tayfaların, dinlərin nümayəndələri ilə nikah bağlaması nəticəsində yaranan ailələr.

Tarixi

Ermənilərin əsrlər boyu müsəlman hakimlərinə tabe olması, onların türk tayfa ağsaqqalları ilə əlaqələri və tez-tez türk-erməni-fars evliliklərinin baş verməsi nəticəsində ermənilər fars-türk müsəlman mədəniyyətinin elementlərini, məsələn dillərini, adlarını, musiqilərini, qadınların cəmiyyətdə itaətkar mövqeyini və bəzi hallarda hətta çoxarvadlılığı qəbul etmişdir.

Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə, azərbaycanlılarla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsəyiblər və tədricən öz doğma dillərini unudublar. Tabasaranlarda azərbaycan dilinin güclənməsi müxtəlif səbəblərə, o cümlədən ailə-məişət (ekzoqam evliliklər) əlaqələrinə görədir. Beləliklə, tabasaran əhalisinin bir hissəsi (kəndlər: Ərsi, Zil, Gəmeydi, Muqartı, Dərvaq və s.) azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur.

Azərbaycan və kürd dillərinin ortaq şəkildə bilinməsinin inkişafına Azərbaycan kürdləri ilə azərbaycanlı qadınların tez-tez nikaha girməsi öz təsirini göstərib. Bu da iki xalqın etnik olaraq yaxınlaşmasına töhfə verib. Kürd ailəsinə daxil olan azərbaycanlı qadınlar bəzən kürd dilini öyrənirdilər, baxmayaraq ki, onlar adətən ana dilləri olan Azərbaycan dilində danışmağa davam edirdilər. Kürdlər özləri qeyd edirdilər ki, azərbaycanlı qadınlarla evlənəndə kürd kişilər tez-tez dillərini unutmağa başlayır, uşaqlar da əsasən kürd dilini bilmirdilər.

Azərbaycan ləzgiləri digər xalqlarla, başlıca olaraq, azərbaycanlılarla ailə qururdular. 1925-ci ildə ləzgilərin türklər (azərbaycanlılar) ilə qurduğu 64 ailə var idi. 1951–1962-ci illərdə edilən araşdırmaya görə, azərbaycanlılar və ləzgilər arasında kifayət qədər ekzoqam nikahlar bağlanmışdı. Azərbaycanın 1991-ci il statistikasına görə, ləzgilərin beşdə biri (19.2%) digər xalqların nümayəndələri ilə, başlıca olaraq azərbaycanlılarla nikahda idilər.

Gürcüstan azərbaycanlılarının etnik kimliklərini qorumağlarının və assimilyasiyaya məruz qalmamaqlarının səbəblərindən biri də Gürcüstandakı digər xalqlarla ailə qurma ehtimallarının çox zəif olmasıdır. Xristian-müsəlman evlikliklərinin sayı digər etnik qruplar arasındakı xristian evlikliklərinin sayından çox azdır. 2011-ci ilin statistikasına görə, Gürcüstanda gürcü və azərbaycanlıdan ibarət ailələrin sayı 2229-dur. Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, 19325 gürcü-rus, 15013 gürcü-erməni, and 11501 gürcü-osetin ailəsi bu dövrün statistikasında vardır.

1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanda müxtəlif etnik qrupların nümayəndələrinin nikahları şəhərlərdə 14 faiz, kəndlərdə 2 faiz idi. Azərbaycan qadınları digər xalqlarla nikah bağlanmasını kişilərin ədalətə sığmayan imtiyazı olaraq görülürdü. 1993-cü ildə İran hökumətinin aldığı qərara görə, heç bir iranlı kişi dövlətdən icazə almadan Azərbaycan Respublikasından olan qadınla evlənə bilməzdi.

Mədəniyyətdə yeri

Azərbaycanlının xristianla eşq yaşaması mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında mövcuddur. XVI əsr "Əsli və Kərəm" dastanı, XIX–XX əsrlərə aid "Bahadır və Sona", "Əli və Nino" əsərləri bu qəbildəndir. "Əsli və Kərəm" dastanının XVI əsr Azərbaycan versiyasında Kərəm Gəncə xanı Ziyadın oğludur, Əsli isə erməni Qara-keşişin qızıdır. Dini fanatizm gənclərin qovuşmasına imkan vermir və onlar ikisi də ölür. Üzeyir Hacıbəyov 1912-ci ildə bu dastan əsasında "Əsli və Kərəm" operasını yazmışdır. Yazıçı Elçin "Əsli və Kərəm" dastanı əsasında "Mahmud və Məryəm" romanını yazmış, bu romana əsasən eyniadlı film çəkilmişdir.

