Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alp İlitver (ya da İlteber).
Ümumi məlumat
Bu tarixi personaj ilk dəfə Musa Kalankatlının "Ağvan tarixi" əsərində 626-cı illə bağlı keçir. Bu ildə (Orxan) Ərməniyyəyə yürüş edir. Bu yürüşdə, knyaz mənşəyinə görə şad adlandırılan "qana susamış qartal balası" iştirak edir. Öz adı Bolu idi ki buna ’’şad’’(xaqanın oğlu, şahzadə) titulu əlavə edilirdi. Onun adı Bizans imperatoru İraklinin adı ilə, yan yana keçir. Şad titulunu Bolu/Bulan, bütün ehtimallara görə, 631-ci ildə atasının ölümünə və hunların Aşina nəslindən olan xəzər xaqanlarına tabe olmasına qədər daşımışdır. Bu vaxtdan hunlar xəzərlərin federatları olurlar, onların başçısı isə "elteber" titulunu daşımağa başladı. Amerikan türkoloqu D. B. Qoldenə görə, bu titulu xəzərlər vassal hun xanlarına verirdilər. , çinlilərdə onun analoqu "şe-li-fa" ya da "xsie-li-fa". Terminin ən inandırıcı etimoloqiyasını İ. Hamilton verdi, ona görə bu titul iki sözdən ibarətdir – el+teber xalqın, elin başçısı anlamında. Bu nəzəri macar dilçi-tarixçi A. Bombaçi da dəstəklədi.
Xəzərlərin ilk elteberi və 7-ci əsrdə xəzərlərin imperiyasına daxil olan Qafqaz hunnlarının "aparıcı xanı", Alp Bolu idi ya da Bolu Şad, Orxanın oğlu. Hunnlarda xaqanların adları ilə çağırılması qəbul edilmədiyindən, o öz adı ilə yox, "Alp İlitver" titulu ilə yad edilir. O da məlumdur ki, 631-ci ildə alban katolikosu (eyni zamanda dövlət başçısı) Viro, Albaniyanı hun hücumundan qurtarmaq üçün , atasının (Cebu xaqan. K. A.) "bu üç ölkə olan –Albaniya, Çula və Lbiniyanı əbədi mülkiyətə aldığı" və buna görə Albaniyanın hun torpağı olmasını iddia edən Şadı yumşaltmalı olur. 631-ci ildən sonra Şadın adı çəkilmir, bu Göytürk xaqanlığında baş verən hadisələrlə, yəni Alp-Orxanın öldürülməsi və hakimiyətə başqa qruplaşmanın gəlişi ilə bağlıdır.
Bu mərhələdə Sulakdan şimalda xəzərlərin Bersiliya birləşməsi yaranır. Bu çaydan cənubdakı torpaqlarda isə Orxanın oğlu özünü müstəqil elan edir. Lakin o tezliklə Xəzər ölkəsində yüksəlməkdə olan Aşina nəslindən olan xaqanların hakimiyəti altına düşür və öz "xanlığını" qoruyaraq onların vassalı olur. Buradan da onun yeni titulu ilteber/ilitver. Elə bu adla da o sonralar Musa Kalankatlının "Ağvan tarixində" keçir.
O ki qaldı onun varislərinə. Bolu Şadın şəcərəsində iki oğlu qeyd edilir – Xeli və Bahadır Cebe. "Ağvan tarixinə" görə , biz həm də bilirik ki onun, birini xəzər xaqanına, o birisini Cavanşirə ərə verdiyi iki qızı vardı.
Alp Bulan(Alp İlitver) Musa Kalankatlı tərəfindən şişirdilmədən , onun şübhəsiz ki Şimali Qafqazın hunn tarixi ilə bağlı ilk qaynaq olan "Ağvan tarixi"(7-ci əsr)ndə vəsf edilmişdir. Musa Kalankatlının 7-ci əsrdə öz kitabını yazmasını nəzərə alsaq onda, ola bilsin ki, o Alp- Bulan İlteberin müasiri olub və, "Alp İlitver hunlarının" iqamətgahında, Varaçanda, yepiskop İsrailin başçılığı ilə alban xristian missionerlərinin olduğunu nəzərə alsaq bəlkə də onu şəxsən tanıyıb.
