Nunivak çupikcəsi öz adı Cugtun ingilis dilində Cup ig və ya Nunivak Cup ig Nunivak Cux Alyaska da Nunivak adasında Nuni

Nunivak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup'ig və ya Nunivak Cup'ig, Nunivak Cux) – Alyaska'da, Nunivak adasında Nunivak çupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin qrupundan bir dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.

Nunivak çupikcəsi
Ölkələr	Amerika Birləşmiş Ştatları (Nunivak adası, Alyaska)
Təsnifatı
Nunivak çupikcəsi

Nunivak adasında danışılan Nunivak çupikcəsi, ada da böyük təsirə məruz qalaraq formalaşan Alyaska yupikcəsinin ən fərqli dialekti olup ayrı bir dil kimi qəbul edilmişdir və Nunivakdəki məktəbdə təlim və tədris olunur.

İndiki zamanda Nunivak çupiklərinin sayı 215 dir və ana dilində yalnız qəsəbəsində yaşayan yaşlı insanlar tərəfindən danışılır; uşaqlar danışa bilmədikləri dillərini məktəbdə öyrənirlər.

Təsnifatı

Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
  - Aleut dili
- Eskimos qolu
  - (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
  - - ¹
    - Əsl Yupik dilləri
      - (öz dilində olan adı: Yupigestun)
      - (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
      - Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
        Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
        
        Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
        
        Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
        
        Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
        
        Nunivak Çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
      - və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
  - - İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
    - (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
    - (öz dilində olan adı: Inuktitut)
    - və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut

¹yeri qəti deyil

Təhsil

Dünyada yalnız bir məktəbdə, Aşağı Kuskokvim Məktəb Bölgəsinə (LKSD Lower Kuskokwim School District) bağlı olan Mekoryuktaki məktəbdə (Nuniwarmiut School PK-12) Nunivak çupikcəsi "xarici dil" kimi öyrədilmişdir. Uşaqlar ana dillərini bilmədikləri üçün evdə danışmırlar, məktəbdə sonradan öyrənirlər. Məktəbin 32 şagirdi var. tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup'ik) ayrı olaraq Nunivak çupikcəsi (Cup'ig) ilə də dərs kitabı yayımlanmaktadır.

Tükənmə təhlükəsi

Nunivak çupikcəsinin təhlükə altındakı dillərdən olduğu (ANLC) tərəfindən də təsdiq edilmişdir. Dil hər an ölü dillər siyahısına salına bilər. tərəfindən 1975-ci ildə aparılan tədqiqata əsasən "bəzi uşaqlar Çupikcə danışa bilir" deyilirdi, 1982-ci ildə isə "uşaqların heç biri çupikcə danışa bilmir" nəticəsi əldə edilmişdir.

Qrammatikası

Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm

tək	iki	cəm	mənası
qusngir	qusngig	qusngit	şimal maralı
iqalluyagar	iqalluyagag	iqalluyagat
qay'ar	qay'ag	qay'at / qass'it	kayak
tuutangayag	tuutangayiigeg	tuutangayit
alpa	alpag	alpat
qimugta	qimugteg	qimugtet	köpək

Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -r və ya -g
Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Eskimos-Aleut dillərində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan istifadə edilir.relative + absolutive

Nümunə cümlələr

Cangacit? – Necəsən (Yaxşısanmı)?
Canritua – Yaxşıyam
Unuakukegci – Sabahın xeyir
Agayunerpakegcikici – Yeni iliniz mübarək olsun
Allrakularakegciluci-llu – Və ya yeni iliniz mübarək olsun
Quyana – Təşəkkürlər
Taqukat, maklit neqkanka – suitləri, saqqallı suitləri mənim yeməklərim
Quyana niicugnillua – Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm
Quyana naqluki allnganka – Yazdığımı oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm

Nümunə mətn:

Nunivak çupikcəsi : Tamakut cuut pilliaraat ciuliaratuut nallumteni. Cugtun ayuqellernek caumallret amllertut, culliarit. Aukwallaat kwa-i curpailemta piqullrungataat apertusciigatki-llu kwaten tauggaam tangrrumaaqluki kwangkuta pitungamta avani cuut, cullret augkut. Atamta-llu [?] piliqucullrulliningateki tamaakut ak'allaulrit nalluaput qangvaq pillrit. Tava tayim' cami pillrit niicuitaput.

Orijinal mətn (ing.)

Our ancestors made those before we were even born. There are many of those people-faced figures, the ones they made. Those are very ancient and were carved way before we were born and people in the time we were young could not talk about them because they did not know of them. But they were made and how old exactly they are is not known about. We never hear when they have made those or what year.

