Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tacəddin Əlişah Təbrizi (?-1324) — memar, vəzir. Təbrizi zəngin tacir. O, Elxanilər dövlətinin vəziri olmaqla yanaşı, XII əsrin sonlarından ömrünün axırınacan memarlıq-şəhərsalma sənəti ilə məşğul olmuşdur.
| Əlişah Təbrizi | |
|---|---|
| Xacə Tacəddin Əlişah Əbubəkr oğlu Təbrizi | |
Vəzifədədir | |
| 1311-ci ildən | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum yeri | |
Həyatı
Elxanilər dövrünün məşhur şəxsiyyətlərindən biri olan Xacə Tacəddin Əlişah Əbubəkr oğlu Gilani 1312-ci ildə vəzir olaraq təyin edilmişdir. Onun dəqiq doğum tarixi məlum deyil.
Elxanilərin xidmətində çalışmazdan əvvəl zərgərliklə məşğul olan Tacəddin Əlişah bu peşənin onu saraya daxil edəcəyindən xəbərdar idi. Dövrünün aristokratlarının rəğbətini qazanan Əlişah Olcaytunun da rəğbətini qazanmaq üçün ona çoxlu daş-qaş hədiyyə etmişdir. Olcaytunun vəzirlərindən onun yüksəlişinin qarşısını almaq üçün Tacəddinin Bağdadda açılan tikiş fabrikinin başçısı olaraq təyin edilməsinə nail olur. Lakin o bu hadisəni öz leyhinə çevirməyə nail olaraq buradaki fəaliyyəti ilə öz nüfuzunu daha da artırır. Olcaytu xanın dövründə dövlətin daxili məsələlərinə Sadəddin Savəci, Fəzlullah Rəşidəddin və Tacəddin Əlişah birgə nəzarət edirdilər. Daha sonra Sadəddin Savəcinin rüşvət iddaaları ilə edam edilməsi dövlət işlərində Tacəddinin rolunu daha da artırdı. Bundan sonra Fəzlullah Rəşidəddinin tövsiyəsi ilə Elxanilərin geniş torpaqlarını idarə etmək üçün Sahib Divani vəzifəsi Tacəddin Əlişaha həvalə edildi. Tacəddin Əlişah bu münasibətlə Bağdadda böyük bir şənlik təşkil edərək, Elxani hökmdarına da çoxlu qiymətli parçalar, daş qaş hədiyyə etdi.
Hicri 715-ci ildə Elxanilərin vəliəhdi və Xorasan hakimi Əbu Səid öz yürüşləri üçün bir neçə dəfə xəzinədən vəsait tələb etdi. Bu hadisə iki vəzir arasında mübahisəyə səbəb oldu. Olcaytu xan müvəqqəti olaraq mübahisəni aradan qaldırmaq məqsədilə vəzirlərin təsir dairlərini iki hissəyə böldü. Belə ki, Xorasana qədər olan torpaqlar (İraq, Əcəm, Fars, Kirman, Luristan) Fəzlullah Rəşiddəddinə taprşırıldı. Təbriz, Diyarbəkr, Diyar Rəbiyə, Muğan, Aran, Bağdad, Bəsrə isə Tacəddin Əlişaha tapşrılıdı. Şahzadənin davamlı vəsait tələblərini idarə etmək üçün isə maliyyə işləri şah tərəfindən Əmir Çupanın öhdəliyinə verildi.
Bir müddət sonra Fəzlullah Rəşiddənin xəstələnərək istirahətə getməsindən istifadə edən Əlişah onu Moğol şahzadələrinin mülklərini müsadirə etməkdə günahlandırır və şahı da buna inandırmağa nail olur. Daha sonra isə fənd işlədərək şahdan onun bağışlanmasını diləyir.
Olcaytu xanın ölümündən sonra 1317-ci ildə taxta onun oğlu Əbu Səid Bahadır xan keçdi. O gənc olduğuna görə dövlət məsələləri iki vəzir tərəfindən ortaq idarə edilirdi. Bİr müddət sonra Əbu Səid ilə Fəzlullah Rəşiddədin arasında mübahisə yarandı. Rəşidəddinin istefası ilə Tacəddin şahın hörmətini qazanaraq tək vəzir olmağa nail oldu. Onun adına yazılan qəsidələr də Tacəddinin dövlətin önəmli şəxsiyyətlərindən biri olduğunun sübutudur. Tacəddin Əlişah Əbu Səid xanı inandır ki, Olcaytunun sui-qəsdində vəzir Rəşidəddinin də barmağı var. Nəticə də Fəzlullah Rəşidəddin və oğlu 1318-ci ildə edam edildi. Bu hadisədən sonra Əlişah 6 il vəzirliyini davam etdirdi. 1324-cü ildə isə xəstələnərək 60 yaşında vəfat etdi. Bəzi mənbələrdə onun ölüm yeri kimi Ərcan qeyd olunur. Ölümündən sonra onun cənazəsi Təbrizə gətirilərək öz inşa etdirdiyi Əlişah məscidində dəfn edildi. O öz əcəli ilə ölən yeganə Moğol vəziri olmuşdur.
