Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alaş Partiyası — Qazaxların partiyası.
Alaş Partiyası | |
|---|---|
 | |
| Sədri | Əlixan Bukeyxanov |
| Qurucu | |
| Quruluş tarixi | 28 iyul 1917 |
| Dağılma tarixi | 1920 |
| Baş qərargah | |
| İdeologiya | liberalizm, milli liberalizm, Qazax milliyətçiliyi, Antikommunizm |
Tarixi
Alaş XX əsrin əvvəlində milli liberal hərəkatın liderləri tərəfindən qurulmuş olan ilk Qazax siyasi partiyasının adıdır. Qurulduğu dönəmdə Rusiyanın Qazaxıstanı müstəmləkə durumuna gətirməsindən doğan iqtisadi və sosial problemlər kritik bir nöqtəyə çatmış idi.
Qazax çöllərinin müstəmləkələşdirilməsi könüllü Slavyan köçmənlərinin, əsasən Rus kazaklarının və kəndlülərin verimli Qazax otlaqlarına əl qoyması şəklində tanımlana bilər. Bu müddət 1731-ci ildə Kiçik Jüzün ilhaqı ardından başlamış; Qazax ərazisi rəsmən dövlət mülkü elan edilmiş və 1868-ci ildəki Keçici Nizamlara görə qazaxların ortaq istifadəsinə verilmişdi.
Rus kəndlərinin köç etməsi özəlliklə 1905-ci il Rus inqilabının ardından Pyotr Stolıpin torpaq islahatının (1906–1917) həyata keçdiyi sırada kritik bir hal almışdı. Bu islahat Rus çöl icmasının yox edilməsi və yerinə güclü və müstəqil ailə mülklərinin meydana gətirilməsini hədəfləyirdi. Rus hökuməti bu torpaqların alış-satışına müsaidə edən bir siyasət izləyərək bu torpaqların xoşgüzar kəndliləri olan kulakların əllərində olmasına şərait yaratmış və fəqir kəndlilərin Rusiya imperiyasının digər əyalətlərinə, özəlliklə Orta Asiya və Sibirə köç etməsini təşviq etmişdir. Fəqir kəndlilər torpaqlarını satdıqdan sonra topdan köç etmişdilər. Rusiya dövləti köçmənləri qorumuş idi: bütün vergilərdən (15 il müddət ilə) və bütün vəzifələrdən (25 il müddət ilə) məaf tutulmuşlar; hər ailəyə 100 manatliq bir hissə verilmiş və hər ailə rəisi 30 desyatinlik torpaq almış idi. Stolipinin köç kampaniyası ilk etapda Rus kəndlilərinin yenidən yerləşmələrinə yönəlikdi, torpaqlarına sadəcə keçici olaraq sahib olan qazaxlara ərazi təhsis etməyi planlamamışdı. Qazaxların torpaqları dövlətin gəliri-çıxarı üçün qəsb edilə bilər və də miri torpaq elan edilə bilərdi. Yerləşməyə qərar vermiş olan qazaxlara köçmən Rus kəndlərinə olduğu kimi 10 ilə 15 desyatinlik ərazi bağışlanacaqdı. Oturaq qazaxların, köçəri vəziyyətlərini tərk etmə şərti ilə onları digər Rus kəndliləri ilə eyni vəziyyətdə yazdırmalarına izin verilmişdi. Bu ikinci mərtəbə hər şeydən ötə, qazaxların ruslar ilə birlikdə təkrar yerləşmələrini gərəkdirmiş, bu durumda aralarında bir yaxınlık doğmuş bu da qazaxların Ortodoks xristianlığa dönmələrini asanlaşdırmışdı. Kəndli olaraq qeyd olunma Rus ordusunda məcburi xidməti də əhatə etməkdə idi.
Torpaqlara əl qoyulması Qazax otlaqlarının sayının olduqca düşməsinə səbəb olmuş və köçərilərin əsas zənginlik qaynağı olan mal-qara sayında bəlli bir azalma olmuş, bu durum isə qazaxların yaşam standardında ciddi bir düşüşə səbəb olmuşdur. Bu şərtlər altında Qazax ailələri qonşu ölkələrə (Çin) köçə məcbur edilmiş və ya mal-qaralarını uzaq əyalətlərdə otarmaq zorunda qalmışdılar. Nəticə olaraq həm toplumun fəqir kəsimi (jatak), həm də Qazax kəndliləri (başlıca şimal əyalətlərdəkilər) sayca artmışdır. Nə var ki, bu yüzilin başında Qazax əhalisinin böyük çoxluğu köçəri yaşam tərzlərinə sadiq qalmışdılar. Bu durum sadəcə yerləşmək üçün əkinçilik təcrübələrinin olmamasından və ya psixoloji olaraq hazır olmamalarından dolayı deyil eyni zamanda çar hökuməti tərəfindən yüklənən oturaq həyata keçiş şərtlərindən də qaynaqlanmaqdadır.
