Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Afrika çöl iti, və ya Kaftarabənzər it (lat. Lycaon pictus) — Məməlilərin yırtıcılar dəstəsinə, İtlər fəasiləsinə daxil olan heyvan növü. Lycaon cinsinin yeganə növü. Onun elmi adının mənası: yun. Lycaon – canavar, lat. pictus – boyalı.
| Afrika çöl iti | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Afrika çöl iti | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Xarici görünüşü
Afrika çöl iti qırmızı canavarın genetik baxımından ən yaxın qohumu sayılır. Xarici görünüş baxımından Kaftarları xatırladır. Bədənın çəkizi az, qıçları uyzun və güçlü, başı isə iridir. Qulaqdları iri və ovalvarı formaya malik olur. Üz hissəsi qısa və enlidir. bədəninin uzunluğu 1 m, quyruğu 40 sm, boyu isə 78 sm, çəkisi 18–36 kq olur. Erkək və dişilərdə görkəm baxımından demək olar ki, fərq yoxdur. Sadəcə erkəklər dişilərdən 3–7 % iri olur. Bədən ölçüləri onun tox və ya ac olmasından sılı olaraq fərqlənir. Bir Afrika çöl iti bir günə 9 kq ət yeyə bilir.
Bu canlıların kürkü kobud, qısa və olduqca nadirdir. Bədəninin qara dərisi bəzi yerlərində görünür. Quyruğu kifayət qədər uzun və xəzlidir. Bədənində ümumi qəhvəyi fonda qırmızı, qara və ağ rəngli ləkələr olur. Bəzən bütünlüklə qara olan fərdlərə rastlamaq mümkündür. Sifət və qulaqlar adətən qara, quyruğun sonucu isə ağ rənmgdə olur. Ağ və qara rəngdə doğulan küçüklərdə sarı fon 7 həftədən sonra görünür. bu canlıların kəlləsi olduqca enlidir. Çənəsi güçlü, dişləri isə digər köpəkkimilərə daxil olan heyvanlarındakından uzundur. Bu isə onların sümükləri asanlıqla gəmirməsinə imkan verir. Dəri vəzlərinin inkişafı ilə əlaqədar çox güclü müşk qoxusu yayır.
Yayılması
Bir zamanlar bu çöl canlısı bütün Afrikanın çöllərində, savannalarda və Böyük səhranın cənubuinda yuayılmışdı. Onlara cənubi Əlcəzairdən Sudanın dəniz sahillərinə qədər ərazilkərinə yayılmışdılar. Hazırda isə yayılma arelı bir mozaik formaya malikdir. Əsasən qitənin insanlar tərəfindən mənimsənilməmiş ərazilərində yayılmışlar. onlara hazırda Namibiya, Botsvana, Tanzaniya, Mozambik, Zimbabve, Esvatini və Cənubi Afrika Respublikasının Transvall vilayətində yaşayırlar.
Həyat tərzi və qidalanması
Afrika çöl itləri savanna, kolluqlu çöllərdə və dağlıq ərazilərdə yayılırlar. Onlara ekvatorial meşələrdə rast gəlinmir. Savannalarda əsasən tək və çüt dırnaqlı heyvanlarla qidalanırlar.
Bu canlılar əsasən qrup halında yaşayırlar ki, bu qruplarda canlıların sayı 7–15 baş arasında dəyişir. Qrupda dominantlıq alfa çütlüyün üzərinə düşür. Bütün dişilər alfa dişiyə, erkəklər isə alfa erkəyə tabe olur. Dominatlıq uğrunda nadir hallarda toqquşmalar baş verir. Öz aralarında sülhsevərliyi ilə seçilirlər. Ov zamanı birlik nümayiş etdirir və balaları əmizdirirlər. Dəstənin digər üzvləri dominantlıq edən cütlüyün balalarına baxır, yaralı və xəstə qrup üzvlərini ətlə bəsləyirlər. Yeməkdən ötrü demək olar ki, dalaşmırlar. qerrupoda bir qayda olaraq dişilərin sayı erkəklərdən çox olur. Bunun səbəbi 2,5 yaşına çatmış erkəklərin qrupu tərk etməsidir. Qrupda doğulan erkəklərin yarısı öz qruplarında qalır. Tərk etmişlər isə yeni qrup təşkil edirlər.
Afrika çöl itləri qrup halında iri gövşəyən heyvanları güdür və onları ovlayırlar. Onların qidasının əsasını elə də iri olmayan Antiloplar (İmpalalar, Dukerlər, , Redunca, Meşə antilopu) və yaşlı, xəstə iri canlılar təşkil edir (Qnu, Kanna, Zebr). Qida qıtlığı yaşandıqda isə onlar qamış sıçovulu və digər kişik məməliləri ovlayırlar. Bitki mənşəlli qidaları yemirlər. Üstəlik onlarda leş yemə xüsusiyyəti yoxdur. Ev heyvanlarına nadir hallarda hücum edirlər.
