Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əfşin Xıdr ibn-Kavus, Afşin Heydər Kavus oğlu (ingiliscə: Afshin Haydar bin Kavus; VIII əsr, Usruşana – 841, Səmərra, Səlahəddin mühafəzəsi) — Abbasi Ərəb xilafətinin mənbələrə görə iranlı İsrövşənə şahzadəsi.
| Afşin | |
|---|---|
| Afşin Heydər Kavus oğlu | |
| Doğum tarixi | VIII əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 841 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | zabit |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Tarixçi Yəqubiyə əsasən, xəlifə əl-Məhdinin zamanında (775-85) Afşinin adı Transoksiana və Orta Asya çöllərində xilafətə xidmət edən yerli türk- və iran-əsilli sərkərdələrin arasında verilirRisalə fi mənakib əl-ətrak va'ammat cunud əl -xilafə traktatının bir yerində türkləri və xorasanlıları, mahiyətinə görə, eyni xalq hesab edir, eyni xassiyətlərə malikdirlər və bitişik yerlərdə yaşayırlar.
Hərbi fəaliyyəti
V.V.Bartoldun dediyinə görə, ərəblərin Orta Asiyada son böyük hərbi əməliyyatı, hicri 208 (miladi 822/23)-ci ildə Usruşanaya edilən səfər idi. O zaman Usruşana hakimi Afşin Kavus idi, onun Heydər, Fəzl, Xaş və Rəşid adlı dörd oğlu var idi. Ailə ixtilafı üzündən Heydər Bağdada xəlifə Məmunun yanına qaçmalı oldu, o da Kavusun köməyi ilə Usruşananı istila etməyə müvəffəq oldu və 822-ci ildən onu Xifafətin tərkibinə daxil etdi.
Kavusun özü həmin ildə xəlifənin qulluğuna girdi və islam dinini qəbul etdi. Onun hərbi sərkərdə olaraq birinci ciddi hərəkatı 831-ci ildəki səfəridir ki, bu zaman Misirdə Adus əl-Fəxrinin üsyanını yatırtmışdı.
835-ci il 3 iyunda Mötəsim Heydər ibn Kavusu Cibal əyalətinə hakim təyin etdi və Xilafət qoşunlarının baş komandanlığını ona tapşırıb Babəkə qarşı müharibəyə göndərdi.
O, Mavəraünnəhrdə olan şəhərində əsir tutulmuşdu və rəvayətə görə mani dininə etiqad edirdi və Xorasanı, Mavəraünnəhri ələ keçirmək istəyirdi. Lakin Afşinin bu məqsədinə qarşı Xorasan hakimi Abdullah ibn-Tahir və atasının əmisi oğlu Bağdad əmiri İshaq-ibn-İbrahim ibn-Müsəl çıxırdılar. Tahirilərə qarşı özünə sosial baza yığan Afşin bir tərəfdən tahirilərlə əlbir olmayan başqa iranlı qüvvələrlə, o biri tərəf-dən isə Babək və Təbəristan valisi Harunun oğlu Məzyər ilə gizli danışıqlara girib, tahirilərə qarşı qüvvələri səfərbərliyə almaq istəyirdi.
Babəkə qələbə çalandan sonra 838-ci ildə, Heydər ibn Kavus 30 minlik ordunun başında xəlifə qoşunlarının qabağında gedərək, imperator Feofilin sərkərdəliyi altındakı Bizans ordusunun əsas qüvvələrinə hücum etdi, onları məğlub edərək qaçmağa vadar etdi. Onun iştirakı ilə 838-ci il 22 iyulda Amorium şəhəri alındı. Ət- Təbəri Feofil ilə müharibədə Afşinin döyüş şücaətini mədh edən şair Hüseyn ibn əz-Zəhhak əl-Bəxilinin qəsidəsini verir:
Allahın hamisilə Əbu Həsənin qüdrəti
İrəm sütunlarından daha möhkəm oldu.
Kavus oğlanlarının, İran hökmdarına
Onun yaratdığı şöhrət hamıdan üstün oldu.
Əl-Mötəsimin əlində əl-Afşin
Allahın qüdrətilə sıyrılmış qılınc idi.
Əl-Bəzzdə, o, İrəmdəki heykəllərə bənzəyənlərdən başqa
Heç bir şeyin qalmasına imkan vermədi.
Gözlərindən peşmanlıq duyulan Babəki o,
Girov bir əsir kimi oraya gətirdi.
Sonra Feofilə vurduğu gözə nizə.
Hər iki ordusunu iki yerə parçaladı,
Feofil özü də qaçmağa üz qoydu.
Onların çoxu qırıldı, salamat qalanlar isə,
Sanki şişə çəkilmiş ət oldu.
Xəlifədən sonra birinci şəxsiyyət olan Heydər ibn Kavus, təbii olaraq, digər sərkərdələr də, xüsusilə, Afşinə tabe olan ərəb Uceyf ibn Ənbasda həsəd doğururdu; Uceyf isə xəlifə Mötəsimin qardaşı oğlu Abbas ibn Məmunla, sərkərdələrdən Əmr ibn Əbrah əl- Fərqani və Məhəmməd Kutahla, habelə Haris-əs-Səmərqəndi adlı birisi ilə xəlifəni və Afşini öldürmək məqsədilə qəsd düzəltmişdilər. Lakin qəsdin üstü açıldı. Xəlifə Abbası Afşinə verdi, o da Abbası ac saxlayıb öldürdü. Əmr əl-Fərqanini döyə-döyə öldürdülər. Uceyf ibn Ənbas zindanda öldü. Xəlifə öz qardaşının bütün arvad və uşaqlarını məhv etdi. Afşinin nüfuzu daha da artdı, lakin iki ildən sonra onun tənəzzülü başlandı.
839/40-cı ildə Afşin xəlifənin şəxsi ordusunun başçısı vəzifəsindən kənar edildi, 840-cı il 7 sentyabrda isə xəlifənin əmri ilə həbs edildi. Afşinin həbs edilməsinin səbəbi bu idi. Afşin Azərbaycan, Arran və Ermənistanda xəlifənin canişini olaraq topladığı sərvət və qiymətli əşyanı, habelə Babəklə müharibə zamanı ələ keçirdiyi hər şeyi Xilafət ərazisində saxlamayıb, mötəbər adamları gizlicə Usruşanaya göndərirdi. Sərvət dolu karvanlar Təbəristan yolu ilə göndərilirdi. Afşinlə şəxsi qərəzi olan Abdullah ibn Tahir isə bu barədə xəlifəyə məlumat verirdi. Mötəsim, Abdullah ibn Tahirə əmr etdi ki, ətraflı kəşfiyyatla məşğııl olub Afşinin gizli işlərinin üstünü açsın.
Bir gün Afşin həmişəki kimi, bir dəstə öz adamını min dinar va ya daha artıq pulla Usruşanaya göndərdi. Onlar pulu öz qurşaqlarına tikmişdilər. Nişapur yaxınlığında Abdullah ibn Tahir onları tutdu. O, adamların üstünü axtarıb pulu tapandan sonra maraqlandı ki, bu qədər böyük məbləğ haradan onların əlinə keçmişdir. Onlar cavab verdilər ki, pul Afşinindir. Abdullah aldığı pulu öz qoşununa payladı və bu xüsusda xəlifəyə və Afşinə xəbər verdi. Afşinə yazdı ki, tutulan adamların sözünə inanmır. Abdullahın hərəkətindən qəzəblənən Afşin ona cavab verdi ki, "onun pulu ilə Əmir əl-Möminin pulu eyni şeydir və xahiş etdi ki, adamları buraxsın ta onlar Usruşanaya gedə bilsinlər. Abdullah ibn Tahir onları azad etdi, onlar da çıxıb getdilər".