1905-ci il Rus inqilabı və Çar II Nikolay tərəfindən nəşr olunan bildiriş demokratik azadlıq, hürriyyət elan edir və populyar təşkilat təmsilçiliyi üçün bir toplantı vəd edirdi-Duma Rusiya imperiyasında müxalif liberal və milliətçi hərəkatların doğrudan doğruya itici gücü idi. Qazax harəkatı Rus universitetləri və institutlarından məzun olmuş yüksək təhsilli liderlər tərəfindən təmsil edilməkdəydi: Əlixan Bukeyxanov (1866–1937), Əhməd Baytursınov (1873–1937), Miryaqub Dulatov (1885–1937), Mustafa Çokay (1890–1941), Muhammədcan Tınışbayev (1879–1937), Baxtcan Karatay (1860–1934), Canşa Dostməhəmməd (1887-), Xəlil Dostməhəmməd (1883–1939), Yakup Akpa (1876–1934), Alim xan Ərmək (1891–1970), Muxtar Avezov (1897–1961), Mahmut Sultan Toraygirey (1893–1920), Mağcan Cumabay (1893–1937) və digərləri.
Qeydlər
- Alaş kəliməsinin kökü əskidir. Orta Asiyadakı köçəri türklər arasında ənənəvi savaş nərəsi anlamına gəlməkdədir. Şifahi şəcərəyə görə Alaşın altı övladı, qazaxlar, qırğızlar, özbəklər, türkmənlər, başqırdlar və qaraqalpaqlardır. Bütün bu xalqlar ortaq bir həyat tərzi, din, dillər və adətlər paylaşırlar.
İstinadlar
- Qazax torpaqlarının Rusiyaya ilhaqı 1864-cü ildə tamamlanmışdır.
- Materialy po politchəskogo stroia Qazaxstana, vol. 1 (So vremeni prisoedineniia Qazaxstana k Rossii do Velikoi Oktiabrskoi Sotsialisticheskoi revoliutsii), ed. M. G. Masevich, 1960, p. 337.
- Torpaq ölçüsü= 2. 7 hektar.
- RQIA (Rus DÖvləti Tarix Arxivi), f. 391, op. 4, d. 1663, II. 1–3, 18–19.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alas Partiyasi Qazaxlarin partiyasi Alas PartiyasiSedri Elixan BukeyxanovQurucu Elixan BukeyxanovEhmed BaytursunovMiryaqub DulatovQurulus tarixi 28 iyul 1917Dagilma tarixi 1920Bas qerargah SemeyIdeologiya liberalizm milli liberalizm Qazax milliyetciliyi AntikommunizmTarixiAlas XX esrin evvelinde milli liberal herekatin liderleri terefinden qurulmus olan ilk Qazax siyasi partiyasinin adidir Quruldugu donemde Rusiyanin Qazaxistani mustemleke durumuna getirmesinden dogan iqtisadi ve sosial problemler kritik bir noqteye catmis idi Qazax collerinin mustemlekelesdirilmesi konullu Slavyan kocmenlerinin esasen Rus kazaklarinin ve kendlulerin verimli Qazax otlaqlarina el qoymasi seklinde tanimlana biler Bu muddet 1731 ci ilde Kicik Juzun ilhaqi ardindan baslamis Qazax erazisi resmen dovlet mulku elan edilmis ve 1868 ci ildeki Kecici Nizamlara gore qazaxlarin ortaq istifadesine verilmisdi Rus kendlerinin koc etmesi ozellikle 1905 ci il Rus inqilabinin ardindan Pyotr Stolipin torpaq islahatinin 1906 1917 heyata kecdiyi sirada kritik bir hal almisdi Bu islahat Rus col icmasinin yox edilmesi ve yerine guclu ve musteqil aile mulklerinin meydana getirilmesini hedefleyirdi Rus hokumeti bu torpaqlarin alis satisina musaide eden bir siyaset izleyerek bu torpaqlarin xosguzar kendlileri olan kulaklarin ellerinde olmasina serait yaratmis ve feqir kendlilerin Rusiya imperiyasinin diger eyaletlerine ozellikle Orta Asiya ve Sibire koc etmesini tesviq etmisdir Feqir kendliler torpaqlarini satdiqdan sonra topdan koc etmisdiler Rusiya dovleti kocmenleri qorumus idi butun vergilerden 15 il muddet ile ve butun vezifelerden 