Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əhməd Zəki Vəlidi Toğan (Başqırdca: Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди, Äxmätzäki Äxmätşah ulı Wälidi}}, bəzən Validi, 10 (22) dekabr 1890 və ya 1890, Kuzyanovo[d], Ufa quberniyası – 26 iyul 1970 və ya 1970, İstanbul) — başqırd tarixçı, başqırd inqilabı və azadlıq hərəkatının öndəri. Əsl adı Əhməd Zəkidir. Rusiyada ikən Validov soyadınından, Türkiyəyə gəldikdən sonra isə Toğan soyadından istifadə etmişdir. "Toğan" sözü "doğan" sözünün qıpçaq türkçəsindəki qarşılığı, başqırd türkçəsindəki şəklidir.
| Əhməd Zəki Vəlidi Toğan | |
|---|---|
| başq. Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлидов tatar. Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлидов | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 10 (22) dekabr 1890 və ya 1890 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 26 iyul 1970 və ya 1970 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | tarixçi, universitet müəllimi[d], siyasətçi, hərbi qulluqçu, publisist, türkoloq |
| Dini | islam |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elmi dərəcəsi |
|
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatının Rusiya illəri
10 dekabr 1890-cı ildə Başqırdıstanın İsterlitamak qəzasının Küzən kəndində anadan olmuşdur. Daha ilk mədrəsə təhsilini alarkən bir yandan özəl Rusça dərsləri alırdı. Müəllim olan anasından Farsça da öyrənmişdir. 1902-ci ildə orta təhsil üçün Ütekdə olan dayısı Həbib Neccarın mədrəsəsinə getdi. Buradakı təhsili sırasında Ərəb dili dərsləri alaraq dil bilgisini genişləndirdi.
1908-ci ildə kəndindən qaçaraq Kazana gəlib, burada özəl dərslər aldı. Bu arada Katanov, Aşmarin kimi ziyalılarla tanışdı. 1909-cu ildə məzun olduğu Qasimiyyə Mədrəsəsinə "Türk tarixi və Ərəb ədəbiyyatı tarixi müəllimi" oldu. 4 il davam edən bu müəllimliyi müddətində 1911-ci ildə yayımladığı Türk və Tatar Tarixi adlı kitabı sayəsində məşhur olmağa başladı. Bu əsərin səs-sədası nəticəsində Kazan Universiteti Arxeoloji və Tarix Cəmiyyətinə üzv seçildi.
Akademik işləri
1913-cü ildə Fərqanəyə, 1914-cü ildə Buxaraya araşdırmalar etmək üçün göndərildi. Fərqanədə Yusif ibn Hacibin XI əsrə aid Kutatqu Bilik adlı əsərinin bir əlyazmasını nüsxəsini tapdı. Bu səyahət nəticələrinə aid hazırlamış olduğu hesabatlar başda Peterburq Arxeoloji Cəmiyyəti olmaqla Kazan və Daşkənd Arxeoloji Cəmiyyətləri məcmuələrində yayınlandı. Bu arada Prof. Katanovun indi İstanbul Universiteti Türkiyyat İnstirunun əsas nüvəsini təşkil edəcək kitablarının Türkiyəyə göndərilməsinə vəsilə oldu.
Siyasi fəaliyyəti
Daha sonra Rus Millət Məclisi-Dumada Ufa Müsəlmanlarının təmsilçisi olaraq Peterburqa getdi. Elmi çalışmalarına siyasi çalışmaları da əlavə olunmuş oldu. Bu sırada Bolşevik İnqilabı baş verincə o da Türklərin vəziyyətinin düzəlməsi üçün mübarizəyə girişdi.
Bolşevik inqilabından 22 gün sonra 29 noyabr 1917-ci il tarixində Başqırdıstan öz müxtariyyətini elan etdi. Orenburqu 18 fevral 1918 tarixində işğal edən Bolşeviklər, Zəki Validi Toğanı həbs etsələr də, o, 7 iyun tarixində həbsdən qaçmağı bacarır. Başqırd Hökuməti qurulduğu zaman Müdafiə naziri vəzifəsini tutmuşdur. Lenin, Stalin və Trotski ilə dəfələrcə görüşməsinə baxmayaraq sərfəli razılığa gələ bilmədi. Bundan sonra, Türkistana çəkilik mübarizəyə davam etmək qərarını almışdır.