Bu hadisə Afşin ilə Abdullah ibn Tahir arasındakı ədavəti daha da dərinləşdirdi; odur ki, Abdullah gizlicə Afşinin işlərinə daha diqqətlə göz qoymağa başladı. Xəlifənin şübhəsini doğuran Afşin xəlifənin soyuq yanaşdığını görürdü, lakin özünün nə edəcəyini bilmirdi. O, Xilafətdən qaçmağı qərara aldı. Öz sarayında, sal içində çay və dənizdən keçmək üçün dəri tuluqlar hazırladı. Afşin istəyirdi xəlifə və onun sərkərdələrinin başları qarışdığı bir gündə Mosula qaçsın, tuluqla Zab çayını keçib Azərbaycana çatsın, oradan da dəniz yolu ilə xəzərlərin yanına getsin. Bu planı həyata keçirmək çox çətin oldu.
Onda Afşin bu qərara gəldi ki, xəlifəni və sərkərdələri kef məclisinə dəvət edib, onları zəhərləsin, sonra da qaçsın. O, xəzərlərin ölkəsindən dairəvi yolla türklərin ölkəsindən keçib Usruşanaya çatmaq fikrində idi. Lakin Afşinin niyyəti baş tutmadı, çünki sərkərdələrdən biri Vacini(avacan)İbn əl-Əsir, VI, səh. 364. əl-Usruşani onun planını bəyənmədi. Afşin onu tutub yox etmək qərarına gələndə, Vacin atın üstünə sıçrayıb düz xəlifənin sarayına çapdı. İtah onu xəlifənin yanına buraxmadı, çünki xəlifə yatmışdı. Vacin görüş üçün təkid etməyə başladısa, yalnız səhər xəlifə tərəfindən qəbul olundu və Afşinin bütün sirlərini açıb ona dedi.
Xəlifə Afşini çağırtdırdı və əmr etdi ki, onu Cövsək iqamətgahında içəri Ləl ("Mirvari") həbsxanasına salsınlar; sonralar bu yer "Afşinin həbsxanası" adlanmağa başladı. Afşinin işini dərindən öyrənən xəlifə gördü ki, Afşinin oğlu Həsənin bütün işdən xəbəri var və atası ilə əlbirdir, yəni o da Xilafət üçün böyük təhlükə təşkil edir. Buna görə, Abdullah ibn Tahirə əmr etdi ki, Həsəni hiylə ilə çağırıb həbs etsin. Abdullah xəlifənin tapşırığını yerinə yetirməyi Buxara hakimi Nuh ibn Əsədə əmr etdi. Abdullah Həsənə yazdı ki, o Nuhun yerinə vilayətin hakimi təyin olunur. Həsən kiçik bir mühafizə dəstəsi ilə Səmərqəndə gələn kimi, Nuh onu həbs edib zəncirlədi və Abdullah ibn Tahirin yanına, Abdullah da onu xəlifə Mötəsimin yanına göndərdi. Afşin Xilafətə və islama xəyanətdə ittiham edildi və məhkəmə quruldu.
Ət-Təbəri Harun ibn İsa ibn Mənsurun (xəlifənin nəvəsi) dilindən belə xəbər verir ki, məhkəmə xəlifənin sarayında oldu, hakimlər bunlar idi: Əhməd ibn Əbu Duad, İshaq ibn İbrahim, ibn Müsəb və Məhəmməd ibn Əbd ül-Malik əz-Zəyyat. Məhkəməyə yalnız yüksək rütbəli hərbi və mülki adamlar gəlmişdilər. Baş ittihamçı Məhəmməd əz-Zəyyat idi. Şahidlər arasında , atəşpərəstlərin baş ruhanisi mubad (məhabad sözünün ərəbləşmiş forması), padşahlarından Mərzban ibn Tarkaş və iki soqdlu var idi.
İttihamçı birinci olaraq iki soqdlunu dindirdi: onların əynində cırıq paltar var idi; o soruşdu ki, nə səbəbə görə onlar bu sifətə düşmüşlər. Soqdlular öz kürəklərini göstərdilər; onların kürəklərində qamçı izləri var idi. Bundan sonra Məhəmməd Afşindən soruşdu: "Sən bu iki nəfəri tanıyırsan?" O cavab verdi: "Bəli! Onlardan biri müəzzin, o biri isə imamdır. Onlar Usruşanada məscid tikdirmişdilər. Mən əmr etdim, onlardan hər birinə min qamçı vursunlar, çünki mənimlə Soqd padşahları arasında bağlanan sazişə görə, bütün adamlar öz dinlərinə sitayiş etməkdə davam etməlidirlər. Bu iki nəfər bir məbədə hücum edib, onların [usruşanalıların] bütlərini tulladılar və məbədi döndərib məscid etdilər. Buna görə mən əmr etdim ki, onların hər birinə min qamçı vursunlar, çünki onlar günah iş görmüşlər, adamların öz ibadət yerlərinə getməsinə mane olmuşlar". Sonra ittihamçı soruşdu: "Üzərində qızıl, brilyant və qiymətli parça ilə işlənib içərisi Allaha qarşı küfrlə dolu olan bu kitab səndə haradandır?" Afşin cavab verdi: "Bu kitab atamdan mənə irs qalmışdır. Bu kitabda iranlıların ən hikmətli sözləri toplanmışdır. Küfr haqqında sizin qeydinizə gəldikdə, deməliyəm ki, mən kitabdakı hikmətli sözlərdən həzz alıram, qalanlarını isə rədd edirəm. Bu kitab bəzəkli şəkildə mənə gəlib çatmışdır və mən onun naxışlarını məhv etməyi lüzum görməyib onu olduğu kimi, sənin evindəki "Kəlilə və Dimnə" və "Məzdəkin kitabı" kimi saxladım. Mən güman etmirəm ki, bu islama qarşı günah bir iş tutmaqdır".
Ondan sonra mubad dindirildi. O, ifadəsində dedi ki, Afşin boğulan heyvanların ətini yeyirdi (islamda da iudaizmdə olduğu kimi bıçaqla kəsilməyən heyvanın ətini yemək haramdır) , onu da təhrik edirdi ki, bu cür ət yesin və iddia edir ki, bu cür ət, bıçaqla kəsilən heyvanın ətindən daha zərif və dadlıdır. O dedi ki, Afşin hər çərşənbə günü bir qoyun öldürürdü, qoyunu qılıncla iki yerə bölür, sonra onun ətini yeyərdi. Bir dəfə Afşin mubada belə dedi: "Doğrudan da mən bu xalqın üzündən məcburam nifrət etdiyim hər işi görüm, hətta zeytun yağı yeyim, dəvəyə minim və səndəl ayaqqabı geyim. Lakin mənim bir tüküm də əskik olmamışdır!" O, bunu nəzərdə tuturdu ki, heç üz-başını qırxdırmırdı və sünnət edilməmişdi.