Memarlıq fəaliyyəti
Olcaytu xan başa düşürdü ki, siyasi və hərbi uğurlar unudulsa da memari əsərlər ömür boyu onun xatırlanmasına səbəb olacaq. Olcaytu xanın memarlığa verdiyi önəmi görən Tacəddin Əlişah Bağdadda Şatiyə sarayı ilə Qiyasiyyə və Siyariyyə adlı iki mədrəsəni inşa etdirdi. Mənbələrdə onun inşa etdirdiyi saray haqqında məlumat verilir ki, sarayın inşasında 10 min dinar xərclənmişdi. Sarayın qapı və divarlarda zümrüd və yaqutdan istifadə olunub. Sarayın təsvirlərində görkəmli bir qübbədən bəhs olunmuşdur.
Onun zəngin yaradıcılıq irsindən Təbrizdə və Əlişah Cümə məscidi kompleksləri, Sultaniyyədə saray ansamblı, xeyriyyə kompleksi, cümə məscidi aşkarlanıb tədqiq edilmişdir. Əli şah tərəfindən tikdirilən məscid ilk tikildiyi zaman məscid olub və müsəlmanların namaz qılması üçün uzun müddət bu şəkildə istifadə edilib. Sonralar ehtimal ki, Təbrizdə baş verən şiddətli və tez-tez baş verən zəlzələlər səbəbindən bina dağılıb və bəzi əlavələrlə (divarlar, zirzəmilər, anbarlar və s.) qalaya çevrilmişdir. Bundan sonra abidə Ərk-i Əlişah adlandırılmışdır. Qala sadəliyi, ölçüləri və kərpic hörgüsü ilə diqqəti özünə cəlb edirdi. Sonradan qalaya çevrilən bu binanın eni 30 metr, hündürlüyü 26 metr, qalınlığı isə 10 metrdir . Təəssüf ki, günümüzdə onun yalnız qurbangahı və yan divarları qalmaqdadır. Vəzir Tacəddin Təbrizdəki məsciddən başqa Bağdadda Firdovsi adlı iş yeri, Sultaniyyədə bazar yeri tikdirmişdir. Bağdadda inşa edilən bu iş yerinə bəzi qaynaqlarda Firdovsi Karxanası adı rast gəlmək mümkündür. Bu karxananın tikintisində 4000 min nəfər iştirak etmişdir və 13 gün ərzində Fərat çayından gətirilən mərmərlər istifadə edilməkdə inşa edilmişdir. Dövr qaynaqlarına görə abidənin uzunluğu 600 gez eni isə 100 gez olmuşdur. Günümüz ölçü vahidləri ilə bu 277 metr uzunluq, 46 metr genişlik deməkdir. Tacəddin Əlişah Qazan xanın əmri ilə Ərciş qəsəbəsini inşa etdirmişdir. Bəzi mənbələrdə Ərciş qalasının da onun tərəfindən inşa etdirdiyi yazılsa da, təmir etdirməsi faktı daha düzgün olardı. Çünki qalanın mənşəyi Urartulara qədər uzanmaqdadır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Ərdəm, 2018. səh. 107
- Beyani, 1389. səh. 490
- Kaşani, 1384. səh. 195
- Ərdəm, 2018. səh. 104
- Özdügənli, 2007. səh. 346
- Özdügənli, 2008. səh. 20
- Özdügənli, 2000. səh. 521
- Blair, 1986. səh. 147
- . 2017-11-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-01.
- Kaşani, 1384. səh. 121
Mənbə
- Sheila S. Blair. Arg-i ʿAlī Shāh. 2008.
- Melville, Charles. "Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz". Iran. Taylor & Francis. 19. 1981: 159–177. doi:10.2307/4299714. JSTOR 4299714.
- Beksaç, E., Çobanoğlu, A.V. İlhanlılar”. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA). XXII. İstanbul. 2000. 105–108.
- Ş.Beyani. Din Ve Devlet Der Iran Akhd-ı Mogol. Merkez-ı Nesr-ı Danis Gahi. (Hukumet-i Ilhanli). Tehran. 1389.
- O.G. Özdügənli. “İftihariler”. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA),. 2000. 510–521.