Əsasən gündüz həyat tərzi keçirirlər. Əsasən günün sərin vaxtları ova çıxırlar. Sürətli şəkildə qaça bilirlər. Sürətləri 50–55 km/s çatır. Orta ölçülü Afrika çöl iti şikarın arxasınca 15 dəqiqə qaça bilir. Daha böyük heyvanlar isə aqressiv şəkildə tam tükənməyə qədər yürüşü davam edirlər. Onlar leşyeyənlərə qarşı dözüm nümayiş etdirir və hətta xallı kaftarları belə ovlanmış şikardan uzaqlaşdıra bilirlər. Ova gedərkən dəstə üzvləri "xo-xo" səsli melodiyalar çıxarırlar. Bundan əlavə, orta ulama gerçəkləşdirirlər.
Afrika çöl itləri müəyyən bir əraziyə bağlanmırlar. Qida arxasınca uzun məsafəli köçlər həyata keçirirlər. Ovaldıqları şikarı qısa müddət ərzində parcalayaraq ova çıxmayan qrup üzvlərinin yanına qayıdırlar. Şikar dalınca uzaq məsafələrə getdiklərindən onun daşınması çətinlik törətdiyindən, qidanı həzm etmədən qursaqlarında geridə qalan dəstə üzvlərinə gətirirlər. Afrikanın iri pişikkimilərindən fərqli olaraq ovladıqları heyvanı boğaz nahiyyəsindən tutaraq boğub öldürmürlər. Heyvan canlı ikən qarın nahiyyəsindən yırtaraq parçalayırlar.
Afrika çöl itlərinin əsas düşmənləri — Kaftarlar və Şirlər. İnsanlardan qorxmamaları səbəbindən ovlanmaya məruz qalırlar.
Çoxalması
Ümumiyyətlə hər bior dəstətə dominantlıq edən çütlük olur. Normalda yalnız alfa dişi bala verir. Başqa dişi bala doğarsa alfa dişi onu və balalarını qidadan məhrum edir və bəzən digərinin körpəsini parçalayır. Bu davranışın mənası, aşırı yüklənmədən qaçmağa hesablanır.
Afrika çöl itlərində balalama mövsümü göründüyünə görə yoxdur. Ancaq balaların çoxu mart-iyul ayları doğulur. Boğazlıq dövrü 63–73 gün davam edir. Bundan sonra dişi 2–21 arası bala doğur. Hər il dişi balalarını borudişlilərə aid olan oyuqlarda bəsləyir. Balalar doğularkən kor, kar və köməksiz olur. Dişi balalarını 3–4 həftə ərzində tərk etmir. Bu müddət ərzində dişiyə qrupun digər üzvləri yem gətirir. Artıq 8–10 həftəliyində balalar yuvanımn ətrafına çıxırlar. Bundan sonra isə digər üzvlərdə balaların bəslənməsinə cəlb edilirlər.
Artıq 12–18 aylığılnda küçüklər fiziki yetkinliyə çatır və valideymnlərindən asılılıqdan azad olurlar. Orta ömür düddətləri 9–10 ildir.
Yarımnövləri
- Lycaon pictus lupinus Thomas, 1902
- Lycaon pictus manguensis Matschie, 1915
- Lycaon pictus pictus (Temminck, 1820)
- Lycaon pictus sharicus Thomas and Wroughton, 1907
- Lycaon pictus somalicus Thomas, 1904
Populyasiyanın statusu
Bu yaxınlara qədər çöl itləri geniş bir areala və 100 baş qədər böyük sürülərə sahib idilər. Hazırda isə 20–30 başdan ibarət olan sürüləri nadir hallarda müşahidə etmək olur. Bu heyvanların nəslinin kəsilməsinin əsas səbəbləri yaşayış yerlərinin azalması, yoluxucu xəstəliklər, eləcə də nəzarətsiz ovdur.
Afrika çöl iti Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi tərəfindən az saylı növ olaraq Qırmızı kitaba salınmışdır. Hazırda bu növün ümumi sayı 3000–5500 baş olaraq qiymətləndirilir. Onlar 600–1000 arası dəstədə birləşmişlər. Şimali Afrikada az saylıdırlar. Qərbi Afrikada Seneqal istisna olmaq şərti ilə demək olar ki yoxdur. Mərkəzi Afrikada da az saylıdırlar. Nisbətən Kamerunda qalmışdır. Tək-tək isə Mərkəzi Afrika Respublikası və Çadda müşahidə edilirlər. Şərqi Afrikada sayları nisbətən çoxdur. Əsasən Keniya və Uqanda bu baxımdan seçilir. İri bir populyasiya isə Tanzaniyanın cənubundadır. Bu heyvanların ümumi sayının yarıdan çoxunu Cənubi Afrikada yayılmışdır.