Əsli və Kərəm
Əlipaşa Əliyev və gürcü Aleksandra
"Əli və Nino" əsəri üz qabığı
Əli və Nino (heykəl)
Əli və Nino. Britaniya Gənc Musiqi Teatrı

Siyahı

Məşhur ailələr

Azərbaycan siyasətçisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və polyak əsilli Vanda (Leyla) Rəsulzadə.
Son İran Şahənşahı Məhəmməd Rza Pəhləvi və onun Azərbaycan əsillli şahbanusu Fərəh Pəhləvi. Onların oğlu olan Rza Pəhləvi İran şahlığına iddiaçıdır.
Azərbaycan əsilli Türkiyə aktyoru Məmməd Karaca və erməni əsilli Türkiyə aktrisası İrma Feleqyan (Toto Karaca). Onların oğlu Cem Qaraca Anadolu roku hərəkatının əsas üzvlərindən biridir.
Azərbaycan-sovet müğənnisi Müslüm Maqomayev və rus müğənnisi Tamara Sinyavskaya. Tamara xanım Azərbaycan Respublikasının xalq artistidir (10 sentyabr 2002), Rusiya-Azərbaycan mədəni əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində xidmətlərinə görə Azərbaycanın "Şöhrət" ordeni ilə, Azərbaycan mədəniyyətinin təbliği sahəsində xidmətlərinə görə, Azərbaycanın "Dostluq" ordeni ilə təltif edilmişdir.

Məhəmməd Əmin və Leyla Rəsulzadə
Tacqoyma mərasimindən sonra Pəhləvilər ailəsinin şəkli

İstinadlar

Stepan Lisitsian. Armenians of Nagorno-Karabakh; p. 44
Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX–XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 112.
М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. Дата обращения: 19 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.
Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
Статистический справочник по Азербайджану на 1926 год / Под редакцией В. Смирнова. — Баку: Изд. Азербайджанского центрального статистического управления, 1927. — С. 25.
Ихилов, 1967, с. 340.
Дагестанские народы Азербайджана, 2006, с. 72.
Natalia Volkova. "Ethnic Processes in the Georgian SSR"; p. 17. In: Gardanov, Valentin (ed.). Ethnic and Cultural-Domestic Processes in the Caucasus. Moscow: Nauka, 1978.
Elene Medzmariashvili, Manana Shekiladze, et al. (ed.) How We Lived in Georgia in the Twentieth Century, 2011. p. 40
Tohidi, 2000. səh. 260-261
Асли и Керем // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
Дадашзаде А. Азербайджанская литература // История всемирной литературы в девяти томах. — М.: Наука, 1987. — Т. IV. — С. 418.
Məhəbbət haqqında daha bir əfsanə: [Xalq yazıçısı Elçinin "Mahmud və Məryəm" romanı əsasında çəkilmiş eyniadlı filmin nümayişi haqqında] //Azərbaycan.- 2013.- 1 oktyabr.- S.12.
Elmira Axundova. "Dünyada bundan qəmli hekayət yoxdu..." 525-ci qəzet. 8 mart 2014. 2019-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 aprel 2016.
"Leyla Resulzade. War Time Card File (Registration cards, employees' record books, individual correspondence). Number of documents 2943170". Arolsen Archives (alman). 2022-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-24.
Shakibi, Zhand. Revolutions and the Collapse of Monarchy: Human Agency and the Making of Revolution in France, Russia, and Iran Arxiv surəti 2 may 2016 tarixindən (Wayback Machine) saytında. — I. B. Tauris, 2007. — ; p. 90: "In 1959 he (Mohammad Reza) married Farah Diba, who came from a prominent Azeri family."
Taheri, Amir. The Unknown Life of the Shah. Hutchinson, 1991. ; p. 160
Sak, Sema. "Cem Karaca:Sanat Yapar" (türk). Aksiyon. 2004-02-16. 2007-09-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-04.
e-qanun.az. "T. İ. Sinyavskayaya "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı" (az.). E-qanun.az. 2003-07-05. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2003-07-05.
e-qanun.az. "T. İ. Sinyavskayanın "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı" (az.). E-qanun.az. 2003-07-05. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2003-07-05.
President.az. "T.İ.Sinyavskayanın "Dostluq" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı" (az.). President.az. 2013-07-06. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-06.