Basmaçılar Hərəkatı
Sovetlərə qarşı Orta Asiya türklərinin 1917-ci ildə başlayan və fasilələrlə 1931-ci ilə qədər davam edən azadlıq mübarizəsidir. Ruslar Basmaq və Basqın sözlərindən istifadə edərək hərəkat üzvlərinə Basmaçılar deyirdilər. Ancaq Türkistan əhalisi bu hərəkata daha çox Korbaşılər Hərəkatı olaraq qəbul edir. 1917-ci il Sovet inqilabı sırasında Fərqanədə Məhəmməd Əmin Məy, Kokandda Kiçkine İrgeş bəy öndərliyində müstəqillik tərəfdarı Basmaçılar təşkilatlandırıldı. Bolşeviklər 1918-ci ildə Kokandı ələ keçirib, Kokand Milli Hökumətinə son verincə Məhəmməd Əmin bəy də Margilana geri çəkilir.
Zəki Validi Toğan da bu hadisələrdə çox fəal şəkildə iştirak etmişdir. Türkistan Milli Muxtar Hökumətinin məğlub edilməsindən sonra Basmaçı hərəkatının içində olmuşdur. 1920–1923-cü illərdə Türkistanda amansız bir mübarizəyə girişmişsə də, məğlub olmuşdur. qurucusu və ilk başqanıdır.
Türkiyəyə gəlişi
Paris, London və Berlindəki bir çox Orta Asiya tarixçılərinin onunla işləmək istəylərinə baxmayaraq, o dövrün Türkiyə Təhsil Naziri , Fuad Köprülü, , Yusif Akçuranın istəklərinə görə Türkiyəyə gəldi.
20 may 1925-ci il tarixində gəldiyi Türkiyədə, Maarif Vəkaləti Telif və Tərcümə Nümayəndəliyinə təyin edilir. O zaman ki, Ankaranın kitab cəhətdən yetərsiz olmasına görə öz istəyi ilə İstanbul Darülfünunu Türk Tarixi Müdərris Müavinliyinə təyin edilir. Bundan sonra İstanbul və Anadolu kitabxanalarında öz tədqiqatlarına başlayır, lakin 1932-ci ildə tibb doktoru Rəşid Qalibin təqdim etdiyi Orta Asiyada iç dəniz olduğu və bunun sonradan quruduğu haqqındakı fikrini tənqid edincə və Türk Tarix Tezisinə görə Türklərin 10 min il əvvəldən Anadoluda və ətraf ərazilərdə sakin olması fikrinə qarşı çıxdığına görə (Toğanın fikrincə Türklər Ön Asiyaya ilk dəfə e.ə VII əsrdən gəlməyə başlamış, yalnız XI əsrdə bu yerlərdə tamamilə məskunlaşa bilmişlər), Toğan əleyhinə bir müxalifət formalaşır. Özünə qarşı bu münasibəti görən Toğan, Türkiyəni tərk edir.
Həyatının Avropa illəri
8 avqust 1932-ci ildə istefa verərək Vyanaya gedir. 1935-ci ildə ildə Vyana Universitetindən fəlsəfə doktoru ünvanını alır, 1935–1937-ci illər arasında Bonn Universitetində, 1938–1939-cu illəri Göttingen Universitetində professor olaraq dərs deyir.
Türkiyəyə dönüş
1939-cu ildə Türkiyənin Təhsil Nazirinin dəvətindən sonra təkrar Türkiyəyə gəldi. İstanbul Universitetində Ümumi Türk Tarixi kursunu qurdu. II Dünya Müharibəsinin sonlarına doğru 1944-cü ildə, Hüseyn Nihal Atsızla bərabər, Türkiyədə Sovetlər əleyhinə fəaliyyət və Turançılıqda ittiham edilir. Bu sonunda 10 il həbsə məhkum edilsə də hərbi məhkəmə qərarı pozur və Toğan bəraət alır.
1948-ci ildə yenidən İstanbul Universitetində dərs deməyə başlayır. 1951-ci ildə İstanbulda toplanan XXI Müsteşriklər Konqresinə başqanlıq etdi. Bu onun elm sahəsindəki şöhrətini çox daha artırdı. 1953-cü ildə İstanbul Universitetində İslam Tetkikləri İnstitunu təşkil edir. 1967-ci ildə Toğana Mançester Universiteti tərəfindən şərəf doktorası verilir.