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Afrika col iti ve ya Kaftarabenzer it lat Lycaon pictus Memelilerin yirticilar destesine Itler feasilesine daxil olan heyvan novu Lycaon cinsinin yegane novu Onun elmi adinin menasi yun Lycaon canavar lat pictus boyali Afrika col itiElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir Afrika col itiBeynelxalq elmi adiLycaon pictus Temminck 1820Sekil axtarisiITIS 183833NCBI 9622EOL 328697FW 231463Xarici gorunusuAfrika col iti qirmizi canavarin genetik baximindan en yaxin qohumu sayilir Xarici gorunus baximindan Kaftarlari xatirladir Bedenin cekizi az qiclari uyzun ve guclu basi ise iridir Qulaqdlari iri ve ovalvari formaya malik olur Uz hissesi qisa ve enlidir bedeninin uzunlugu 1 m quyrugu 40 sm boyu ise 78 sm cekisi 18 36 kq olur Erkek ve disilerde gorkem baximindan demek olar ki ferq yoxdur Sadece erkekler disilerden 3 7 iri olur Beden olculeri onun tox ve ya ac olmasindan sili olaraq ferqlenir Bir Afrika col iti bir gune 9 kq et yeye bilir Bu canlilarin kurku kobud qisa ve olduqca nadirdir Bedeninin qara derisi bezi yerlerinde gorunur Quyrugu kifayet qeder uzun ve xezlidir Bedeninde umumi qehveyi fonda qirmizi qara ve ag rengli lekeler olur Bezen butunlukle qara olan ferdlere rastlamaq mumkundur Sifet ve qulaqlar adeten qara quyrugun sonucu ise ag renmgde olur Ag ve qara rengde dogulan kucuklerde sari fon 7 hefteden sonra gorunur bu canlilarin kellesi olduqca enlidir Cenesi guclu disleri ise diger kopekkimilere daxil olan heyvanlarindakindan uzundur Bu ise onlarin sumukleri asanliqla gemirmesine imkan verir Deri vezlerinin inkisafi ile elaqedar cox guclu musk qoxusu yayir YayilmasiBir zamanlar bu col canlisi butun Afrikanin collerinde savannalarda ve Boyuk sehranin cenubuinda yuayilmisdi Onlara cenubi Elcezairden Sudanin deniz sahillerine qeder erazilkerine yayilmisdilar Hazirda ise yayilma areli bir mozaik formaya malikdir Esasen qitenin insanlar terefinden menimsenilmemis erazilerinde yayilmislar onlara hazirda Namibiya Botsvana Tanzaniya Mozambik Zimbabve Esvatini ve Cenubi Afrika Respublikasinin Transvall vilayetinde yasayirlar Heyat terzi ve qidalanmasi Cenubi Afrika Afrika col itleri savanna kolluqlu collerde ve dagliq erazilerde yayilirlar Onlara ekvatorial meselerde rast gelinmir Savannalarda esasen tek ve cut dirnaqli heyvanlarla qidalanirlar Bu canlilar esasen qrup halinda yasayirlar ki bu qruplarda canlilarin sayi 7 15 bas arasinda deyisir Qrupda dominantliq alfa cutluyun uzerine dusur Butun disiler alfa disiye erkekler ise alfa erkeye tabe olur Dominatliq ugrunda nadir hallarda toqqusmalar bas verir Oz aralarinda sulhseverliyi ile secilirler Ov zamani birlik numayis etdirir ve balalari emizdirirler Destenin diger uzvleri dominantliq eden cutluyun balalarina baxir yarali ve xeste qrup uzvlerini etle besleyirler Yemekden otru demek olar ki dalasmirlar qerrupoda bir qayda olaraq disilerin sayi erkeklerden cox olur Bunun sebebi 2 5 yasina catmis erkeklerin qrupu terk etmesidir Qrupda dogulan erkeklerin yarisi oz qruplarinda qalir Terk etmisler ise yeni qrup teskil edirler Afrika col itleri qrup halinda iri govseyen heyvanlari gudur ve onlari ovlayirlar Onlarin qidasinin esasini ele de iri olmayan Antiloplar Impalalar Dukerler Redunca Mese antilopu ve yasli xeste iri canlilar teskil edir Qnu Kanna Zebr Qida qitligi yasandiqda ise onlar qamis sicovulu ve diger kisik memelileri ovlayirlar Bitki menselli qidalari yemirler Ustelik