Afşin ittihamçıya etirazını bildirdi: "Burada həmin sözləri danışan adam barəsində mənə söylə görüm – o öz dininə etiqad bəsləyirmi?" Mənfi cavab verildi, çünki mubad islamı çox gec; xəlifə Mütəvəkkil dövründə qəbul etmişdi. Onda Afşin mubada müraciətlə soruşdu: "Mənim evimlə sənin evin arasında bir qapı və ya səs eşidilə bilən bir pəncərə var idimi ki, sən mənim barəmdə də məlumat alasan?" O, mənfi cavab verdi. O zaman Afşin dedi: "Məgər mən sənə icazə vermirdim yanıma gələsən, sənə öz sirlərimi demirdimmi, İran haqqında, ona və onun xalqına rəğbətim haqqında sənə danışmırdımmı?" Mubad müsbət cavab verdikdən sonra Afşin sözünü davam etdirdi: "Belə olduqda, sən həm öz dininə sadiq deyilsən, həm də içdiyin anda, çünki sənə gizlicə söylədiyim sirləri açmısan".
Üçüncü olaraq Mərzban ibn Tarkaş dindirildi. Afşin bildirdi ki, bu adamı tanımır. Mərzban ucadan dedi: "Ey yalançı! Nə vaxtadək sən boyun qaçırıb özünü bilməməzliyə qoyacaqsan? Sənin ölkənin adamları sənə necə yazırlar?" Afşin cavab verdi ki, onlar onun atasına və babasına necə müraciət edirdilərsə, mənə elə müraciət edib yazırlar; lakin necə yazdıqlarını izah etmədi. Onda Mərzban dedi: "Onlar sənə Usruşana dilində filan cür və filan söz yazmırdılarmı?" Afşin bunu inkar etmədi. Onda Mərzban soruşdu: "Ərəb dilində bu belə demək deyildirmi – tanrılar allahına, onun bəndəsi filankəs oğlundan?" Afşin bunu da inkar etmədi1. Bu zaman vəzir Məhəmməd ibn Əbd ül-Malik sözə qarışdı və soruşdu: "Necə ola bilər müsəlmanlar onlara belə danışmağa icazə versinlər və sən (Afşin) o Firon kimi hərəkət etmisən ki, o öz xalqına demişdi: "Mən sizin ən böyük allahınızam!" Afşin buna belə cavab verdi ki, öz xalqı onun babasına və atasına, islam dinini qəbul etməzdən əvvəl onun özünə də belə müraciət edirdilər, o da özünü xalqdan alçaq tutmaq istəmirdi ki, birdən xalq onun itaətindən çıxmasın. İshaq ibn İbrahim Afşinə dedi: "Necə sən bizə Allahın adına and içə bilərdin, biz də sənin andına inanırdıq. Halbuki sən fironluq iddiasındasan?" Afşin ona belə cavab verdi: "Əli ibn Hişam əleyhinə Ucayfın dediklərini indi sən mənim əleyhimə deyirsən, Qorx ki, sabah eyni sözləri başqası sənin əleyhinə deyəcəkdir".
Axırıncı olaraq dindirildi. Hakimlər Afşindən soruşdular: "Sən onunla yazışırdınmı?" O, mənfi cavab verdi. Məzyər isə belə ifadə verdi: "Bəli! Onun qardaşı Xaş mənim qardaşım Kuhyara yazırdı: "Həqiqətdə bu Ağ dinə (məzdəkilik nəzərdə tutlur) məndən, səndənbaşqa heç kəs kömək etmir. Babəkə gəldikdə, o öz axmaqlığı üzündən özünü həlak etdi. Mən ölümü ondan uzaqlaşdırmaq istəyirdim, lakin o öz axmaqlığından özündən başqa hər hansı bir rəhbərliyi qəbul etməkdən imtina etdi, buna görə də öz ölümünü qarşıladı. Lakin əgər sən üsyan qaldırsan [müsəlmanlar] sənə qarşı ancaq məni göndərəcəklər. Mənim atlılarım və cəsur igid məğriblilərdən və türklərdən, bunların üçündən başqa heç kəs tapılmaz ki, bizimlə müharibə edə bilsin. Ərəblər it kimi həyat sürürlər, mən bu itə bir parça sümük ataram, sonra da başını toppuzla əzərəm. Onlar, yəni məğriblilər milçəkdirlər, onlar da baş yeyirlər (mətndə belə yazılmışdır) İblis balalarına (türklərə) gəldikdə isə az vaxt lazımdır ki, onların oxları qurtarsın, sonra atlılar onları mühasirəyə alar və hamısını qırar. Bundan sonra [darmadağından sonra] din iranlıların dövründə olduğu şəkildə bərpa olunacaqdır".
İbn İsfəndiyarda biz, Məzyərin Abdullah ibn Tahirə verdiyi ifadənin başqa rəvayətinə rast gəlirik: "Bil ki, mən, Afşin Heydər ibn Kavus və Babək bir-birimizlə uzun müddət danışıq aparmış və bu nəticəyə gəlmişik ki, imperiyanı ərəblərdən alaq və Xosrovun dövründə olduğu şəkildə bərpa edib saxlayaq. Dünən filan yerdə Afşinin qasidi yanıma gəlib qulağıma bir söz dedi". "Bəs nə dedi?" – deyə Abdullah ibn Tahir soruşdu. "O, əməliyyat haqqında Afşinin məktubunu gətirdi ki, filan gün, filan saat, o, Mötəsimi, onun oğulları Harun əl-Vasiq ilə Cəfər əl-Mütəvəkkili öldürəcəkdir". Afşin dedi ki, burada Məzyərin öz qardaşı və mənim qardaşım haqqında dediklərinin ona dəxli yoxdur, əgər o, belə bir şey yazmış olsaydı, Məzyəri öz tərəfinə çəkmək, sonra onu hökumətə təslim etmək beləliklə də, xəlifənin daha çox etimadını qazanmaq məqsədilə edərdi.
Sonra ibn Əbu Duad Afşindən soruşdu ki, nə üçün o,özünə sünnət etdirməmişdir, halbuki islam bunu mütləq tələb edir. Afşin özünü təmizə çıxartmaq üçün dedi ki, burada onun fikrincə islam adamlarım var, əgər məni sənin üstünə göndərsələr, onda ərəblərdən, dininin hökmündən kənara çıxmaq halı yoxdur. O, sadəcə bədəninin bir hissəsi kəsilərsə, öləcəyindən qorxduğu üçün sünnət etdirməmişdir.
