Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alp Ər Tonqa(Əfrasiyab)— əfsanəvi türk xaqanı. "Alp" sözünün mənası "igid", "qəhrəman", "bahadır", "ər" sözünün mənası "erkək adam", "tonğa" sözünün mənası isə "bəbir" deməkdir". Alp Ər Tonqadan bəzən Saka xanı kimi də bəhs edilir.
| Alp Ər Tonqa | |
|---|---|
 Alp Ər Tonqa | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat səbəbi | Döyüşdə ölüm |
| Milliyyəti | Türk |
| Atası | Pəşəng |
| Həyat yoldaşı | Böşük (Uyğur əfsanələrində) |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Həyatı haqqında məlumatlar əfsanələrlə bağlı olan Alp Ər Tonganın turançılara görə türklərin qədim atalarının soyundan gəldiyi önə sürülür. Ayrıca Divanü-Lügat-it-Türkdə və Qutadqu-Bilikdə, İran dastanı "Şahnamə"nin qəhrəmanı Əfrasiyabla eyni adam olduğu bilinir. "Şahnamə"yə görə sırasında Keyxosrov ilə girişdiği mübarizə zamanı pusquya salınaraq öldürülmüşdür. Öldürülməsiylə bağlı Alp Ər Tonga Sagusu, Divan-ı Lügati't-Türk'ün müxtəlif yerlərində örnək mətin olarak verilmişdir.
Orxon yazılarında
Alp Ər adı, Altay dağlarından olan qədim runik Türk yazılarında da bəhs edilmişdir. Orxon Yazılarıında (i, kuzəy. 7, ii, doğu. 31), Kül Tigin 714-cü ildə Oğuzlara qarşı beşinci dəfə etdiyi səfəri qazanınca, kitabəyə belə yazdırmışdır;
"tunga tigin yoghinda kiri ölürtimiz."
Divanü-lüğat-it-Türkdə
"الب ار تنكا Alp Ər Tonqa" "Türklərin ulusal kahraman və büyük Hakanı." dır. Mahmud Qaşqarlı "ترم Tarım" "Təkinlərə və Afrasyab soyundan olan hatunlara və bunların çocuklarına karşı söylənən bir kəlmə, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylənməz." və "التن ترم Altun Tarım" "Büyük kadınların lakâbıdır." şəklində "Tarım" kəlməsinin anlamını açıklar. Yinə Kaşgarlı, "Tégin" kəlməsinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailəsi çocukları için kullanıldığını bəlirtərək bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "xan" kəlməsinin Türklərin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk xanlarının Afrasyab soyundan gələnlər olduğunu, Afrasyab için "xaqan" kəlməsinin kullanıldığını və bunun uzun bir hikayəsinin olduğunu Kudatqu-Bilikdə Yusuf Has Hacib'də Karaxanlı hükümdarı Tabgaç Buğra xana ərmağan olaraq sunduğu Kutadgu Bilig adlı əsərində dünya hükümdarları içində ən adalətli olanların Türk hükümdarları olduğunu və onların içində adı məşhur olanın Taciklərin (İranlıların) Əfrasiyab dedikləri Alp Ər Tonga olduğunu Ayrıca; "Kənt: Şəhər. Bu kəlmədən alınaraq Qaşqar üçün "Ordu Kənd" dərlər. Hanın oturduğu şəhər dəməkdir. Çünki Afrasiyab, havası gözəl olduğu üçün burada otururdu." şəklində qeyd edər.
"Təbakəti — Nəsəri"
1259-cu ildə qələmə alınmış "Təbakəti — Nəsəri" adlı əsərdə də bənzər şəcərənamə yer almaqda, orada Əfrasiyab adı altında Alp Ər Tonqadan da söz açılmaqdadır. Həmin kitabda deyilir ki, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) Bəşəncin (Pəşəng, Paskam), Bəşənc Rüstəmin, Rüstəm isə Türkün oğludur. M. Xorenatsinin sözügedən əsərində dolayısı ilə Alp Ər Tonqa ilə bağlı olan başqa bir türk mənşəli əfsanə də yer almaqdadır. Söhbət Altay türklərində "Alp Manaş", özbəklərdə isə "Alpamış" adı ilə məşhur olan dastanın süjeti ilə üst-üstə düşən bir süjetdən gedir. Bu süjetdə əsərin qəhrəmanı Majan adlanır. "Kitabi-Dədə Qorqud"un Bamsı Beyrəkdən söz açılan boyu ilə səsləşən həmin süjetin Altay və özbək süjetləri ilə eyniliyi məsələsinə ayrı-ayrı vaxtlarda V. Jimunski və M. H. Tantəkin toxunmuşlar. Eyni əfsanənin Firdovsi tərəfindən qeydə alınmış variantında (Bijən və Mənijə) həm Kiaksarın (Keyxosrov), həm də Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyab) adına rast gəlinir. Firdovsinin yazdığına görə, Ərməniyyə elçiləri Keyxosrovun yanına gələrək ölklərini basmış donuz sürülərindən onları xilas etmələrini xahiş edirlər. Keyxosrov bu məqsədlə Bijəni Ərmniyyəyə göndərir. Gərgini ona bələdçi kimi qoşur.
İstinadlar
- Ğeyretcan Osman, “Böşük Hekkide Rivayet” Miras, S. 1, Ürümçi 1992, s. 13–14.
- Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't — Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. , Cilt I, sayfa 41: Türklərin ulu qəhrəmanı və böyük xaqanı
- . 2012-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-13.
- TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı [ölü keçid]
- . 2012-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-13.