onlarda les yeme xususiyyeti yoxdur Ev heyvanlarina nadir hallarda hucum edirler Esasen gunduz heyat terzi kecirirler Esasen gunun serin vaxtlari ova cixirlar Suretli sekilde qaca bilirler Suretleri 50 55 km s catir Orta olculu Afrika col iti sikarin arxasinca 15 deqiqe qaca bilir Daha boyuk heyvanlar ise aqressiv sekilde tam tukenmeye qeder yurusu davam edirler Onlar lesyeyenlere qarsi dozum numayis etdirir ve hetta xalli kaftarlari bele ovlanmis sikardan uzaqlasdira bilirler Ova gederken deste uzvleri xo xo sesli melodiyalar cixarirlar Bundan elave orta ulama gerceklesdirirler Afrika col itleri mueyyen bir eraziye baglanmirlar Qida arxasinca uzun mesafeli kocler heyata kecirirler Ovaldiqlari sikari qisa muddet erzinde parcalayaraq ova cixmayan qrup uzvlerinin yanina qayidirlar Sikar dalinca uzaq mesafelere getdiklerinden onun dasinmasi cetinlik toretdiyinden qidani hezm etmeden qursaqlarinda geride qalan deste uzvlerine getirirler Afrikanin iri pisikkimilerinden ferqli olaraq ovladiqlari heyvani bogaz nahiyyesinden tutaraq bogub oldurmurler Heyvan canli iken qarin nahiyyesinden yirtaraq parcalayirlar Afrika col itlerinin esas dusmenleri Kaftarlar ve Sirler Insanlardan qorxmamalari sebebinden ovlanmaya meruz qalirlar CoxalmasiUmumiyyetle her bior destete dominantliq eden cutluk olur Normalda yalniz alfa disi bala verir Basqa disi bala dogarsa alfa disi onu ve balalarini qidadan mehrum edir ve bezen digerinin korpesini parcalayir Bu davranisin menasi asiri yuklenmeden qacmaga hesablanir Afrika col itlerinde balalama movsumu gorunduyune gore yoxdur Ancaq balalarin coxu mart iyul aylari dogulur Bogazliq dovru 63 73 gun davam edir Bundan sonra disi 2 21 arasi bala dogur Her il disi balalarini borudislilere aid olan oyuqlarda besleyir Balalar dogularken kor kar ve komeksiz olur Disi balalarini 3 4 hefte erzinde terk etmir Bu muddet erzinde disiye qrupun diger uzvleri yem getirir Artiq 8 10 hefteliyinde balalar yuvanimn etrafina cixirlar Bundan sonra ise diger uzvlerde balalarin beslenmesine celb edilirler Artiq 12 18 ayligilnda kucukler fiziki yetkinliye catir ve valideymnlerinden asililiqdan azad olurlar Orta omur duddetleri 9 10 ildir YarimnovleriLycaon pictus lupinus Thomas 1902 Lycaon pictus manguensis Matschie 1915 Lycaon pictus pictus Temminck 1820 Lycaon pictus sharicus Thomas and Wroughton 1907 Lycaon pictus somalicus Thomas 1904Populyasiyanin statusuBu yaxinlara qeder col itleri genis bir areala ve 100 bas qeder boyuk surulere sahib idiler Hazirda ise 20 30 basdan ibaret olan suruleri nadir hallarda musahide etmek olur Bu heyvanlarin neslinin kesilmesinin esas sebebleri yasayis yerlerinin azalmasi yoluxucu xestelikler elece de nezaretsiz ovdur Afrika col iti Beynelxalq Tebietin ve Tebii Servetlerin Muhafizesi Birliyi terefinden az sayli nov olaraq Qirmizi kitaba salinmisdir Hazirda bu novun umumi sayi 3000 5500 bas olaraq qiymetlendirilir Onlar 600 1000 arasi destede birlesmisler Simali Afrikada az saylidirlar Qerbi Afrikada Seneqal istisna olmaq serti ile demek olar ki yoxdur Merkezi Afrikada da az saylidirlar Nisbeten Kamerunda qalmisdir Tek tek ise Merkezi Afrika Respublikasi ve Cadda musahide edilirler Serqi Afrikada saylari nisbeten coxdur Esasen Keniya ve Uqanda bu baximdan secilir Iri bir populyasiya ise Tanzaniyanin cenubundadir Bu heyvanlarin umumi sayinin yaridan coxunu Cenubi Afrikada yayilmisdir IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0 Afrika col itiXarici kecidler