İstintaq qurtardı və Əbu Duad Buğa-əl-Kəbirə əmr etdi ki, Afşini həbs etsin. Lakin xəlifə Afşini dərhal edam etməkdə qorxurdu, çünki islama və Xilafətə xəyanət etməkdə məhkəmədə ona verilən ittihamların sübut olunduğuna baxmayaraq, Afşinin orduda böyük nüfuzu var idi, bundan əlavə, istər paytaxtda, istərsə Xilafətin ucqar yerlərində onun tərəfdarları çox idi. Afşin xəlifədən xahiş etdi ki, özünün etimad etdiyi bir şəxsi onun yanına həbsxanaya göndərsin; o ümid edirdi ki, bu şəxsin köməyilə xəlifənin qəzəbini azaltsın. Bu şəxs Həmdun ibn İsmayıl idi. Afşin ondan bunları xahiş etdi: "Əmir əl-Mömininə [mənim dilimdən] belə de: Sən mənə yaxşı baxırdın, sən mənə şan-şövkət verdin, lakin adamlar məni alçaldırdılar. Sonra mənim barəmdə deyilənlərlə sən razılaşdın, lakin sən bunları nə öz ağlınla, nə də öz dərrakənlə yoxlamadın, çünki özünə sual vermədin ki, bu necə belə ola bilərdi, bir öyrənmədin ki, mənim haqqımda sənə deyilənlər doğru ola bilərmi. Sənə dedilər ki, mən Mingicavr ilə qəsd düzəltmişəm üsyan qaldırım, sən də bu sözlərə inandın, sənə dedilər ki, Mingicavra qarşı göndərdiyim sərkərdəyə mən guya belə demişəm: "Onunla müharibə etmə, ancaq özünü elə göstər ki, müharibə üçün onun üstünə gedirsən və əgər sən bizlərdən biri ilə təmasda olsan, ondan uzaqlaş". Sən adamsan və bilirsən ki, müharibə, döyüşçülər və təlim görmüş qoşun nə deməkdir. Məgər ola bilərmi ki, ordu sərkərdəsi əsgərə desin onlar həmin [üsyan etmiş] adamları görəndə, bunu belə, onu elə etməlidirlər? Ordu başçısı vuruşmaya mane olarsa, buna heç bir döyüşçü dözməz. Lakin sən düşmənlərin sözü ilə buna inandın. Mən sənin yanında heç nəyəm – yalnız sənin kölələrinin arasında bir köləyəm, sənin vəzifəyə qoyduğun adamam, Lakin, ey Əmir əl-Möminin, mən elə adama bənzəyirəm ki, bir buzovu bəsləyib kökəltmiş və böyütmüşdür, onun vəziyyəti gözəlləşmişdir. Bu adamın da dostları həmin buzovun ətini yeməyə həsrət çəkir və ona təklif edirlər ki, buzovu bizim üçün kəs. Lakin bu adam razılaşmır. Sonra onlar bir gün bu adama dedilər: "Vay sənin halına! Sən nə səbəbə bu aslanı bəsləyirsən? Bu yırtıcı heyvandır və böyüyəcəkdir, aslan böyüyəndə isə, öz taylarının yanına qayıdacaqdır". Bu adam onlara belə cavab verdi: "Vay sizin halınıza! Bu, aslan deyil, buzovdur". Lakin onlar cavab verdilər: "Bu aslandır! Bu barədə kimdən istəyirsən soruş", onlar isə bu adamı tanıyanların hamısını qabaqcadan öyrətmişdilər ki, ona desinlər: bu – aslandır. Odur ki, bu adam camaatdan soruşmağa başlayanda, hər biri deyirdi: "Bu aslandır! Bu aslandır!" Bundan sonra həmin adam buzovu kəsdi. Budur, indi mən məhz həmin buzovam və necə ola bilər ki, mən dönüb aslan olum? Allah, ey Allah! Öz bədbəxtliyimdə mən sənə müraciət edirəm! Sən mənim haqqımda mərhəmətli olmusan, sən mənə şan-şöhrət vermisən, sən mənim ağam, mənim sahibimsən. Mən Allaha yalvarıram, sənin ürəyini mənə qarşı yumşaltsın. Lakin bu müraciət xəlifənin ürəyini yumşaltmadı. Əksinə, xəlifə əmr etdi, Afşinin ərzaq payını azaldıb ona gündə təkcə çörək versinlər, buna görə Afşin çox keçmədən acından öldü.
Afşin 841-ci ilin may-iyun ayında öldükdən sonra onun cəsədi İtahın evinə köçürüldü, sonra çarmıxa çəkildi. Bundan sonra meyiti yandırıb, külünü Dəcləyə atdılar. Afşinin sarayında axtarış ediləndə "üzərində ağacdan yonulmuş insan surəti olan dua dəftərçəsi tapdılar; onun üstündə çoxlu bəzək və qiymətli cavahirat var idi, onun qulaqlarından qızıldan naxışı və iki ağ daşı olan sırğa asılmışdı, Adamlardan biri daşlardan birini götürdü; o güman edirdi ki, bu çox bahalı bir cəvahirdir. Bu əhvalat gecə vaxtı olmuşdu, səhər açılanda bu adam qızıl bəzəyi çıxartdı və gördü ki, bu daş xabarun [ilbiz] adlanan balıqqulağına oxşayır, Onun evindən çox qəribə heykəlciklər və digər şeylər götürüldü… Orada, onun özünün hazırladığı ağac sallar tapıldı… Evində başqa bir büt, kitabları arasında "Zarava" adlı kahinlər kitabı və çoxlu dini kitablar tapdılar; o, həmin kitablar əsasında öz Allahına sitayiş və ibadət edirdi".
Abbasilər xilafətinin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan Afşinin yüksəliş yolu belə başa çatdı. A.J.Yakubovski Afşinə verdiyi xasiyyətnamədə belə yazır: "O, zahirdə xəlifəyə inam və sədaqətlə qulluq edərək, Ərəb xilafətinə qarşı yönəldilən çox böyük xalq hərəkatını yatırırdı, xüsusilə Azərbaycanda Babək hərəkatını darmadağın etdi, gizlində isə Usruşanada üsyan hazırlayaraq, öz əcdadının taxtını özünə qaytarmaq niyyətində idi". Lakin, Afşin heç də Babəkin tez darmadağın edilməsini istəmirdi, bütün müharibə ərzində bir neçə dəfə onunla görüşmüşdü və bu görüşlərdə Xilafəti özü ilə Babək və arasında bolüşdürməyi Babəklə razılaşdırmağa cəhd edirdi, bu şərtlə ki, xəlifə ordularını darmadağın etmək onlara müyəssər olsun. Lakin onlar razılaşa bilmədikdə, Afşin digər sərkərdələrin təzyiqi altında, Babəkə qarşı onsuz da çox uzanan müharibəni qurtarmağa məcbur oldu.
A.J.Krımskinin Afşinə verdiyi xasiyyətnamə maraqlıdır: "Məmunun mötəzili qardaşı Mötəsimin dövründə (833–842) iranlı Afşin (841-ci il də həlak olmuşdur) hamının qüdrətli istəklisi idi; o, zərdüştilərə qarşı dini düşmənçilik təzahüründə çox canfəşanlıq göstərən müsəlmanları cəzalandırmaqdan çəkinmirdi, özü müsəlmanlığı qəbul etmiş olsa da sünnətsiz qalmışdı. Sünnətsiz müsəlman isə – xaçaçuran edilməmiş xristiana bənzəyir; rasionalist – mötəzili olan o zamankı baş qazı bu barədə tam ciddiyyətlə demişdi: "Bütün islam sünnətdən ibarətdir!" Doğrudur, bu dözülməz sözləri qazı Afşinə ancaq o zaman demişdi ki, yüksək rütbəyə çatmış bu qüdrətli adam daha gözdən düşmüşdü və onun əleyhinə qurulan məhkəmə hər cür bəhanə axtarırdı ki, ona edam cəzası elan (841) etsin".
İstinadlar
- C.E. Bosworth. "Afshin". Encyclopedia Iranica. 2007-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-09-18.
During the reign of the caliph Mahdi (158-69/775-85) the Afshin of Oshrusana is mentioned among several Iranian and Turkish rulers of Transoxania and the Central Asian steppes who submitted nominally to him (Yaqubi, II, p. 479)
- Мусульманский мир 950-1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.Birinci bölmə K.E. Bosfort Barbarların hücumları: Türklərin müsəlman aləmində zühuru səh. 22
- В.В.Бартольд. Несколько слов об арийской культуре в Средней Азии, стр. 9.