Ola bilsin ki Musa, xaqanın yanında həm də Türküstanda (erkən orta əsr türk və erməni mənbələrində Xəzər eli belə adlanırdı ,- K. A.) igidliyi vəsf edən hun dastanlarını (yırı) bilirdi. Bunu misal üçün üç "igidin" –Alp Ərən(Kitabi Dədə Qorqud), Edil Alp("Oğuz namə") və Alp-İlitver(Alban ölkəsinin tarixində) "bioqrafiyasının" müqayisəsində görmək olar:
- -
…elini tərk edən, öz atına Ayqır Gözlü sularda oynadan, 57 qalanın açarlarını əldə edən, ağ padşah Çeşmənin qızı ilə nikah bağlayan, Sofı Sandal padşaha qan udduran -Alp Ərən, Elik Xocanın oğlu…
— Kitabi Dədə Qorqud s.62
- -
Dəmir qapı Dərbəndi dələn və yıxan, 99 qalanın açarını alan, Sarı Sandaln qızı ilə evlənən, vəhşi diyarlardan bac alan, boyun əyməyən düşməni tabe edən, göy kafirlərin ellərini zəbun edən -Edil Alp…
— səh.41,42,43
- –
savaşlarda gücü, sanı və igidliyi ilə məşhur olan…böyük qüvvəsi ilə ad aqazanan və mirası böyük şərəf olan: Türküstanda(Xəzər elində. –K. A.) çox igidliklər göstərən " Xəzər qapılarını dələn", "bütün üç ölkədə şərəfli ad çıxarmış… gücü və igidliyi ilə seçilərək, o, yunan olimpiadalarında olduğu kimi yarışlarda ad qazandı, öz gücü ilə başqalarından seçilən -Hunların böyük xanı Alp İlitver.
— Alban ölkəsinin tarixi s.127,199.51
Elementlərin eynili göz qarşısındadır;1) hər üç "arayışda" bahadır savaşlarda və qalaların alınmasında ad çıxarır. İlk iki qaynaqda qəhrəman xarici padşahlardan birinin qızını alır. Alp İlitverin hadisəsi isə belədir ki, onun "bioqrafiyasından" məlumdur ki, imperator İrakli öz qızını ona vermək istəmişdi və güman ki o da onu almışdı, çünki bu Alp İlitverin xristianlığı qəbul etməsi və elteber olduqdan sonra Qafqaz Hun elində öz təbəələrini də xristianlığa gətirməsi və öz qızını Cavanşirlə evləndirməsi ilə uyğundur. Ərəblərə qarşı xəzərlərin müttəfiqi kimi çıxış etmişdi.
Mənbə
- - Великий князь Алп Илитвер
Həmçin bax
İstinadlar
- (səh. 110,119)
- Donuk A. A. g.e. S. 21
- yenə orada
- Bombaçi. A.218;Donuk A.22
- yenə orada, səh. 127.
- (История Агван, стр. 127)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alp Ilitver ya da Ilteber Umumi melumatBu tarixi personaj ilk defe Musa Kalankatlinin Agvan tarixi eserinde 626 ci ille bagli kecir Bu ilde Orxan Ermeniyyeye yurus edir Bu yurusde knyaz menseyine gore sad adlandirilan qana susamis qartal balasi istirak edir Oz adi Bolu idi ki buna sad xaqanin oglu sahzade titulu elave edilirdi Onun adi Bizans imperatoru Iraklinin adi ile yan yana kecir Sad titulunu Bolu Bulan butun ehtimallara gore 631 ci ilde atasinin olumune ve hunlarin Asina neslinden olan xezer xaqanlarina tabe olmasina qeder dasimisdir Bu vaxtdan hunlar xezerlerin federatlari olurlar onlarin bascisi ise elteber titulunu dasimaga basladi Amerikan turkoloqu D B Qoldene gore bu titulu xezerler vassal hun xanlarina verirdiler cinlilerde onun analoqu se li fa ya da xsie li fa Terminin en inandirici etimoloqiyasini I Hamilton verdi ona gore bu titul iki sozden ibaretdir el teber xalqin elin bascisi anlaminda Bu nezeri macar dilci tarixci A Bombaci da destekledi Xezerlerin ilk elteberi ve 7 ci esrde xezerlerin imperiyasina daxil olan Qafqaz hunnlarinin aparici xani Alp Bolu idi ya da Bolu Sad Orxanin oglu Hunnlarda xaqanlarin adlari ile cagirilmasi qebul edilmediyinden o oz adi ile yox Alp Ilitver titulu ile yad edilir O da melumdur ki 631 ci ilde alban katolikosu eyni zamanda dovlet bascisi Viro