Ədədlər

Yukon-Kuskokwim yupikcəsi	Hooper Bay-Chevak çupikcəsi	Nunivak çupikcəsi	mənası
atauciq	atauciq	ataucir	1
malruk	malruk	malzrug	2
pingayun	pingayun	pingayun	3
cetaman	citaman	cetaman	4
talliman	talliman	talliman	5
arvinglegen / arvinelgen	arvinelgen	arwinleg	6
malrunlegen / malrunelgen	malrunelgen	malzrunleg	7
pingayunlegen / pingayunelgen	pingayunelgen	pingayunleg	8
qulngunritaraan	qulngunritaraq	qulngunrita’ar	9
qula / qulen	qula	qula	10
qula atauciq	qula atauciq	qula-ataucir	11
qula malruk	qula malruk	qula-malzrug	12
qula pingayun	qula pingayun	qula-pingayun	13
akimiarunrita’ar	akimiarunritaraq	akimiarunrita’ar	14
akimiaq	akimiaq	akimiar	15
akimiaq atauciq	akimiaq atauciq	akimiar ataucir	16
akimiaq malruk	akimiaq malruk	akimiar malzrug	17
akimiaq pingayun	akimiaq pingayun	akimiar pingayun	18
yuinaunrita’ar	cuinaunritaraq	cuinaunrita’ar	19
yuinaq	cuinaq	cuinar	20
yuinaq qula / yuinaq qulen	cuinaq qula	cuinar-qula	30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon)	malruk ipiaq	malzrug-ipiar	40
yuinaak malruk qula	malruk ipiaq qula	.	50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq	pingayun ipiaq	pingayun ipiar	60
yuinaat pingayun qula	pingayun ipiaq qula	.	70
yuinaat cetaman	citaman ipiaq	cetaman-ipiar	80
yuinaat cetaman qula	citaman ipiaq qula	talliman ipiar qula	90
yuinaat talliman	talliman ipiaq	talliman ipiar	100
tiissitsaaq	tiititsaaq / tiissitsaaq	tiisiss'ar	1.000
qulen tiissitsaat	.	.	10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq	.	.	100.000
miilicaaq	.	.	1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq	.	.	1.000.000.000

Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər

Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Yupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:

caarralar (< Rus. сахар) 'şəkər'
caayu (< Rus. чай) 'çay'
cainig (< Rus. чайник) 'çaydan'
cap'akir ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
cass'ar (< Rus. часы) 'saat'
culunar (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
kelipar (< Rus. хлеб) 'çörək'
maslar (< Rus. масло) 'kərəyağı'
miss'ug (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
mulut'ug (< Rus. молоток) 'çəkic'
paltug (< Rus. пальто) 'palto'
pelatekar (< Rus. палатка) 'çadır'
putuskar (< Rus. подушка) 'yastıq'
tiisiss'ar (< Rus. тысяча) 'min'
yaassig : (< Rus. ящик) 'qutu'

İstinadlar

Steven A. Jacobson (2006), The participial oblique, a verb mood found only in Nunivak Central Alaskan Yup'ik and in Siberian Yupik 2010-09-21 at the Wayback Machine, ÉTUDES/INUIT/STUDIES, 2006, 30(1): 135-156 <(= Nunivak Island has the most divergent dialect of Central Alaskan Yup'ik Eskimo, the language of southwestern Alaska)
. 2011-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
. 2011-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
"Mekoryuk Schools". 2012-10-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-05.
. 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
Krauss, Michael E. (1975). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
Krauss, Michael E. (1982). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
. 2008-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
. 2008-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
. 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
"How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-05.
Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
. 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

Xarici keçidlər

Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary 2012-08-05 at the Wayback Machine

[1] Steven A. Jacobson (2006), The participial oblique, a verb mood found only in Nunivak Central Alaskan Yup'ik and in Siberian Yupik 2010-09-21 at the Wayback Machine, ÉTUDES/INUIT/STUDIES, 2006, 30(1): 135-156 <(= Nunivak Island has the most divergent dialect of Central Alaskan Yup'ik Eskimo, the language of southwestern Alaska)

[ref372-2] . 2011-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[3] . 2011-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[4] "Mekoryuk Schools". 2012-10-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[5] . 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[6] Krauss, Michael E. (1975). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.

[7] Krauss, Michael E. (1982). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.

[8] . 2008-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[9] . 2008-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[10] . 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[11] "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[12] Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)

[13] On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)

[14] . 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.