- əl-Bəlazuri, səh. 340-341
- ət-Təbəri, III, səh. 1066
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 271.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1107
- İbn əl-Əsir, səh. 296-297
- Ət-Təbəri, III, səh. 1171
- Ət-Təbəri, III, səh. 1256
- ət-Təbəri, III, səh. 1256-1267
- Ət-Təbəri, III, səh. 1303
- Ət-Təbəri, III, səh. 1303-1305
- İbn əl-İbri, səh. 242
- əl-Uyun, səh. 62- 63.
- Əl-Yəqubi, III, səh. 203
- ət-Təbəri, III, səh. 1307
- əl-Uyun, səh. 63-64
- Ət-Təbəri, III, səh. 1308-1309
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 365.
- В.В.Бартольд. Туркестан, стр. 97
- Ət-Təbəri, III, səh.1308-1309
- E.Rayt, I, səh. 57
- Ət-Təbəri, III, səh. 1309.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1310
- Ət-Təbəri, III, səh. 1310.
- Ət-Təbəri, III, səh. 1310-1311
- İbn əl-Əsir, VI, səh. 366
- Naziat, 79:24.
- ət-Təbəri, III, səh. 1105, 1107-1109
- Ət-Təbəri, III, səh, 1311
- Tha'alibi. Lataif. Leiden, 1867, p. 85-86
- E.Braun A Literary History of Persia, p. 334
- A.V.Kremer. The Orient under the Chaliphs, p. 341
- Ət-Təbəri, III, səh. 1321-1312
- əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 137-138
- İbn əlƏsir, VI, səh. 351-352, 358-359
- İbn Miskəveyh, VII, səh. 522.
- İbn İsfəndiyar, səh. 155
- Ət-Təbəri, III, səh. 1315-1316
- Əl-Bağdadi Kitab əl-Fərq, səh. 251
- Ət-Təbəri, III, səh. 1318
- İbn el-Əsir, VI, səh. 369.
- А.Ю.Якубовский. Итоги работ Согдийского-таджикской археологической экспедиции в 1946-1947 гг., стр. 26
- Е.Крымский. История Персии, ее литературы и дервишской теософии. М., 1914, стр. 159
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Efsin Xidr ibn Kavus Afsin Heyder Kavus oglu ingilisce Afshin Haydar bin Kavus VIII esr Usrusana 841 Semerra Selaheddin muhafezesi Abbasi Ereb xilafetinin menbelere gore iranli Isrovsene sahzadesi AfsinAfsin Heyder Kavus ogluDogum tarixi VIII esrDogum yeri UsrusanaVefat tarixi 841Vefat yeri Semerra Selaheddin muhafezesi IraqFealiyyeti zabit Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiTarixci Yequbiye esasen xelife el Mehdinin zamaninda 775 85 Afsinin adi Transoksiana ve Orta Asya collerinde xilafete xidmet eden yerli turk ve iran esilli serkerdelerin arasinda verilirRisale fi menakib el etrak va ammat cunud el xilafe traktatinin bir yerinde turkleri ve xorasanlilari mahiyetine gore eyni xalq hesab edir eyni xassiyetlere malikdirler ve bitisik yerlerde yasayirlar Herbi fealiyyetiV V Bartoldun dediyine gore ereblerin Orta Asiyada son boyuk herbi emeliyyati hicri 208 miladi 822 23 ci ilde Usrusanaya edilen sefer idi O zaman Usrusana hakimi Afsin Kavus idi onun Heyder Fezl Xas ve Resid adli dord oglu var idi Aile ixtilafi uzunden Heyder Bagdada xelife Memunun yanina qacmali oldu o da Kavusun komeyi ile Usrusanani istila etmeye muveffeq oldu ve 822 ci ilden onu Xifafetin terkibine daxil etdi Kavusun ozu hemin ilde xelifenin qulluguna girdi ve islam dinini qebul etdi Onun herbi serkerde olaraq birinci ciddi herekati 831 ci ildeki seferidir ki bu zaman Misirde Adus el Fexrinin usyanini yatirtmisdi 835 ci il 3 iyunda Motesim Heyder ibn Kavusu Cibal eyaletine hakim teyin etdi ve Xilafet qosunlarinin bas komandanligini ona tapsirib Babeke qarsi muharibeye gonderdi O Maveraunnehrde olan seherinde esir tutulmusdu ve revayete gore mani dinine etiqad edirdi ve Xorasani Maveraunnehri ele kecirmek isteyirdi Lakin Afsinin bu meqsedine qarsi Xorasan hakimi Abdullah ibn Tahir ve atasinin emisi oglu Bagdad emiri Ishaq ibn Ibrahim ibn Musel cixirdilar Tahirilere qarsi ozune sosial baza yigan Afsin bir terefden tahirilerle elbir olmayan basqa iranli quvvelerle o biri teref den ise Babek ve Teberistan valisi Harunun oglu Mezyer ile gizli danisiqlara girib tahirilere qarsi quvveleri seferberliye almaq isteyirdi Babeke qelebe calandan sonra 838 ci ilde Heyder ibn Kavus 30 minlik ordunun basinda xelife qosunlarinin qabaginda gederek imperator Feofilin serkerdeliyi altindaki Bizans ordusunun esas quvvelerine hucum etdi onlari meglub ederek qacmaga vadar etdi Onun istiraki ile 838 ci il 22 iyulda Amorium seheri alindi Et Teberi Feofil ile muharibede Afsinin doyus sucaetini medh eden sair Huseyn ibn ez Zehhak el Bexilinin qesidesini verir Allahin hamisile Ebu Hesenin qudreti Irem sutunlarindan daha mohkem oldu Kavus oglanlarinin Iran hokmdarina Onun yaratdigi sohret hamidan ustun oldu El Motesimin elinde el Afsin Allahin qudretile siyrilmis qilinc idi El Bezzde o Iremdeki heykellere benzeyenlerden basqa Hec bir seyin qalmasina imkan vermedi Gozlerinden pesmanliq duyulan Babeki o Girov bir esir kimi oraya getirdi Sonra Feofile vurdugu goze nize Her iki ordusunu iki yere parcaladi Feofil ozu de qacmaga uz qoydu Onlarin coxu qirildi salamat qalanlar ise Sanki sise cekilmis et oldu Xelifeden sonra birinci sexsiyyet olan Heyder ibn Kavus tebii olaraq diger serkerdeler de xususile Afsine tabe olan ereb Uceyf ibn Enbasda hesed dogururdu Uceyf ise xelife Motesimin qardasi oglu Abbas ibn Memunla serkerdelerden Emr ibn Ebrah el Ferqani ve Mehemmed Kutahla habele Haris es Semerqendi adli birisi ile xelifeni ve Afsini oldurmek meqsedile qesd duzeltmisdiler Lakin qesdin ustu acildi Xelife Abbasi Afsine verdi o da Abbasi ac saxlayib oldurdu Emr el Ferqanini doye doye oldurduler Uceyf ibn Enbas zindanda oldu Xelife oz qardasinin butun arvad ve usaqlarini mehv etdi Afsinin nufuzu daha da artdi lakin iki ilden sonra onun tenezzulu baslandi 839 40 ci ilde Afsin xelifenin sexsi ordusunun bascisi vezifesinden kenar edildi 840 ci il 7 sentyabrda ise xelifenin emri ile hebs edildi Afsinin hebs edilmesinin sebebi bu idi Afsin Azerbaycan Arran ve Ermenistanda xelifenin canisini olaraq topladigi servet ve qiymetli esyani habele Babekle muharibe zamani ele kecirdiyi her seyi Xilafet