- O.G. Özdügənli. Olcaytu Han. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA),. 2007. 345–347.
- O.G. Özdügənli. “Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani”. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA),. 2008. 19–21.
- G.D.Ərdəm. İran Devlet Adamlarının İlhanlı İdari Sistemi İçerisindeki Rekabetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2018.
- A.Kaşani. Tarih-e Padişah Said Gıyasedünya ve Din Olcaytu. Heftomin Numayişhgah Beynelmileli. Tehran. 1384.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Tebrizi Taceddin Elisah Tebrizi 1324 memar vezir Tebrizi zengin tacir O Elxaniler dovletinin veziri olmaqla yanasi XII esrin sonlarindan omrunun axirinacan memarliq sehersalma seneti ile mesgul olmusdur Elisah TebriziXace Taceddin Elisah Ebubekr oglu TebriziVezirVezifededir1311 ci ildenSexsi melumatlarDogum yeri TebrizHeyatiElxaniler dovrunun meshur sexsiyyetlerinden biri olan Xace Taceddin Elisah Ebubekr oglu Gilani 1312 ci ilde vezir olaraq teyin edilmisdir Onun deqiq dogum tarixi melum deyil Elxanilerin xidmetinde calismazdan evvel zergerlikle mesgul olan Taceddin Elisah bu pesenin onu saraya daxil edeceyinden xeberdar idi Dovrunun aristokratlarinin regbetini qazanan Elisah Olcaytunun da regbetini qazanmaq ucun ona coxlu das qas hediyye etmisdir Olcaytunun vezirlerinden onun yukselisinin qarsisini almaq ucun Taceddinin Bagdadda acilan tikis fabrikinin bascisi olaraq teyin edilmesine nail olur Lakin o bu hadiseni oz leyhine cevirmeye nail olaraq buradaki fealiyyeti ile oz nufuzunu daha da artirir Olcaytu xanin dovrunde dovletin daxili meselelerine Sadeddin Saveci Fezlullah Resideddin ve Taceddin Elisah birge nezaret edirdiler Daha sonra Sadeddin Savecinin rusvet iddaalari ile edam edilmesi dovlet islerinde Taceddinin rolunu daha da artirdi Bundan sonra Fezlullah Resideddinin tovsiyesi ile Elxanilerin genis torpaqlarini idare etmek ucun Sahib Divani vezifesi Taceddin Elisaha hevale edildi Taceddin Elisah bu munasibetle Bagdadda boyuk bir senlik teskil ederek Elxani hokmdarina da coxlu qiymetli parcalar das qas hediyye etdi Hicri 715 ci ilde Elxanilerin veliehdi ve Xorasan hakimi Ebu Seid oz yurusleri ucun bir nece defe xezineden vesait teleb etdi Bu hadise iki vezir arasinda mubahiseye sebeb oldu Olcaytu xan muveqqeti olaraq mubahiseni aradan qaldirmaq meqsedile vezirlerin tesir dairlerini iki hisseye boldu Bele ki Xorasana qeder olan torpaqlar Iraq Ecem Fars Kirman Luristan Fezlullah Residdeddine taprsirildi Tebriz Diyarbekr Diyar Rebiye Mugan Aran Bagdad Besre ise Taceddin Elisaha tapsrilidi Sahzadenin davamli vesait teleblerini idare etmek ucun ise maliyye isleri sah terefinden Emir Cupanin ohdeliyine verildi Bir muddet sonra Fezlullah Residdenin xestelenerek istirahete getmesinden istifade eden Elisah onu Mogol sahzadelerinin mulklerini musadire etmekde gunahlandirir ve sahi da buna inandirmaga nail olur Daha sonra ise fend islederek sahdan onun bagislanmasini dileyir Olcaytu xanin olumunden sonra 1317 ci ilde taxta onun oglu Ebu Seid Bahadir xan kecdi O genc olduguna gore dovlet meseleleri iki vezir terefinden ortaq idare edilirdi BIr muddet sonra Ebu Seid ile Fezlullah Residdedin arasinda mubahise yarandi Resideddinin istefasi ile Taceddin sahin hormetini qazanaraq tek vezir olmaga nail oldu Onun adina yazilan qesideler de Taceddinin dovletin onemli sexsiyyetlerinden biri oldugunun subutudur Taceddin Elisah Ebu Seid xani inandir ki Olcaytunun sui qesdinde vezir Resideddinin de barmagi var Netice de Fezlullah Resideddin ve oglu 1318 ci ilde edam edildi Bu hadiseden sonra