Zəki Vəlidi Toğan 26 avqust 1970-ci ildə İstanbulda vəfat etdi. Oğlu Subidey Toğan, Bilkent Universiteti və Orta Şərq Teknik Universitetində İqtisad Bölümü Başqanlığı etmiş, iqtisad professoru, qızı İsenbilgə Toğan Orta Doğu Teknik Universitetində tarix professoru, nəvəsi Əmrə Toğan Harvard Universitetində akademikdir.
Əsərləri
.
- Xatirələr, İstanbul, 1969.
- Azərbaycan, Bakı, 2007.
- Türk və tatar tarixi, Kazan, 1912.
- Tarixdə üsul, İstanbul, 1950.
- Ümumtürk tarixinə giriş, İstanbul, 1970.
- Türkün müqəddəratı üzərinə, İstanbul, 1970
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Başqırdıstan Ensiklopediyası (rus.). Башкирская энциклопедия, 2005. 4344 с.
- Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991) (rus.). СПб: Петербургское Востоковедение, 2013. 496 с. — (Социальная история отечественной науки о Востоке)
- Ahmed Zeki Velichi Togan // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- Türk Lehçeleri Sözlüğü. Doğan, toğan söz varyantları
- Antoon De Baets. Censorship and History:1914-1945:Historiography in the Service of Dictatorships. IV. The Oxford History of Historical Writing: 1800-1945.
- Daniel E. Schafer. (ing. ). 2019-07-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- "Basmachi Movement from Within: Account of Zeki Velidi Togan" (ing. ). 26 iyul 2019 tarixində .
Ədəbiyyat
- Paksoy, Hasan, Özbək və Qazaxların mənşəyi
- Bakı Dövlət Universiteti, Türk xalqları tarixinin yeni dövrü
Xarici keçidlər
- Əhməd Zəki Vəlidi. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. Bakı "Təhsil", 2009 (az.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ehmed Zeki Velidi Togan Basqirdca Әhmәtzәki Әhmәtshaһ uly Vәlidi Axmatzaki Axmatsah uli Walidi bezen Validi 10 22 dekabr 1890 ve ya 1890 Kuzyanovo d Ufa quberniyasi 26 iyul 1970 ve ya 1970 Istanbul basqird tarixci basqird inqilabi ve azadliq herekatinin onderi Esl adi Ehmed Zekidir Rusiyada iken Validov soyadinindan Turkiyeye geldikden sonra ise Togan soyadindan istifade etmisdir Togan sozu dogan sozunun qipcaq turkcesindeki qarsiligi basqird turkcesindeki seklidir Ehmed Zeki Velidi Toganbasq Әhmәtzәki Әhmәtshaһ uly Vәlidov tatar Әhmәtzәki Әhmәtshaһ uly VәlidovSexsi melumatlarDogum tarixi 10 22 dekabr 1890 ve ya 1890Dogum yeri Kuzyanovo d Ufa quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 26 iyul 1970 1970 07 26 ve ya 1970Vefat yeri Istanbul Istanbul ili TurkiyeDefn yeri Qaracaehmed qebiristanligiPartiya Sosialist Inqilabcilar PartiyasiTehsili Vyana Universiteti 1935 Fealiyyeti tarixci universitet muellimi d siyasetci herbi qulluqcu publisist turkoloqDini islamElmi fealiyyetiElmi derecesi felsefe doktoru 1935 Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatinin Rusiya illeri10 dekabr 1890 ci ilde Basqirdistanin Isterlitamak qezasinin Kuzen kendinde anadan olmusdur Daha ilk medrese tehsilini alarken bir yandan ozel Rusca dersleri alirdi Muellim olan anasindan Farsca da oyrenmisdir 1902 ci ilde orta tehsil ucun Utekde olan dayisi Hebib Neccarin medresesine getdi Buradaki tehsili sirasinda Ereb dili dersleri alaraq dil bilgisini genislendirdi 1908 ci ilde kendinden qacaraq Kazana gelib burada ozel dersler aldi Bu arada Katanov Asmarin kimi ziyalilarla tanisdi 