erazisinde saxlamayib moteber adamlari gizlice Usrusanaya gonderirdi Servet dolu karvanlar Teberistan yolu ile gonderilirdi Afsinle sexsi qerezi olan Abdullah ibn Tahir ise bu barede xelifeye melumat verirdi Motesim Abdullah ibn Tahire emr etdi ki etrafli kesfiyyatla mesgiil olub Afsinin gizli islerinin ustunu acsin Bir gun Afsin hemiseki kimi bir deste oz adamini min dinar va ya daha artiq pulla Usrusanaya gonderdi Onlar pulu oz qursaqlarina tikmisdiler Nisapur yaxinliginda Abdullah ibn Tahir onlari tutdu O adamlarin ustunu axtarib pulu tapandan sonra maraqlandi ki bu qeder boyuk mebleg haradan onlarin eline kecmisdir Onlar cavab verdiler ki pul Afsinindir Abdullah aldigi pulu oz qosununa payladi ve bu xususda xelifeye ve Afsine xeber verdi Afsine yazdi ki tutulan adamlarin sozune inanmir Abdullahin hereketinden qezeblenen Afsin ona cavab verdi ki onun pulu ile Emir el Mominin pulu eyni seydir ve xahis etdi ki adamlari buraxsin ta onlar Usrusanaya gede bilsinler Abdullah ibn Tahir onlari azad etdi onlar da cixib getdiler Bu hadise Afsin ile Abdullah ibn Tahir arasindaki edaveti daha da derinlesdirdi odur ki Abdullah gizlice Afsinin islerine daha diqqetle goz qoymaga basladi Xelifenin subhesini doguran Afsin xelifenin soyuq yanasdigini gorurdu lakin ozunun ne edeceyini bilmirdi O Xilafetden qacmagi qerara aldi Oz sarayinda sal icinde cay ve denizden kecmek ucun deri tuluqlar hazirladi Afsin isteyirdi xelife ve onun serkerdelerinin baslari qarisdigi bir gunde Mosula qacsin tuluqla Zab cayini kecib Azerbaycana catsin oradan da deniz yolu ile xezerlerin yanina getsin Bu plani heyata kecirmek cox cetin oldu Onda Afsin bu qerara geldi ki xelifeni ve serkerdeleri kef meclisine devet edib onlari zeherlesin sonra da qacsin O xezerlerin olkesinden dairevi yolla turklerin olkesinden kecib Usrusanaya catmaq fikrinde idi Lakin Afsinin niyyeti bas tutmadi cunki serkerdelerden biri Vacini avacan Ibn el Esir VI seh 364 el Usrusani onun planini beyenmedi Afsin onu tutub yox etmek qerarina gelende Vacin atin ustune sicrayib duz xelifenin sarayina capdi Itah onu xelifenin yanina buraxmadi cunki xelife yatmisdi Vacin gorus ucun tekid etmeye basladisa yalniz seher xelife terefinden qebul olundu ve Afsinin butun sirlerini acib ona dedi Xelife Afsini cagirtdirdi ve emr etdi ki onu Covsek iqametgahinda iceri Lel Mirvari hebsxanasina salsinlar sonralar bu yer Afsinin hebsxanasi adlanmaga basladi Afsinin isini derinden oyrenen xelife gordu ki Afsinin oglu Hesenin butun isden xeberi var ve atasi ile elbirdir yeni o da Xilafet ucun boyuk tehluke teskil edir Buna gore Abdullah ibn Tahire emr etdi ki Heseni hiyle ile cagirib hebs etsin Abdullah xelifenin tapsirigini yerine yetirmeyi Buxara hakimi Nuh ibn Esede emr etdi Abdullah Hesene yazdi ki o Nuhun yerine vilayetin hakimi teyin olunur Hesen kicik bir muhafize destesi ile Semerqende gelen kimi Nuh onu hebs edib zencirledi ve Abdullah ibn Tahirin yanina Abdullah da onu xelife Motesimin yanina gonderdi Afsin Xilafete ve islama xeyanetde ittiham edildi ve mehkeme quruldu Et Teberi Harun ibn Isa ibn Mensurun xelifenin nevesi dilinden bele xeber verir ki mehkeme xelifenin sarayinda oldu hakimler bunlar idi Ehmed ibn Ebu Duad Ishaq ibn Ibrahim ibn Museb ve Mehemmed ibn Ebd ul Malik ez Zeyyat Mehkemeye yalniz yuksek rutbeli herbi ve mulki adamlar gelmisdiler Bas ittihamci Mehemmed ez Zeyyat idi Sahidler arasinda atesperestlerin bas ruhanisi mubad mehabad sozunun ereblesmis formasi padsahlarindan Merzban ibn Tarkas ve iki soqdlu var idi Ittihamci birinci olaraq iki soqdlunu dindirdi onlarin eyninde ciriq paltar var idi o sorusdu ki ne sebebe gore onlar bu sifete dusmusler Soqdlular oz kureklerini gosterdiler onlarin kureklerinde qamci izleri var idi Bundan sonra Mehemmed Afsinden sorusdu Sen bu iki neferi taniyirsan O cavab verdi Beli Onlardan biri muezzin o biri ise imamdir Onlar Usrusanada mescid tikdirmisdiler Men emr etdim onlardan her birine min qamci vursunlar cunki menimle Soqd padsahlari arasinda baglanan sazise gore butun adamlar oz dinlerine sitayis etmekde davam etmelidirler Bu iki nefer bir mebede hucum edib onlarin usrusanalilarin butlerini tulladilar ve mebedi donderib mescid etdiler Buna gore men emr etdim ki onlarin her birine min qamci vursunlar cunki onlar gunah is gormusler adamlarin oz ibadet yerlerine getmesine mane olmuslar Sonra ittihamci sorusdu Uzerinde qizil brilyant ve qiymetli parca ile islenib icerisi Allaha qarsi kufrle dolu olan bu kitab sende haradandir Afsin cavab verdi Bu kitab atamdan mene irs qalmisdir Bu kitabda iranlilarin en hikmetli sozleri toplanmisdir Kufr haqqinda sizin qeydinize geldikde demeliyem ki men kitabdaki hikmetli sozlerden hezz aliram qalanlarini ise redd edirem Bu kitab bezekli sekilde mene gelib catmisdir ve men onun naxislarini mehv etmeyi luzum gormeyib onu oldugu kimi senin evindeki Kelile ve Dimne ve Mezdekin kitabi kimi saxladim Men guman etmirem ki bu islama qarsi gunah bir is tutmaqdir Ondan sonra mubad dindirildi O ifadesinde dedi ki Afsin bogulan heyvanlarin etini yeyirdi islamda da iudaizmde oldugu kimi bicaqla kesilmeyen heyvanin etini yemek haramdir onu da tehrik edirdi ki bu cur et yesin ve iddia edir ki bu cur et bicaqla kesilen heyvanin etinden daha zerif ve dadlidir O dedi ki Afsin her cersenbe gunu bir qoyun oldururdu qoyunu qilincla iki yere bolur sonra onun etini yeyerdi Bir defe Afsin mubada bele dedi Dogrudan da men bu xalqin uzunden mecburam nifret etdiyim her isi gorum hetta zeytun yagi yeyim deveye minim ve sendel ayaqqabi geyim Lakin menim bir tukum de eskik olmamisdir O bunu nezerde tuturdu ki hec uz basini qirxdirmirdi ve sunnet edilmemisdi Afsin ittihamciya etirazini bildirdi Burada hemin sozleri danisan adam baresinde mene soyle