Ədəbiyyat

Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
Алексеев М. Е., Казенин К. И., Сулейманов М. Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культур. — М.: Европа, 2006. — .
Tohidi, N. (2000). "Gender and National Identity in Post-Soviet Azerbaijan: A Regional Perspective". In Gender and Identity Construction. Leiden, The Netherlands: Brill.

Əlavə ədəbiyyat

Abdinassir, Nazira. (2023). LANGUAGE USE IN INTER-ETHNIC MARRIAGES IN TURKESTAN. Különleges Bánásmód — Interdiszciplináris folyóirat. 9. 7–18. 10.18458/KB.2023.1.7.
Dobrushina, Nina. (2022). Language ideology in an endogamous society: The case of Daghestan. Journal of Sociolinguistics. 27. 10.1111/josl.12590.
Abdinassir, Nazira. (2024). The Concept of Dissimilation in the Study of Inter-ethnic Marriages within Homogeneous Meskhetian Turkish, Azerbaijani Marriages in Turkestan. Ethnographica et Folkloristica Carpathica. No. 26 (2024). 95–114. 10.47516/ethnographica/26/2024/14226.

[1] Stepan Lisitsian. Armenians of Nagorno-Karabakh; p. 44

[2] Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.

[3] Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX–XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 112.

[4] М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. Дата обращения: 19 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.

[5] Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.

[6] Статистический справочник по Азербайджану на 1926 год / Под редакцией В. Смирнова. — Баку: Изд. Азербайджанского центрального статистического управления, 1927. — С. 25.

[7] Ихилов, 1967, с. 340.

[8] Дагестанские народы Азербайджана, 2006, с. 72.

[9] Natalia Volkova. "Ethnic Processes in the Georgian SSR"; p. 17. In: Gardanov, Valentin (ed.). Ethnic and Cultural-Domestic Processes in the Caucasus. Moscow: Nauka, 1978.

[10] Elene Medzmariashvili, Manana Shekiladze, et al. (ed.) How We Lived in Georgia in the Twentieth Century, 2011. p. 40

[FOOTNOTETohidi2000260-261-11] Tohidi, 2000. səh. 260-261

[12] Асли и Керем // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.

[13] Дадашзаде А. Азербайджанская литература // История всемирной литературы в девяти томах. — М.: Наука, 1987. — Т. IV. — С. 418.

[14] Məhəbbət haqqında daha bir əfsanə: [Xalq yazıçısı Elçinin "Mahmud və Məryəm" romanı əsasında çəkilmiş eyniadlı filmin nümayişi haqqında] //Azərbaycan.- 2013.- 1 oktyabr.- S.12.

[15] Elmira Axundova. "Dünyada bundan qəmli hekayət yoxdu..." 525-ci qəzet. 8 mart 2014. 2019-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 aprel 2016.

[16] "Leyla Resulzade. War Time Card File (Registration cards, employees' record books, individual correspondence). Number of documents 2943170". Arolsen Archives (alman). 2022-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-24.

[17] Shakibi, Zhand. Revolutions and the Collapse of Monarchy: Human Agency and the Making of Revolution in France, Russia, and Iran Arxiv surəti 2 may 2016 tarixindən (Wayback Machine) saytında. — I. B. Tauris, 2007. — ; p. 90: "In 1959 he (Mohammad Reza) married Farah Diba, who came from a prominent Azeri family."

[18] Taheri, Amir. The Unknown Life of the Shah. Hutchinson, 1991. ; p. 160

[aksiyon040216-19] Sak, Sema. "Cem Karaca:Sanat Yapar" (türk). Aksiyon. 2004-02-16. 2007-09-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-04.

[20] e-qanun.az. "T. İ. Sinyavskayaya "Azərbaycan Respublikasının xalq artisti" fəxri adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı" (az.). E-qanun.az. 2003-07-05. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2003-07-05.

[21] e-qanun.az. "T. İ. Sinyavskayanın "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı" (az.). E-qanun.az. 2003-07-05. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2003-07-05.

[22] President.az. "T.İ.Sinyavskayanın "Dostluq" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı" (az.). President.az. 2013-07-06. 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-06.