çupikcə və ya Hooper Bay Chevak çupikcəsi öz adı Cugtun ingilis dilində Cup ik və ya Chevak Cup ik Hooper Bay Chevak Cup

Çupikcə və ya Hooper Bay–Chevak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup’ik və ya Chevak Cup’ik, Hooper Bay–Chevak Cup’ik ) – Alyaskada, indiki vaxtda yalnız qəsəbəsində, köhnədən bölgəsində də tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin qrupundan bir dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.

Çupikcə
Ölkələr	Amerika Birləşmiş Ştatları (, Alyaska)
Təsnifatı
Çupikcə

Çupikcə təhdid altındakı dillərdəndir. İndiki vaxtda qəsəbəsində üç dillilik görülər: çupikcə, ingiliscə və hər ikisinin qarışığı olan qarışıq dil.

Təsnifatı

Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
  - Aleut dili
- Eskimos qolu
  - (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
  - - ¹
    - Əsl Yupik dilləri
      - (öz dilində olan adı: Yupigestun)
      - (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
      - Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
        Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
        
        Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
        
        Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
        
        Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
        
        Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
      - və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
  - - İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
    - (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
    - (öz dilində olan adı: Inuktitut)
    - və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut

¹yeri qəti deyil

Təhsil

Çupikcənin öyrədildiyi tək məktəb. İrəlidəki yeni məktəb (mavi) və yaxındakı köhnə məktəb (qırmızı)

Dünyada yalnız bir məktəbdə, Kashunamiut Məktəb Bölgəsinə (LKSD Kashunamiut School District) bağlı olan məktəbdə Çupikcə "xarici dil" kimi öyrədilər. tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup’ik) və Nunivak çupikcəsinden (Cup’ig) ayrı olaraq Çupikcə (Cup’ik) ilə də dərs kitabı nəşr olunar.

Fonologiya

Çupik əlifbasında istifadə edilən 18 hərf (4 sait və 14 samit) var: a c e g i k l m n p q r s t u v w y.

Bu hərflər istifadə edilməz : b d f h j o x z.

Saitlər:

Qısa saitlər: a i u e
Uzun saitlər: aa ii uu
Diftonglar: ai ui au iu ua ia

Samitlər:

Stops: p t c k q
Voiced fricatives: v l y g r w
Voiceless fricatives: vv ll ss gg rr ww
Voiced nasals: m [m] n [n] ng [ŋ]
Voiceless nasals: m [m̥] n [n̥] ng [ŋ̊]

Qrammatikası

Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Çupik dilində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.

Alyaska yupikcəsinin əsl dialekti olan Yukon-Kuskokwim yupikcəsi ilə Chevak çupikcəsinin müqayisəsi:

Yukon-Kuskokwim yupikcəsi	Chevak çupikcəsi	mənası
elicaraq (Y) / elitnauraq (K)	elicaraq skuularaq (Çupik – İngilis qarışığı)	şagird
elicarista (Y) / elitnaurista (K)	elicarta skuularta (Çupik – İngilis qarışığı)	müəllim
yugnikek’ngaq	aiparnatugaq	yoldaş
yuilquq	cuilquq	tundra
nuussiq	caviggaq	bıçaq
uluaq	kegginalek	yarım-ay qadın bıçağı
canek	evek	ot sapı
ellalluk	ivyuk	yağış

Ədədlər

Yukon-Kuskokwim yupikcəsi	Hooper Bay-Chevak çupikcəsi	Nunivak çupikcəsi	mənası
atauciq	atauciq	ataucir	1
malruk	malruk	malzrug	2
pingayun	pingayun	pingayun	3
cetaman	citaman	cetaman	4
talliman	talliman	talliman	5
arvinglegen / arvinelgen	arvinelgen	arwinleg	6
malrunlegen / malrunelgen	malrunelgen	malzrunleg	7
pingayunlegen / pingayunelgen	pingayunelgen	pingayunleg	8
qulngunritaraan	qulngunritaraq	qulngunrita’ar	9
qula / qulen	qula	qula	10
qula atauciq	qula atauciq	qula-ataucir	11
qula malruk	qula malruk	qula-malzrug	12
qula pingayun	qula pingayun	qula-pingayun	13
akimiarunrita’ar	akimiarunritaraq	akimiarunrita’ar	14
akimiaq	akimiaq	akimiar	15
akimiaq atauciq	akimiaq atauciq	akimiar ataucir	16
akimiaq malruk	akimiaq malruk	akimiar malzrug	17
akimiaq pingayun	akimiaq pingayun	akimiar pingayun	18
yuinaunrita’ar	cuinaunritaraq	cuinaunrita’ar	19
yuinaq	cuinaq	cuinar	20
yuinaq qula / yuinaq qulen	cuinaq qula	cuinar-qula	30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon)	malruk ipiaq	malzrug-ipiar	40
yuinaak malruk qula	malruk ipiaq qula	.	50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq	pingayun ipiaq	pingayun ipiar	60
yuinaat pingayun qula	pingayun ipiaq qula	.	70
yuinaat cetaman	citaman ipiaq	cetaman-ipiar	80
yuinaat cetaman qula	citaman ipiaq qula	talliman ipiar qula	90
yuinaat talliman	talliman ipiaq	talliman ipiar	100
tiissitsaaq	tiititsaaq / tiissitsaaq	tiisiss'ar	1.000
qulen tiissitsaat	.	.	10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq	.	.	100.000
miilicaaq	.	.	1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq	.	.	1.000.000.000

Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər

Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Çupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:

caarralaq (< Rus. сахар) 'şəkər'
caayuq (< Rus. чай) 'çay'
cainik (< Rus. чайник) 'çaydan'
cap’akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
cass'aq (< Rus. часы) 'saat'
culunaq (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
kalantaassaq (< Rus. карандаш) 'karandaş'
kalmaaniq (< Rus. карман) 'cib'
kelipaq (< Rus. хлеб) 'çörək'
luussitaq (< Rus. лошадь) 'at'
mass’laq (< Rus. масло) 'kərəyağı'
missuulleq (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
muluk’uuq (< Rus. молоко) 'süd'
mult’uuq (< Rus. молоток) 'çəkic'
pal’tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
pelatekaq (< Rus. палатка) 'çadır'
putuskaq (< Rus. подушка) 'yastıq'
spickaq : (< Rus. спичка) 'kibrit'
tiititsaaq / tiissitsaaq (< Rus. тысяча) 'min'
yaassiik : (< Rus. ящик) 'qutu'

İstinadlar

. 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
"Arxivlənmiş surət". 2012-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.
. 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
"How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.
Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
. 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.

Xarici keçidlər

Alaskool: Chevak Cup’ik Glossary
Alaskool: Guidebook for Integrating Cup'ik Culture and Curriculum
Kashunamiut School District
Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)

[1] . 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.

[2] "Arxivlənmiş surət". 2012-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.

[3] . 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.

[4] "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-08.

[5] Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)

[6] On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)

[7] . 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.