gorum o oz dinine etiqad besleyirmi Menfi cavab verildi cunki mubad islami cox gec xelife Mutevekkil dovrunde qebul etmisdi Onda Afsin mubada muracietle sorusdu Menim evimle senin evin arasinda bir qapi ve ya ses esidile bilen bir pencere var idimi ki sen menim baremde de melumat alasan O menfi cavab verdi O zaman Afsin dedi Meger men sene icaze vermirdim yanima gelesen sene oz sirlerimi demirdimmi Iran haqqinda ona ve onun xalqina regbetim haqqinda sene danismirdimmi Mubad musbet cavab verdikden sonra Afsin sozunu davam etdirdi Bele olduqda sen hem oz dinine sadiq deyilsen hem de icdiyin anda cunki sene gizlice soylediyim sirleri acmisan Ucuncu olaraq Merzban ibn Tarkas dindirildi Afsin bildirdi ki bu adami tanimir Merzban ucadan dedi Ey yalanci Ne vaxtadek sen boyun qacirib ozunu bilmemezliye qoyacaqsan Senin olkenin adamlari sene nece yazirlar Afsin cavab verdi ki onlar onun atasina ve babasina nece muraciet edirdilerse mene ele muraciet edib yazirlar lakin nece yazdiqlarini izah etmedi Onda Merzban dedi Onlar sene Usrusana dilinde filan cur ve filan soz yazmirdilarmi Afsin bunu inkar etmedi Onda Merzban sorusdu Ereb dilinde bu bele demek deyildirmi tanrilar allahina onun bendesi filankes oglundan Afsin bunu da inkar etmedi1 Bu zaman vezir Mehemmed ibn Ebd ul Malik soze qarisdi ve sorusdu Nece ola biler muselmanlar onlara bele danismaga icaze versinler ve sen Afsin o Firon kimi hereket etmisen ki o oz xalqina demisdi Men sizin en boyuk allahinizam Afsin buna bele cavab verdi ki oz xalqi onun babasina ve atasina islam dinini qebul etmezden evvel onun ozune de bele muraciet edirdiler o da ozunu xalqdan alcaq tutmaq istemirdi ki birden xalq onun itaetinden cixmasin Ishaq ibn Ibrahim Afsine dedi Nece sen bize Allahin adina and ice bilerdin biz de senin andina inanirdiq Halbuki sen fironluq iddiasindasan Afsin ona bele cavab verdi Eli ibn Hisam eleyhine Ucayfin dediklerini indi sen menim eleyhime deyirsen Qorx ki sabah eyni sozleri basqasi senin eleyhine deyecekdir Axirinci olaraq dindirildi Hakimler Afsinden sorusdular Sen onunla yazisirdinmi O menfi cavab verdi Mezyer ise bele ifade verdi Beli Onun qardasi Xas menim qardasim Kuhyara yazirdi Heqiqetde bu Ag dine mezdekilik nezerde tutlur menden sendenbasqa hec kes komek etmir Babeke geldikde o oz axmaqligi uzunden ozunu helak etdi Men olumu ondan uzaqlasdirmaq isteyirdim lakin o oz axmaqligindan ozunden basqa her hansi bir rehberliyi qebul etmekden imtina etdi buna gore de oz olumunu qarsiladi Lakin eger sen usyan qaldirsan muselmanlar sene qarsi ancaq meni gonderecekler Menim atlilarim ve cesur igid megriblilerden ve turklerden bunlarin ucunden basqa hec kes tapilmaz ki bizimle muharibe ede bilsin Erebler it kimi heyat sururler men bu ite bir parca sumuk ataram sonra da basini toppuzla ezerem Onlar yeni megribliler milcekdirler onlar da bas yeyirler metnde bele yazilmisdir Iblis balalarina turklere geldikde ise az vaxt lazimdir ki onlarin oxlari qurtarsin sonra atlilar onlari muhasireye alar ve hamisini qirar Bundan sonra darmadagindan sonra din iranlilarin dovrunde oldugu sekilde berpa olunacaqdir Ibn Isfendiyarda biz Mezyerin Abdullah ibn Tahire verdiyi ifadenin basqa revayetine rast gelirik Bil ki men Afsin Heyder ibn Kavus ve Babek bir birimizle uzun muddet danisiq aparmis ve bu neticeye gelmisik ki imperiyani ereblerden alaq ve Xosrovun dovrunde oldugu sekilde berpa edib saxlayaq Dunen filan yerde Afsinin qasidi yanima gelib qulagima bir soz dedi Bes ne dedi deye Abdullah ibn Tahir sorusdu O emeliyyat haqqinda Afsinin mektubunu getirdi ki filan gun filan saat o Motesimi onun ogullari Harun el Vasiq ile Cefer el Mutevekkili oldurecekdir Afsin dedi ki burada Mezyerin oz qardasi ve menim qardasim haqqinda dediklerinin ona dexli yoxdur eger o bele bir sey yazmis olsaydi Mezyeri oz terefine cekmek sonra onu hokumete teslim etmek belelikle de xelifenin daha cox etimadini qazanmaq meqsedile ederdi Sonra ibn Ebu Duad Afsinden sorusdu ki ne ucun o ozune sunnet etdirmemisdir halbuki islam bunu mutleq teleb edir Afsin ozunu temize cixartmaq ucun dedi ki burada onun fikrince islam adamlarim var eger meni senin ustune gonderseler onda ereblerden dininin hokmunden kenara cixmaq hali yoxdur O sadece bedeninin bir hissesi kesilerse oleceyinden qorxdugu ucun sunnet etdirmemisdir Istintaq qurtardi ve Ebu Duad Buga el Kebire emr etdi ki Afsini hebs etsin Lakin xelife Afsini derhal edam etmekde qorxurdu cunki islama ve Xilafete xeyanet etmekde mehkemede ona verilen ittihamlarin subut olunduguna baxmayaraq Afsinin orduda boyuk nufuzu var idi bundan elave ister paytaxtda isterse Xilafetin ucqar yerlerinde onun terefdarlari cox idi Afsin xelifeden xahis etdi ki ozunun etimad etdiyi bir sexsi onun yanina hebsxanaya gondersin o umid edirdi ki bu sexsin komeyile xelifenin qezebini azaltsin Bu sexs Hemdun ibn Ismayil idi Afsin ondan bunlari xahis etdi Emir el Mominine menim dilimden bele de Sen mene yaxsi baxirdin sen mene san sovket verdin lakin adamlar meni alcaldirdilar Sonra menim baremde deyilenlerle sen razilasdin lakin sen bunlari ne oz aglinla ne de oz derrakenle yoxlamadin cunki ozune sual vermedin ki bu nece bele ola bilerdi bir oyrenmedin ki menim haqqimda sene deyilenler dogru ola bilermi Sene dediler ki men Mingicavr ile qesd duzeltmisem usyan qaldirim sen de bu sozlere inandin sene dediler ki Mingicavra qarsi gonderdiyim serkerdeye men guya bele demisem Onunla muharibe etme ancaq ozunu ele goster ki muharibe ucun onun ustune gedirsen ve eger sen bizlerden biri ile temasda olsan ondan uzaqlas Sen adamsan ve bilirsen ki muharibe doyusculer ve telim gormus qosun ne demekdir Meger ola bilermi ki ordu serkerdesi esgere desin onlar hemin usyan etmis adamlari gorende bunu bele onu ele etmelidirler