Albaniyani hun hucumundan qurtarmaq ucun atasinin Cebu xaqan K A bu uc olke olan Albaniya Cula ve Lbiniyani ebedi mulkiyete aldigi ve buna gore Albaniyanin hun torpagi olmasini iddia eden Sadi yumsaltmali olur 631 ci ilden sonra Sadin adi cekilmir bu Goyturk xaqanliginda bas veren hadiselerle yeni Alp Orxanin oldurulmesi ve hakimiyete basqa qruplasmanin gelisi ile baglidir Bu merhelede Sulakdan simalda xezerlerin Bersiliya birlesmesi yaranir Bu caydan cenubdaki torpaqlarda ise Orxanin oglu ozunu musteqil elan edir Lakin o tezlikle Xezer olkesinde yukselmekde olan Asina neslinden olan xaqanlarin hakimiyeti altina dusur ve oz xanligini qoruyaraq onlarin vassali olur Buradan da onun yeni titulu ilteber ilitver Ele bu adla da o sonralar Musa Kalankatlinin Agvan tarixinde kecir O ki qaldi onun varislerine Bolu Sadin seceresinde iki oglu qeyd edilir Xeli ve Bahadir Cebe Agvan tarixine gore biz hem de bilirik ki onun birini xezer xaqanina o birisini Cavansire ere verdiyi iki qizi vardi Alp Bulan Alp Ilitver Musa Kalankatli terefinden sisirdilmeden onun subhesiz ki Simali Qafqazin hunn tarixi ile bagli ilk qaynaq olan Agvan tarixi 7 ci esr nde vesf edilmisdir Musa Kalankatlinin 7 ci esrde oz kitabini yazmasini nezere alsaq onda ola bilsin ki o Alp Bulan Ilteberin muasiri olub ve Alp Ilitver hunlarinin iqametgahinda Varacanda yepiskop Israilin basciligi ile alban xristian missionerlerinin oldugunu nezere alsaq belke de onu sexsen taniyib Ola bilsin ki Musa xaqanin yaninda hem de Turkustanda erken orta esr turk ve ermeni menbelerinde Xezer eli bele adlanirdi K A igidliyi vesf eden hun dastanlarini yiri bilirdi Bunu misal ucun uc igidin Alp Eren Kitabi Dede Qorqud Edil Alp Oguz name ve Alp Ilitver Alban olkesinin tarixinde bioqrafiyasinin muqayisesinde gormek olar elini terk eden oz atina Ayqir Gozlu sularda oynadan 57 qalanin acarlarini elde eden ag padsah Cesmenin qizi ile nikah baglayan Sofi Sandal padsaha qan udduran Alp Eren Elik Xocanin oglu Kitabi Dede Qorqud s 62 Demir qapi Derbendi delen ve yixan 99 qalanin acarini alan Sari Sandaln qizi ile evlenen vehsi diyarlardan bac alan boyun eymeyen dusmeni tabe eden goy kafirlerin ellerini zebun eden Edil Alp seh 41 42 43 savaslarda gucu sani ve igidliyi ile meshur olan boyuk quvvesi ile ad aqazanan ve mirasi boyuk seref olan Turkustanda Xezer elinde K A cox igidlikler gosteren Xezer qapilarini delen butun uc olkede serefli ad cixarmis gucu ve igidliyi ile secilerek o yunan olimpiadalarinda oldugu kimi yarislarda ad qazandi oz gucu ile basqalarindan secilen Hunlarin boyuk xani Alp Ilitver Alban olkesinin tarixi s 127 199 51 Elementlerin eynili goz qarsisindadir 1 her uc arayisda bahadir savaslarda ve qalalarin alinmasinda ad cixarir Ilk iki qaynaqda qehreman xarici padsahlardan birinin qizini alir Alp Ilitverin hadisesi ise beledir ki onun bioqrafiyasindan melumdur ki imperator Irakli oz qizini ona vermek istemisdi ve guman ki o da onu almisdi cunki bu Alp Ilitverin xristianligi qebul etmesi ve elteber olduqdan sonra Qafqaz Hun elinde oz tebeelerini de xristianliga getirmesi ve oz qizini Cavansirle evlendirmesi ile uygundur Ereblere qarsi xezerlerin muttefiqi kimi cixis etmisdi Menbe Velikij knyaz Alp IlitverHemcin baxElteber Xezer ereb muharibeleri AkasirlerIstinadlar seh 110 119 Donuk A A g e S 21 yene orada Bombaci A 218 Donuk A 22 yene orada seh 127 Istoriya Agvan str 127