Elisah 6 il vezirliyini davam etdirdi 1324 cu ilde ise xestelenerek 60 yasinda vefat etdi Bezi menbelerde onun olum yeri kimi Ercan qeyd olunur Olumunden sonra onun cenazesi Tebrize getirilerek oz insa etdirdiyi Elisah mescidinde defn edildi O oz eceli ile olen yegane Mogol veziri olmusdur Memarliq fealiyyetiErk Qalasi gunumuzde Olcaytu xan basa dusurdu ki siyasi ve herbi ugurlar unudulsa da memari eserler omur boyu onun xatirlanmasina sebeb olacaq Olcaytu xanin memarliga verdiyi onemi goren Taceddin Elisah Bagdadda Satiye sarayi ile Qiyasiyye ve Siyariyye adli iki medreseni insa etdirdi Menbelerde onun insa etdirdiyi saray haqqinda melumat verilir ki sarayin insasinda 10 min dinar xerclenmisdi Sarayin qapi ve divarlarda zumrud ve yaqutdan istifade olunub Sarayin tesvirlerinde gorkemli bir qubbeden behs olunmusdur Onun zengin yaradiciliq irsinden Tebrizde ve Elisah Cume mescidi kompleksleri Sultaniyyede saray ansambli xeyriyye kompleksi cume mescidi askarlanib tedqiq edilmisdir Eli sah terefinden tikdirilen mescid ilk tikildiyi zaman mescid olub ve muselmanlarin namaz qilmasi ucun uzun muddet bu sekilde istifade edilib Sonralar ehtimal ki Tebrizde bas veren siddetli ve tez tez bas veren zelzeleler sebebinden bina dagilib ve bezi elavelerle divarlar zirzemiler anbarlar ve s qalaya cevrilmisdir Bundan sonra abide Erk i Elisah adlandirilmisdir Qala sadeliyi olculeri ve kerpic horgusu ile diqqeti ozune celb edirdi Sonradan qalaya cevrilen bu binanin eni 30 metr hundurluyu 26 metr qalinligi ise 10 metrdir Teessuf ki gunumuzde onun yalniz qurbangahi ve yan divarlari qalmaqdadir Vezir Taceddin Tebrizdeki mescidden basqa Bagdadda Firdovsi adli is yeri Sultaniyyede bazar yeri tikdirmisdir Bagdadda insa edilen bu is yerine bezi qaynaqlarda Firdovsi Karxanasi adi rast gelmek mumkundur Bu karxananin tikintisinde 4000 min nefer istirak etmisdir ve 13 gun erzinde Ferat cayindan getirilen mermerler istifade edilmekde insa edilmisdir Dovr qaynaqlarina gore abidenin uzunlugu 600 gez eni ise 100 gez olmusdur Gunumuz olcu vahidleri ile bu 277 metr uzunluq 46 metr genislik demekdir Taceddin Elisah Qazan xanin emri ile Ercis qesebesini insa etdirmisdir Bezi menbelerde Ercis qalasinin da onun terefinden insa etdirdiyi yazilsa da temir etdirmesi fakti daha duzgun olardi Cunki qalanin menseyi Urartulara qeder uzanmaqdadir Hemcinin baxErk qalasi Elxaniler dovleti Mehemmed Olcaytu Ebu Seid Bahadur xan Fezlullah ResideddinIstinadlarErdem 2018 seh 107 Beyani 1389 seh 490 Kasani 1384 seh 195 Erdem 2018 seh 104 Ozdugenli 2007 seh 346 Ozdugenli 2008 seh 20 Ozdugenli 2000 seh 521 Blair 1986 seh 147 2017 11 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 06 01 Kasani 1384 seh 121MenbeSheila S Blair Arg i ʿAli Shah 2008 Melville Charles Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz Iran Taylor amp Francis 19 1981 159 177 doi 10 2307 4299714 JSTOR 4299714 Beksac E Cobanoglu A V Ilhanlilar Diyanet Islam Ansiklopedisi DIA XXII Istanbul 2000 105 108 S Beyani Din Ve Devlet Der Iran Akhd i Mogol Merkez i Nesr i Danis Gahi Hukumet i Ilhanli Tehran 1389 O G Ozdugenli Iftihariler Istanbul Diyanet Islam Ansiklopedisi DIA 2000 510 521 O G Ozdugenli Olcaytu Han Istanbul Diyanet Islam Ansiklopedisi DIA 2007 345 347 O G Ozdugenli Residuddin Fazlullah i Hemedani Istanbul Diyanet Islam Ansiklopedisi DIA 2008 19 21 G D Erdem Iran Devlet Adamlarinin Ilhanli Idari Sistemi Icerisindeki Rekabetleri Ankara Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu 2018 A Kasani Tarih e Padisah Said Giyasedunya ve Din Olcaytu Heftomin Numayishgah Beynelmileli Tehran 1384