Ordu bascisi vurusmaya mane olarsa buna hec bir doyuscu dozmez Lakin sen dusmenlerin sozu ile buna inandin Men senin yaninda hec neyem yalniz senin kolelerinin arasinda bir koleyem senin vezifeye qoydugun adamam Lakin ey Emir el Mominin men ele adama benzeyirem ki bir buzovu besleyib kokeltmis ve boyutmusdur onun veziyyeti gozellesmisdir Bu adamin da dostlari hemin buzovun etini yemeye hesret cekir ve ona teklif edirler ki buzovu bizim ucun kes Lakin bu adam razilasmir Sonra onlar bir gun bu adama dediler Vay senin halina Sen ne sebebe bu aslani besleyirsen Bu yirtici heyvandir ve boyuyecekdir aslan boyuyende ise oz taylarinin yanina qayidacaqdir Bu adam onlara bele cavab verdi Vay sizin haliniza Bu aslan deyil buzovdur Lakin onlar cavab verdiler Bu aslandir Bu barede kimden isteyirsen sorus onlar ise bu adami taniyanlarin hamisini qabaqcadan oyretmisdiler ki ona desinler bu aslandir Odur ki bu adam camaatdan sorusmaga baslayanda her biri deyirdi Bu aslandir Bu aslandir Bundan sonra hemin adam buzovu kesdi Budur indi men mehz hemin buzovam ve nece ola biler ki men donub aslan olum Allah ey Allah Oz bedbextliyimde men sene muraciet edirem Sen menim haqqimda merhemetli olmusan sen mene san sohret vermisen sen menim agam menim sahibimsen Men Allaha yalvariram senin ureyini mene qarsi yumsaltsin Lakin bu muraciet xelifenin ureyini yumsaltmadi Eksine xelife emr etdi Afsinin erzaq payini azaldib ona gunde tekce corek versinler buna gore Afsin cox kecmeden acindan oldu Afsin 841 ci ilin may iyun ayinda oldukden sonra onun cesedi Itahin evine kocuruldu sonra carmixa cekildi Bundan sonra meyiti yandirib kulunu Decleye atdilar Afsinin sarayinda axtaris edilende uzerinde agacdan yonulmus insan sureti olan dua deftercesi tapdilar onun ustunde coxlu bezek ve qiymetli cavahirat var idi onun qulaqlarindan qizildan naxisi ve iki ag dasi olan sirga asilmisdi Adamlardan biri daslardan birini goturdu o guman edirdi ki bu cox bahali bir cevahirdir Bu ehvalat gece vaxti olmusdu seher acilanda bu adam qizil bezeyi cixartdi ve gordu ki bu das xabarun ilbiz adlanan baliqqulagina oxsayir Onun evinden cox qeribe heykelcikler ve diger seyler goturuldu Orada onun ozunun hazirladigi agac sallar tapildi Evinde basqa bir but kitablari arasinda Zarava adli kahinler kitabi ve coxlu dini kitablar tapdilar o hemin kitablar esasinda oz Allahina sitayis ve ibadet edirdi Abbasiler xilafetinin gorkemli sexsiyyetlerinden biri olan Afsinin yukselis yolu bele basa catdi A J Yakubovski Afsine verdiyi xasiyyetnamede bele yazir O zahirde xelifeye inam ve sedaqetle qulluq ederek Ereb xilafetine qarsi yoneldilen cox boyuk xalq herekatini yatirirdi xususile Azerbaycanda Babek herekatini darmadagin etdi gizlinde ise Usrusanada usyan hazirlayaraq oz ecdadinin taxtini ozune qaytarmaq niyyetinde idi Lakin Afsin hec de Babekin tez darmadagin edilmesini istemirdi butun muharibe erzinde bir nece defe onunla gorusmusdu ve bu goruslerde Xilafeti ozu ile Babek ve arasinda bolusdurmeyi Babekle razilasdirmaga cehd edirdi bu sertle ki xelife ordularini darmadagin etmek onlara muyesser olsun Lakin onlar razilasa bilmedikde Afsin diger serkerdelerin tezyiqi altinda Babeke qarsi onsuz da cox uzanan muharibeni qurtarmaga mecbur oldu A J Krimskinin Afsine verdiyi xasiyyetname maraqlidir Memunun motezili qardasi Motesimin dovrunde 833 842 iranli Afsin 841 ci il de helak olmusdur haminin qudretli isteklisi idi o zerdustilere qarsi dini dusmencilik tezahurunde cox canfesanliq gosteren muselmanlari cezalandirmaqdan cekinmirdi ozu muselmanligi qebul etmis olsa da sunnetsiz qalmisdi Sunnetsiz muselman ise xacacuran edilmemis xristiana benzeyir rasionalist motezili olan o zamanki bas qazi bu barede tam ciddiyyetle demisdi Butun islam sunnetden ibaretdir Dogrudur bu dozulmez sozleri qazi Afsine ancaq o zaman demisdi ki yuksek rutbeye catmis bu qudretli adam daha gozden dusmusdu ve onun eleyhine qurulan mehkeme her cur behane axtarirdi ki ona edam cezasi elan 841 etsin IstinadlarC E Bosworth Afshin Encyclopedia Iranica 2007 10 15 tarixinde Istifade tarixi 2008 09 18 During the reign of the caliph Mahdi 158 69 775 85 the Afshin of Oshrusana is mentioned among several Iranian and Turkish rulers of Transoxania and the Central Asian steppes who submitted nominally to him Yaqubi II p 479 Musulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 Birinci bolme K E Bosfort Barbarlarin hucumlari Turklerin muselman aleminde zuhuru seh 22 V V Bartold Neskolko slov ob arijskoj kulture v Srednej Azii str 9 el Belazuri seh 340 341 et Teberi III seh 1066 Ibn el Esir VI seh 271 Et Teberi III seh 1107 Ibn el Esir seh 296 297 Et Teberi III seh 1171 Et Teberi III seh 1256 et Teberi III seh 1256 1267 Et Teberi III seh 1303 Et Teberi III seh 1303 1305 Ibn el Ibri seh 242 el Uyun seh 62 63 El Yequbi III seh 203 et Teberi III seh 1307 el Uyun seh 63 64 Et Teberi III seh 1308 1309 Ibn el Esir VI seh 365 V V Bartold Turkestan str 97 Et Teberi III seh 1308 1309 E Rayt I seh 57 Et Teberi III seh 1309 Et Teberi III seh 1310 Et Teberi III seh 1310 Et Teberi III seh 1310 1311 Ibn el Esir VI seh 366 Naziat 79 24 et Teberi III seh 1105 1107 1109 Et Teberi III seh 1311 Tha alibi Lataif Leiden 1867 p 85 86 E Braun A Literary History of Persia p 334 A V Kremer The Orient under the Chaliphs p 341 Et Teberi III seh 1321 1312 el Mesudi Muruc VII seh 137 138 Ibn elEsir VI seh 351 352 358 359 Ibn Miskeveyh VII seh 522 Ibn Isfendiyar seh 155 Et Teberi III seh 1315 1316 El Bagdadi Kitab el Ferq seh 251 Et Teberi III seh 1318 Ibn el Esir VI seh 369 A Yu Yakubovskij Itogi rabot Sogdijskogo tadzhikskoj arheologicheskoj ekspedicii v 1946 1947 gg str 26 E Krymskij Istoriya Persii ee literatury i dervishskoj teosofii M 1914 str 159Hemcinin bax