- Mahmud Kaşğari. "Divanü lüğat-it-türk". Dörd cilddə. III cild, Bakı, "Ozan", 2006, səh. 319 [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Türk Kültür Tarihinde Alper Tonga 2011-12-16 at the Wayback Machine
 | Şəxs və ya bioqrafiya haqqında olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alp Er Tonqa Efrasiyab efsanevi turk xaqani Alp sozunun menasi igid qehreman bahadir er sozunun menasi erkek adam tonga sozunun menasi ise bebir demekdir Alp Er Tonqadan bezen Saka xani kimi de behs edilir Alp Er TonqaAlp Er TonqaSexsi melumatlarVefat sebebi Doyusde olumMilliyyeti TurkAtasi PesengHeyat yoldasi Bosuk Uygur efsanelerinde Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiHeyati haqqinda melumatlar efsanelerle bagli olan Alp Er Tonganin turancilara gore turklerin qedim atalarinin soyundan geldiyi one surulur Ayrica Divanu Lugat it Turkde ve Qutadqu Bilikde Iran dastani Sahname nin qehremani Efrasiyabla eyni adam oldugu bilinir Sahname ye gore sirasinda Keyxosrov ile girisdigi mubarize zamani pusquya salinaraq oldurulmusdur Oldurulmesiyle bagli Alp Er Tonga Sagusu Divan i Lugati t Turk un muxtelif yerlerinde ornek metin olarak verilmisdir Orxon yazilarindaAlp Er adi Altay daglarindan olan qedim runik Turk yazilarinda da behs edilmisdir Orxon Yazilariinda i kuzey 7 ii dogu 31 Kul Tigin 714 cu ilde Oguzlara qarsi besinci defe etdiyi seferi qazaninca kitabeye bele yazdirmisdir tunga tigin yoghinda kiri olurtimiz Divanu lugat it Turkde الب ار تنكا Alp Er Tonqa Turklerin ulusal kahraman ve buyuk Hakani dir Mahmud Qasqarli ترم Tarim Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunlarin cocuklarina karsi soylenen bir kelme Hakanli hanlari ogullarindan baskasina soylenmez ve التن ترم Altun Tarim Buyuk kadinlarin lakabidir seklinde Tarim kelmesinin anlamini aciklar Yine Kasgarli Tegin kelmesinin Afrasyab ogullarindan olusan Hakanli ailesi cocuklari icin kullanildigini belirterek bunun nasil olustugunu anlatir Ayrica xan kelmesinin Turklerin basbuglari icin kullanildigini butun Turk xanlarinin Afrasyab soyundan gelenler oldugunu Afrasyab icin xaqan kelmesinin kullanildigini ve bunun uzun bir hikayesinin oldugunu Kudatqu Bilikde Yusuf Has Hacib de Karaxanli hukumdari Tabgac Bugra xana ermagan olaraq sundugu Kutadgu Bilig adli eserinde dunya hukumdarlari icinde en adaletli olanlarin Turk hukumdarlari oldugunu ve onlarin icinde adi meshur olanin Taciklerin Iranlilarin Efrasiyab dedikleri Alp Er Tonga oldugunu Ayrica Kent Seher Bu kelmeden alinaraq Qasqar ucun Ordu Kend derler Hanin oturdugu seher demekdir Cunki Afrasiyab havasi gozel oldugu ucun burada otururdu seklinde qeyd eder Tebaketi Neseri 1259 cu ilde qeleme alinmis Tebaketi Neseri adli eserde de benzer secerename yer almaqda orada Efrasiyab adi altinda Alp Er Tonqadan da soz acilmaqdadir Hemin kitabda deyilir ki Efrasiyab Alp Er Tonqa Besencin Peseng Paskam Besenc Rustemin Rustem ise Turkun ogludur M Xorenatsinin sozugeden eserinde dolayisi ile Alp Er Tonqa ile bagli olan basqa bir turk menseli efsane de yer almaqdadir Sohbet Altay turklerinde Alp Manas ozbeklerde ise Alpamis adi ile meshur olan dastanin sujeti ile ust uste dusen bir sujetden gedir Bu sujetde eserin qehremani Majan adlanir Kitabi Dede Qorqud un Bamsi Beyrekden soz acilan boyu ile seslesen hemin sujetin Altay ve ozbek sujetleri ile eyniliyi meselesine ayri ayri vaxtlarda V Jimunski ve M H Tantekin toxunmuslar Eyni efsanenin Firdovsi terefinden qeyde alinmis variantinda Bijen ve Menije hem Kiaksarin Keyxosrov hem de Alp Er Tonqanin Efrasiyab adina rast gelinir Firdovsinin yazdigina gore Ermeniyye elcileri Keyxosrovun yanina gelerek olklerini basmis donuz surulerinden onlari xilas etmelerini xahis edirler Keyxosrov bu meqsedle Bijeni Ermniyyeye gonderir Gergini ona beledci kimi qosur IstinadlarGeyretcan Osman Bosuk Hekkide Rivayet Miras S 1 Urumci 1992 s 13 14 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 975 16 0405 2 Cilt I sayfa 41 Turklerin ulu qehremani ve boyuk xaqani 2012 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 01 13 TDK Divanu Lugati t Turk Veri Tabani olu kecid 2012 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 01 13 Mahmud Kasgari Divanu lugat it turk Dord cildde III cild Baki Ozan 2006 seh 319 olu kecid Xarici kecidlerTurk Kultur Tarihinde Alper Tonga 2011 12 16 at the Wayback Machine Sexs ve ya bioqrafiya haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin