Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məhəmməd ibn Əli Əbu Abdulla əl-Hakim ət-Tirmizi (ərəb. الحسين الترمذي; təxm.755 — 869) — sufiliyin məşhur nümayəndələrindən biri, səksənə yaxın əsərin müəllifi. Dərin biliklərinə və geniş dünyagörüşünə görə əl-Hakim (müdrik) fəxri adına layiq görülmüşdür.
| Əl-Hakim ət-Tirmizi | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 820 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 905 və ya 910 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | ilahiyyatçı |
Həyatı
Məhəmməd ibn Əli Əbu Abdulla–əl Hakim ət–Tirmizi şərqi İran sufizminin ən böyük nümayəndələrindən biri olmuşdur. Termez şəhərində doğulma tarixi məlum olmasa da «avtobioqrafiyasına» görə 8 yaşından başlayaraq çox ciddi səylərlə dini elmlərə yiyələnməyə çalışmışdır. İyirmi səkkiz yaşında Məkkə şəhərinə getmişdir. Məkkə ziyarətindən qayıdan Ət– Tirmizi sufi yolunu tutmuşdur. Özünü insanlardan təcrid edən Ət– Tirmizi mistik traktatları öyrənməyə başlamışdır.
Sufizm– islamda mistik– asketik cərəyan hesab olunur və onun haqqında saysız– hesabsız kitab və məqalələr yazılmış və yenə də yazılmaqdadır. Artıq o çoxdandır islamşünaslığın müstəqil bir sahəsinə çevrilmişdir. Özünün hakim ideyalar dünyası, nüfuzu, ənənələri və metodologiyası ilə fərqlənən sufizm digər cərəyanlardan xeyli dərəcədə fərqlənir. Çox vaxt sufiliyin yaranması tarixini VIII əsrin ortaları– IX əsrin əvvəllərinə, Peyğəmbər haqqında rəvayətləri toplayanlardan və nəql edənlərdən, diyar– diyar gəzib– dolaşan vaizlərdən buranın peşəkar oxucularından habelə əməli saleh sənətkar və tacirlərdən ibarət daha qatı müsəlmanlar arasında tərki– dünyalıq, tövbəkarlıq və əhval– ruhiyyəsinin yayıldığı bir dövrlə əlaqələndirirlər. Sonralar isə başqa adamları da sufilər sırasına daxil etməyə başladılar.
İlk sufilərin əməli fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri Quranı arasıkəsilmədən öyrənmək, onun kamilliyə yetişməyənlər üçün «gizli» mənası üzərində düşüncələrə qapılmaq, ondakı bütün göstərişlərə, habelə sünnəyə– Peyğəmbərin davranış tərzinə çox ciddi əməl etmək olmuşdur. Sufilər kainatın əmələ gəlməsi təfərrüatına, Allahın zatına, Allahın zatının onun sifətləri ilə əlaqəsinə nəzər yetirməyə varmadan insan ruhunun hərəkətindəki ən incə xüsusiyyətlərin, insan davranışını doğuran səbəblərin təhlilinə böyük maraq göstərirdilər. İlk sufi mürşidləri əsas diqqəti dini vacibata «zahiri» formal əməl edilməsinə deyil, vəhy həqiqətlərinin dərindən dərk edilməsinə və duyulmasına, daxili imana verirdilər.
Təsadüfi deyildir ki, məşhur müsəlman ilahiyyatçısı (vəfatı 728– ci il) sufiliyin banilərindən biri sayılır. Çünki o özünün əməlisaleh həyat tərzi ilə yanaşı, həm də mömün insanın bütün əməlləri arxasında duran niyyətlərin təbiəti haqqında təlimin yaradıcısı kimi tanınmışdır.
Sonrakı sufi nəsilləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Bəsrə zahid və abidləri Rəbah ibn Əmr, , (VIII əsrin axırları, IX əsrin əvvəlləri) ənənəvi olaraq Həsən əl– Bəsrinin müridləri sayılırlar. Onların sözlərində, moizələrində, yəqin ki, ilk dəfə olaraq Allaha təmənnasız fədakar məhəbbət, ona hədsiz sevgi şövqü, Ona yaxınlıq cəhdi motivləri özünü göstərir. Elə o zamandan başlayaraq həmin motivlər sufi dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsi olmuşdur.
IX əsr sufiliyin tarixində mühüm dövr təşkil edir. Bu dövrdə müsəlman təsəvvürü nəzəriyyəsi və praktikasının əsas müddəalarının fəal surətdə işlənib hazırlanması və dürüst ifadə edilməsi prosesi gedirdi. Adını çəkdiyimiz Bəsrə təsəvvüf– zühd məktəbi ilə yanaşı Bağdad və Xorasan məktəbləri də meydana çıxmışdı. Yeni məktəblərin nümayəndələri bəsrəliləri bir qədər arxaya sıxışdırmışdılar. Əvvəllər olduğu kimi bu məktəblərdə də başlıca diqqət zahidin daxili həyatının müşahidə edilməsinə, onun niyyət və əməllərinin «səmimilik» (sidq) dərəcəsinin müəyən edilməsinə mənəvi kamilliyə və cismani təmizliyə aparan yolda onu gözləyən təhlükə və sapqınlıqların təsvir edilməsinə yetirilirdi.
Digər dinlərin mistik təlimlərində olduğu kimi, sufilikdə də özünükamilləşdirmə və Allaha yaxınlaşma prosesinə arzu olunan məqsədə (ayrı–ayrı sufilər bu məqsədi müxtəlif cür ifadə edirlər) çatmaq üçün keçilməli olan «yol» kimi baxmağa başlayırlar.
Ət–Tirmizinin sufi müəllimləri arasında məşhur Xorasan şeyxləri , Yəhya əl–callı, Əhməd ibn Hədrəvəyhini və başqalarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ət– Tirmizinin taleyində, onun baxışlarına şərik çıxan arvadı böyük rol oynamışdır. Ət– Tirmizinin əsərləri xüsusilə «İlal əş– şəriə» və «xətm əl auliyyə» qeyd edilməlidir. Həmin əsərlərdə müsəlman mərasimlərinin məna və mahiyyəti haqqında «Allaha məhəbbət haqqında» mistiklərin müxtəlif kateqoriyaları haqqında «peyğəmbərlərin möhürü» ilə yanaşı mövcud olan «müqəddəslərin möhürü» haqqında mühakimələr yürüdülmüşdür. Bu isə fakihlərin və hakimlərin narazılığına səbəb olmuşdur. Nəticədə Ət–Tirmizi bir sıra təqiblərə məruz qalmışdır. Təqibdən qaçan Ət–Tirmizi əvvəlcə Bəlxə gəlmiş, sonra isə Nişabura getmişdir. Nişabur şəhərində çoxsaylı tərəfdarları onu müdafiə etməyə çalışmışdır. Siyasi situasiyanın dəyişməsi nəticəsində onun əleyhdarları ölkəni tərk etdiyindən o doğma şəhərinə qayıda bilmişdir. Elə orada da Ət–Tirmizi şagirdləri və tərəfdarlarının əhatəsində vəfat etmişdir. Sufizm tarixi üçün Ət–Tirmizinin əhəmiyyəti onun 80–ə yaxın əsərləri ilə müəyyən edilir. Həmin əsərlərdə öz əksini tapan «ruh» haqqında onun «vəziyyəti» və «hərəkəti» haqqında fikirləri diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda orada özünükamilləşdirmənin üsulları haqqında, alçaq hisslərin cilovlanması haqqında, saflaşmağa aparan iztirab haqqında və s. fikir və mülahizələri sonrakı sufi psixologiyasının inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.
Hələ XIX əsrdə sufizmdən danışan P.Pozdnev yazırdı ki, sufilik Ərəbistanda və Persiyada hələ Məhəmmədə qədər mövcud olmuşdur. Lakin o zaman sufizm İranda bir ad, Ərəbistanda isə digər adlar altında yayılmışdır. Adlardakı fərqlər başlanğıcını götürmüş fəlsəfi elementlərlə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda həmin fəlsəfi elementin dərvişlikdə nüfuzu və yayılması da böyük rol oynamışdır. Məsələn, Ərəbistanda neplatonizm güclü olduğundan sufizm onun xarakterini daşımışdır. Persiyada isə buddizm və magiyaçılıq üstünlük təşkil etdiyindən onlar sufizmdə hərtərəfli əksini tapa bilmişdir. Hər iki ölkədə tarixi xarakterlə yanaşı xalqların əqli– dini durumu da mühüm təsir göstərmişdir.
Sufilikdə ərəblərin xarakterindən çox mistikliyə daha çox meylli perslərin xarakteri mühüm yer tutmuşdur. Ondan da daha çox Persiya sakinlərinin və onların sektalarının fəlsəfi və dini etiqadları təsir göstərə bilmişdir. Sufilər orada islam dinində daha çox özlərinə yaxın elementlər tapa bilmiş və inkişaf etdirmişdir. Əgər suiflik olmasaydı islam Persiyada möhkəmlənməkdən ötəri onların etiqadları ilə uzun müddət mübarizə aparmalı olacaqdı. Perslər (farslar) sufiliyi qəbul etməklə öz keçmiş etiqadlarında olduqca az dəyişikliklər etmişlər. Əksər Avropa tədqiqatçıları kimi P.Pozdnev sufi fəlsəfəsinin panteist xarakterini xüsusi vurğulamışdır. O yazırdı: «Hind və Yunan fəlsəfəsi ilə tanış olan hər bir kəs çox asanlıqla görə bilər ki, dərvişlər emanasiya nəzəriyyəsini və ilahi panteist təsəvvürləri hind fəlsəfəsindən, dünyanın əbədiliyi, bəşəriyyətin yaradıcılığı prinsiplərini yunan fəlsəfəsindən götürmüşlər. Burada yunan fəlsəfi məktəbləri içərisində neoplatonizmi xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Bu baxımdan B.A.Batunskinin fikirləri də maraqlıdır. O yazırdı ki, islamın insan ruhunun müstəqil yaradıcılığı olmaması, ona qədər mövcud olan eretik təlimlərin qarışığının məhsulu olması tezisi həmin dövrdə hökm sürən əqidələr mövqeyindən tamamilə məntiqi hesab oluna bilər. Həmin məntiqə görə guya fikir bir adamdan digər adama sırf «maddi» yolla şifahi və yaxud yazılı şəkildə keçir. Beləliklə, təfəkkür prosesi ciddi qarşılıqlı asılılıq sistemi kimi, bütün dövrlərdə, coğrafi, siyasi, linqvist psixoloji maneələrə baxmadan mövcud olmuşdur.
Lakin P.Pozdnevin fikirləri ilə razılaşmayan həmin fikirləri qətiyyən yaxına buraxmayan müəlliflər də olmuşdur. Məsələn A.Şprenger yazırdı ki, sufizmin özbaşınalığından metafizik və panteist sistem olması həll edilmiş məsələ sayılmalıdır. Panteizm onun həyati mənbəyi, asketizm isə sonrakı dövrlərin əlavəsi olmuşdur. Bəziləri belə hesab edirlər ki, sufizm Yunanıstandan keçmişdir, digərləri isə onun Hindistandan keçdiyini sübut etməyə çalışırdılar. Lakin onların heç birisi sanskritdən ərəb dilinə tərcümə edilmiş bir əsər göstərə bilməzlər. Yaxud Hindistana səyahət edən bir nəfər də olsun sufinin adını belə çəkə bilməzlər. Özünü alim hesab edən adamlar axmaq bir nəzəriyyə yaradaraq müsəlmanların brəhmənlərdən fəlsəfi sistemi və asketik praktikanı götürdüklərini sübut etməyə çalışırdılar. Əslində isə sufilərin görüşləri onların dinləri ilə sıx surətdə əlaqədar olmuşdur. Həmin forma ilə biz Hindistanda heç vaxt rastlaşmamışıq. Beləliklə, A.Şprenger belə bir qəti nəticə çıxarırdı ki, sufizmin yaranması Hindistandan və yaxud Yunanıstandan keçmiş ekzotik sistem deyildir. Sufizm– islamın inkişafının nəticəsidir. Bir sözlə, sufizm islamın inkişafının ən orijinal və ən həqiqi fazasıdır.
Ət–Tirmizi sufi yolunun təkmilləşdirmə prinsiplərini müdafiə etmişdir. İlk dəfə həkim ət– Tirmizi tərəfindən irəli sürülmüş və İbn Ərəbi tərəfindən inkişaf etdirilmiş sufi öliyalığı təlimi müsəlman təsəvvüfünün sonrakı dövr tarixi üçün həm əməli, həm də nəzəri cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hər dövrün ən kamil sufi «arifləri» bu övliyalığın daşıyıcıları elan olunurdular. Həmin təlimə uyğun olaraq övliyalılıq sufilik nəzəriyyəçiləri tərəfindən peyğəmbərlik risaləsinin davamı, müəyyən mənada isə ondan yüksək hesab olunurdu. Göründüyü kimi, sufi övliyası Peyğəmbərin «varisi» (varis) olur və buradan irəli gələn bütün əməli məziyyətlər– şəriətin izah edilməsində daha üstün haqqa malik olmaq, müsəlman icmasının başçısı vəzifəsini icra etmək, həyatverici və şəfaverici «bərəkətə» sahib olmaq və sairə məziyyətlər ona da aid edilirdi.
Ət–Tirmiziyə görə insanın biliklə əldə etdiyi mistik «qnosis» (mərifət və yaxud hikmət) sayılmalıdır. Ət–Tirmizi onu «ilahi işıqla» eyniləşdirir və onun insanların ürəklərində olduğunu elan edirdi. Adi bilikdən (elm) fərqli olaraq qnosis şeylərin gizli mənasını açır və sonda isə «ilahi mahiyyətə» çatır. Əgər elm tədris, təlim prosesində əldə edilirdisə, mərifət– insanlara Allahın bəxş etdiyidir. Elmin tətbiq və təsir sahəsi və zamanı məhduddur. Mərifətin isə sərhədləri yoxdur. «Qnosis»ə hamı yiyələnə bilməz. Ona yalnız tək– tək adamlar, ürəyi dünya problemi və qayğılarından təmizlənmiş və yalnız Allaha bağlı insanlar yiyələnə bilərlər. Belə adamları ət– Tirmizi sufi «müqəddəsləri» elan etmişdir. Onlar elə «qnosisə» malik olmaqları ilə digər dindarlardan fərqlənirlər. Tədqiqatçıların əksəriyyəti bu fikirdə olmuşlar ki, ət– Tirmizi buddizm, xristianlıq və maniheyçilik təlimləri ilə yaxından tanış olmuşdur. Həmin təlimlərin təsiri onun yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır. Onun biliyi, geniş məlumatı, müasirlərinin onu əl– həkim (müdrik) adlandırmağa imkan vermişdir.
İstinadlar
- http://www.ibnarabisociety.org/articles/hakimtirmidhi.html.
Xarici keçidlər
- Ağayar Şükürov, "Ət–Tirmizi (IX əsrin sonunda vəfat etmişdir)" 2005-04-27 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mehemmed ibn Eli Ebu Abdulla el Hakim et Tirmizi ereb الحسين الترمذي texm 755 869 sufiliyin meshur numayendelerinden biri seksene yaxin eserin muellifi Derin biliklerine ve genis dunyagorusune gore el Hakim mudrik fexri adina layiq gorulmusdur El Hakim et TirmiziDogum tarixi 820Dogum yeri Termez Samaniler dovletiVefat tarixi 905 ve ya 910Vefat yeri Termez Samaniler dovletiFealiyyeti ilahiyyatciHeyatiMehemmed ibn Eli Ebu Abdulla el Hakim et Tirmizi serqi Iran sufizminin en boyuk numayendelerinden biri olmusdur Termez seherinde dogulma tarixi melum olmasa da avtobioqrafiyasina gore 8 yasindan baslayaraq cox ciddi seylerle dini elmlere yiyelenmeye calismisdir Iyirmi sekkiz yasinda Mekke seherine getmisdir Mekke ziyaretinden qayidan Et Tirmizi sufi yolunu tutmusdur Ozunu insanlardan tecrid eden Et Tirmizi mistik traktatlari oyrenmeye baslamisdir Sufizm islamda mistik asketik cereyan hesab olunur ve onun haqqinda saysiz hesabsiz kitab ve meqaleler yazilmis ve yene de yazilmaqdadir Artiq o coxdandir islamsunasligin musteqil bir sahesine cevrilmisdir Ozunun hakim ideyalar dunyasi nufuzu eneneleri ve metodologiyasi ile ferqlenen sufizm diger cereyanlardan xeyli derecede ferqlenir Cox vaxt sufiliyin yaranmasi tarixini VIII esrin ortalari IX esrin evvellerine Peygember haqqinda revayetleri toplayanlardan ve neql edenlerden diyar diyar gezib dolasan vaizlerden buranin pesekar oxucularindan habele emeli saleh senetkar ve tacirlerden ibaret daha qati muselmanlar arasinda terki dunyaliq tovbekarliq ve ehval ruhiyyesinin yayildigi bir dovrle elaqelendirirler Sonralar ise basqa adamlari da sufiler sirasina daxil etmeye basladilar Ilk sufilerin emeli fealiyyetinin seciyyevi xususiyyetleri Qurani arasikesilmeden oyrenmek onun kamilliye yetismeyenler ucun gizli menasi uzerinde dusuncelere qapilmaq ondaki butun gosterislere habele sunneye Peygemberin davranis terzine cox ciddi emel etmek olmusdur Sufiler kainatin emele gelmesi teferruatina Allahin zatina Allahin zatinin onun sifetleri ile elaqesine nezer yetirmeye varmadan insan ruhunun hereketindeki en ince xususiyyetlerin insan davranisini doguran sebeblerin tehliline boyuk maraq gosterirdiler Ilk sufi mursidleri esas diqqeti dini vacibata zahiri formal emel edilmesine deyil vehy heqiqetlerinin derinden derk edilmesine ve duyulmasina daxili imana verirdiler Tesadufi deyildir ki meshur muselman ilahiyyatcisi vefati 728 ci il sufiliyin banilerinden biri sayilir Cunki o ozunun emelisaleh heyat terzi ile yanasi hem de momun insanin butun emelleri arxasinda duran niyyetlerin tebieti haqqinda telimin yaradicisi kimi taninmisdir Sonraki sufi nesilleri terefinden yuksek qiymetlendirilen Besre zahid ve abidleri Rebah ibn Emr VIII esrin axirlari IX esrin evvelleri enenevi olaraq Hesen el Besrinin muridleri sayilirlar Onlarin sozlerinde moizelerinde yeqin ki ilk defe olaraq Allaha temennasiz fedakar mehebbet ona hedsiz sevgi sovqu Ona yaxinliq cehdi motivleri ozunu gosterir Ele o zamandan baslayaraq hemin motivler sufi dunyagorusunun ayrilmaz hissesi olmusdur IX esr sufiliyin tarixinde muhum dovr teskil edir Bu dovrde muselman tesevvuru nezeriyyesi ve praktikasinin esas muddealarinin feal suretde islenib hazirlanmasi ve durust ifade edilmesi prosesi gedirdi Adini cekdiyimiz Besre tesevvuf zuhd mektebi ile yanasi Bagdad ve Xorasan mektebleri de meydana cixmisdi Yeni mekteblerin numayendeleri besrelileri bir qeder arxaya sixisdirmisdilar Evveller oldugu kimi bu mekteblerde de baslica diqqet zahidin daxili heyatinin musahide edilmesine onun niyyet ve emellerinin semimilik sidq derecesinin mueyen edilmesine menevi kamilliye ve cismani temizliye aparan yolda onu gozleyen tehluke ve sapqinliqlarin tesvir edilmesine yetirilirdi Diger dinlerin mistik telimlerinde oldugu kimi sufilikde de ozunukamillesdirme ve Allaha yaxinlasma prosesine arzu olunan meqsede ayri ayri sufiler bu meqsedi muxtelif cur ifade edirler catmaq ucun kecilmeli olan yol kimi baxmaga baslayirlar Et Tirmizinin sufi muellimleri arasinda meshur Xorasan seyxleri Yehya el calli Ehmed ibn Hedreveyhini ve basqalarini xususi qeyd etmek lazimdir Et Tirmizinin taleyinde onun baxislarina serik cixan arvadi boyuk rol oynamisdir Et Tirmizinin eserleri xususile Ilal es serie ve xetm el auliyye qeyd edilmelidir Hemin eserlerde muselman merasimlerinin mena ve mahiyyeti haqqinda Allaha mehebbet haqqinda mistiklerin muxtelif kateqoriyalari haqqinda peygemberlerin mohuru ile yanasi movcud olan muqeddeslerin mohuru haqqinda muhakimeler yurudulmusdur Bu ise fakihlerin ve hakimlerin naraziligina sebeb olmusdur Neticede Et Tirmizi bir sira teqiblere meruz qalmisdir Teqibden qacan Et Tirmizi evvelce Belxe gelmis sonra ise Nisabura getmisdir Nisabur seherinde coxsayli terefdarlari onu mudafie etmeye calismisdir Siyasi situasiyanin deyismesi neticesinde onun eleyhdarlari olkeni terk etdiyinden o dogma seherine qayida bilmisdir Ele orada da Et Tirmizi sagirdleri ve terefdarlarinin ehatesinde vefat etmisdir Sufizm tarixi ucun Et Tirmizinin ehemiyyeti onun 80 e yaxin eserleri ile mueyyen edilir Hemin eserlerde oz eksini tapan ruh haqqinda onun veziyyeti ve hereketi haqqinda fikirleri diqqeti celb edir Eyni zamanda orada ozunukamillesdirmenin usullari haqqinda alcaq hisslerin cilovlanmasi haqqinda saflasmaga aparan iztirab haqqinda ve s fikir ve mulahizeleri sonraki sufi psixologiyasinin inkisafina ehemiyyetli derecede tesir gostermisdir Hele XIX esrde sufizmden danisan P Pozdnev yazirdi ki sufilik Erebistanda ve Persiyada hele Mehemmede qeder movcud olmusdur Lakin o zaman sufizm Iranda bir ad Erebistanda ise diger adlar altinda yayilmisdir Adlardaki ferqler baslangicini goturmus felsefi elementlerle bagli olmusdur Eyni zamanda hemin felsefi elementin dervislikde nufuzu ve yayilmasi da boyuk rol oynamisdir Meselen Erebistanda neplatonizm guclu oldugundan sufizm onun xarakterini dasimisdir Persiyada ise buddizm ve magiyaciliq ustunluk teskil etdiyinden onlar sufizmde herterefli eksini tapa bilmisdir Her iki olkede tarixi xarakterle yanasi xalqlarin eqli dini durumu da muhum tesir gostermisdir Sufilikde ereblerin xarakterinden cox mistikliye daha cox meylli perslerin xarakteri muhum yer tutmusdur Ondan da daha cox Persiya sakinlerinin ve onlarin sektalarinin felsefi ve dini etiqadlari tesir gostere bilmisdir Sufiler orada islam dininde daha cox ozlerine yaxin elementler tapa bilmis ve inkisaf etdirmisdir Eger suiflik olmasaydi islam Persiyada mohkemlenmekden oteri onlarin etiqadlari ile uzun muddet mubarize aparmali olacaqdi Persler farslar sufiliyi qebul etmekle oz kecmis etiqadlarinda olduqca az deyisiklikler etmisler Ekser Avropa tedqiqatcilari kimi P Pozdnev sufi felsefesinin panteist xarakterini xususi vurgulamisdir O yazirdi Hind ve Yunan felsefesi ile tanis olan her bir kes cox asanliqla gore biler ki dervisler emanasiya nezeriyyesini ve ilahi panteist tesevvurleri hind felsefesinden dunyanin ebediliyi beseriyyetin yaradiciligi prinsiplerini yunan felsefesinden goturmusler Burada yunan felsefi mektebleri icerisinde neoplatonizmi xususi qeyd etmek lazim gelir Bu baximdan B A Batunskinin fikirleri de maraqlidir O yazirdi ki islamin insan ruhunun musteqil yaradiciligi olmamasi ona qeder movcud olan eretik telimlerin qarisiginin mehsulu olmasi tezisi hemin dovrde hokm suren eqideler movqeyinden tamamile mentiqi hesab oluna biler Hemin mentiqe gore guya fikir bir adamdan diger adama sirf maddi yolla sifahi ve yaxud yazili sekilde kecir Belelikle tefekkur prosesi ciddi qarsiliqli asililiq sistemi kimi butun dovrlerde cografi siyasi linqvist psixoloji maneelere baxmadan movcud olmusdur Lakin P Pozdnevin fikirleri ile razilasmayan hemin fikirleri qetiyyen yaxina buraxmayan muellifler de olmusdur Meselen A Sprenger yazirdi ki sufizmin ozbasinaligindan metafizik ve panteist sistem olmasi hell edilmis mesele sayilmalidir Panteizm onun heyati menbeyi asketizm ise sonraki dovrlerin elavesi olmusdur Bezileri bele hesab edirler ki sufizm Yunanistandan kecmisdir digerleri ise onun Hindistandan kecdiyini subut etmeye calisirdilar Lakin onlarin hec birisi sanskritden ereb diline tercume edilmis bir eser gostere bilmezler Yaxud Hindistana seyahet eden bir nefer de olsun sufinin adini bele ceke bilmezler Ozunu alim hesab eden adamlar axmaq bir nezeriyye yaradaraq muselmanlarin brehmenlerden felsefi sistemi ve asketik praktikani goturduklerini subut etmeye calisirdilar Eslinde ise sufilerin gorusleri onlarin dinleri ile six suretde elaqedar olmusdur Hemin forma ile biz Hindistanda hec vaxt rastlasmamisiq Belelikle A Sprenger bele bir qeti netice cixarirdi ki sufizmin yaranmasi Hindistandan ve yaxud Yunanistandan kecmis ekzotik sistem deyildir Sufizm islamin inkisafinin neticesidir Bir sozle sufizm islamin inkisafinin en orijinal ve en heqiqi fazasidir Et Tirmizi sufi yolunun tekmillesdirme prinsiplerini mudafie etmisdir Ilk defe hekim et Tirmizi terefinden ireli surulmus ve Ibn Erebi terefinden inkisaf etdirilmis sufi oliyaligi telimi muselman tesevvufunun sonraki dovr tarixi ucun hem emeli hem de nezeri cehetden boyuk ehemiyyet kesb etmisdir Her dovrun en kamil sufi arifleri bu ovliyaligin dasiyicilari elan olunurdular Hemin telime uygun olaraq ovliyaliliq sufilik nezeriyyecileri terefinden peygemberlik risalesinin davami mueyyen menada ise ondan yuksek hesab olunurdu Gorunduyu kimi sufi ovliyasi Peygemberin varisi varis olur ve buradan ireli gelen butun emeli meziyyetler serietin izah edilmesinde daha ustun haqqa malik olmaq muselman icmasinin bascisi vezifesini icra etmek heyatverici ve sefaverici berekete sahib olmaq ve saire meziyyetler ona da aid edilirdi Et Tirmiziye gore insanin bilikle elde etdiyi mistik qnosis merifet ve yaxud hikmet sayilmalidir Et Tirmizi onu ilahi isiqla eynilesdirir ve onun insanlarin ureklerinde oldugunu elan edirdi Adi bilikden elm ferqli olaraq qnosis seylerin gizli menasini acir ve sonda ise ilahi mahiyyete catir Eger elm tedris telim prosesinde elde edilirdise merifet insanlara Allahin bexs etdiyidir Elmin tetbiq ve tesir sahesi ve zamani mehduddur Merifetin ise serhedleri yoxdur Qnosis e hami yiyelene bilmez Ona yalniz tek tek adamlar ureyi dunya problemi ve qaygilarindan temizlenmis ve yalniz Allaha bagli insanlar yiyelene bilerler Bele adamlari et Tirmizi sufi muqeddesleri elan etmisdir Onlar ele qnosise malik olmaqlari ile diger dindarlardan ferqlenirler Tedqiqatcilarin ekseriyyeti bu fikirde olmuslar ki et Tirmizi buddizm xristianliq ve maniheycilik telimleri ile yaxindan tanis olmusdur Hemin telimlerin tesiri onun yaradiciliginda da oz eksini tapmisdir Onun biliyi genis melumati muasirlerinin onu el hekim mudrik adlandirmaga imkan vermisdir Istinadlarhttp www ibnarabisociety org articles hakimtirmidhi html Xarici kecidlerAgayar Sukurov Et Tirmizi IX esrin sonunda vefat etmisdir 2005 04 27 at the Wayback Machine