25 il muddet ile meaf tutulmuslar her aileye 100 manatliq bir hisse verilmis ve her aile reisi 30 desyatinlik torpaq almis idi Stolipinin koc kampaniyasi ilk etapda Rus kendlilerinin yeniden yerlesmelerine yonelikdi torpaqlarina sadece kecici olaraq sahib olan qazaxlara erazi tehsis etmeyi planlamamisdi Qazaxlarin torpaqlari dovletin geliri cixari ucun qesb edile biler ve de miri torpaq elan edile bilerdi Yerlesmeye qerar vermis olan qazaxlara kocmen Rus kendlerine oldugu kimi 10 ile 15 desyatinlik erazi bagislanacaqdi Oturaq qazaxlarin koceri veziyyetlerini terk etme serti ile onlari diger Rus kendlileri ile eyni veziyyetde yazdirmalarina izin verilmisdi Bu ikinci mertebe her seyden ote qazaxlarin ruslar ile birlikde tekrar yerlesmelerini gerekdirmis bu durumda aralarinda bir yaxinlik dogmus bu da qazaxlarin Ortodoks xristianliga donmelerini asanlasdirmisdi Kendli olaraq qeyd olunma Rus ordusunda mecburi xidmeti de ehate etmekde idi Torpaqlara el qoyulmasi Qazax otlaqlarinin sayinin olduqca dusmesine sebeb olmus ve kocerilerin esas zenginlik qaynagi olan mal qara sayinda belli bir azalma olmus bu durum ise qazaxlarin yasam standardinda ciddi bir dususe sebeb olmusdur Bu sertler altinda Qazax aileleri qonsu olkelere Cin koce mecbur edilmis ve ya mal qaralarini uzaq eyaletlerde otarmaq zorunda qalmisdilar Netice olaraq hem toplumun feqir kesimi jatak hem de Qazax kendlileri baslica simal eyaletlerdekiler sayca artmisdir Ne var ki bu yuzilin basinda Qazax ehalisinin boyuk coxlugu koceri yasam terzlerine sadiq qalmisdilar Bu durum sadece yerlesmek ucun ekincilik tecrubelerinin olmamasindan ve ya psixoloji olaraq hazir olmamalarindan dolayi deyil eyni zamanda car hokumeti terefinden yuklenen oturaq heyata kecis sertlerinden de qaynaqlanmaqdadir 1905 ci il Rus inqilabi ve Car II Nikolay terefinden nesr olunan bildiris demokratik azadliq hurriyyet elan edir ve populyar teskilat temsilciliyi ucun bir toplanti ved edirdi Duma Rusiya imperiyasinda muxalif liberal ve millietci herekatlarin dogrudan dogruya itici gucu idi Qazax harekati Rus universitetleri ve institutlarindan mezun olmus yuksek tehsilli liderler terefinden temsil edilmekdeydi Elixan Bukeyxanov 1866 1937 Ehmed Baytursinov 1873 1937 Miryaqub Dulatov 1885 1937 Mustafa Cokay 1890 1941 Muhammedcan Tinisbayev 1879 1937 Baxtcan Karatay 1860 1934 Cansa Dostmehemmed 1887 Xelil Dostmehemmed 1883 1939 Yakup Akpa 1876 1934 Alim xan Ermek 1891 1970 Muxtar Avezov 1897 1961 Mahmut Sultan Toraygirey 1893 1920 Magcan Cumabay 1893 1937 ve digerleri QeydlerAlas kelimesinin koku eskidir Orta Asiyadaki koceri turkler arasinda enenevi savas neresi anlamina gelmekdedir Sifahi secereye gore Alasin alti ovladi qazaxlar qirgizlar ozbekler turkmenler basqirdlar ve qaraqalpaqlardir Butun bu xalqlar ortaq bir heyat terzi din diller ve adetler paylasirlar IstinadlarQazax torpaqlarinin Rusiyaya ilhaqi 1864 cu ilde tamamlanmisdir Materialy po politcheskogo stroia Qazaxstana vol 1 So vremeni prisoedineniia Qazaxstana k Rossii do Velikoi Oktiabrskoi Sotsialisticheskoi revoliutsii ed M G Masevich 1960 p 337 Torpaq olcusu 2 7 hektar RQIA Rus DOvleti Tarix Arxivi f 391 op 4 d 1663 II 1 3 18 19