1909 cu ilde mezun oldugu Qasimiyye Medresesine Turk tarixi ve Ereb edebiyyati tarixi muellimi oldu 4 il davam eden bu muellimliyi muddetinde 1911 ci ilde yayimladigi Turk ve Tatar Tarixi adli kitabi sayesinde meshur olmaga basladi Bu eserin ses sedasi neticesinde Kazan Universiteti Arxeoloji ve Tarix Cemiyyetine uzv secildi Akademik isleri1913 cu ilde Ferqaneye 1914 cu ilde Buxaraya arasdirmalar etmek ucun gonderildi Ferqanede Yusif ibn Hacibin XI esre aid Kutatqu Bilik adli eserinin bir elyazmasini nusxesini tapdi Bu seyahet neticelerine aid hazirlamis oldugu hesabatlar basda Peterburq Arxeoloji Cemiyyeti olmaqla Kazan ve Daskend Arxeoloji Cemiyyetleri mecmuelerinde yayinlandi Bu arada Prof Katanovun indi Istanbul Universiteti Turkiyyat Instirunun esas nuvesini teskil edecek kitablarinin Turkiyeye gonderilmesine vesile oldu Siyasi fealiyyetiDaha sonra Rus Millet Meclisi Dumada Ufa Muselmanlarinin temsilcisi olaraq Peterburqa getdi Elmi calismalarina siyasi calismalari da elave olunmus oldu Bu sirada Bolsevik Inqilabi bas verince o da Turklerin veziyyetinin duzelmesi ucun mubarizeye girisdi Bolsevik inqilabindan 22 gun sonra 29 noyabr 1917 ci il tarixinde Basqirdistan oz muxtariyyetini elan etdi Orenburqu 18 fevral 1918 tarixinde isgal eden Bolsevikler Zeki Validi Togani hebs etseler de o 7 iyun tarixinde hebsden qacmagi bacarir Basqird Hokumeti quruldugu zaman Mudafie naziri vezifesini tutmusdur Lenin Stalin ve Trotski ile defelerce gorusmesine baxmayaraq serfeli raziliga gele bilmedi Bundan sonra Turkistana cekilik mubarizeye davam etmek qerarini almisdir Basmacilar HerekatiSovetlere qarsi Orta Asiya turklerinin 1917 ci ilde baslayan ve fasilelerle 1931 ci ile qeder davam eden azadliq mubarizesidir Ruslar Basmaq ve Basqin sozlerinden istifade ederek herekat uzvlerine Basmacilar deyirdiler Ancaq Turkistan ehalisi bu herekata daha cox Korbasiler Herekati olaraq qebul edir 1917 ci il Sovet inqilabi sirasinda Ferqanede Mehemmed Emin Mey Kokandda Kickine Irges bey onderliyinde musteqillik terefdari Basmacilar teskilatlandirildi Bolsevikler 1918 ci ilde Kokandi ele kecirib Kokand Milli Hokumetine son verince Mehemmed Emin bey de Margilana geri cekilir Zeki Validi Togan da bu hadiselerde cox feal sekilde istirak etmisdir Turkistan Milli Muxtar Hokumetinin meglub edilmesinden sonra Basmaci herekatinin icinde olmusdur 1920 1923 cu illerde Turkistanda amansiz bir mubarizeye girismisse de meglub olmusdur qurucusu ve ilk basqanidir Turkiyeye gelisiParis London ve Berlindeki bir cox Orta Asiya tarixcilerinin onunla islemek isteylerine baxmayaraq o dovrun Turkiye Tehsil Naziri Fuad Koprulu Yusif Akcuranin isteklerine gore Turkiyeye geldi 20 may 1925 ci il tarixinde geldiyi Turkiyede Maarif Vekaleti Telif ve Tercume Numayendeliyine teyin edilir O zaman ki Ankaranin kitab cehetden yetersiz olmasina gore oz isteyi ile Istanbul Darulfununu Turk Tarixi Muderris Muavinliyine teyin edilir Bundan sonra Istanbul ve Anadolu kitabxanalarinda oz tedqiqatlarina baslayir lakin 1932 ci ilde tibb doktoru Resid Qalibin teqdim etdiyi Orta Asiyada ic deniz oldugu ve bunun sonradan qurudugu haqqindaki fikrini tenqid edince ve Turk Tarix Tezisine gore Turklerin 10 min il evvelden Anadoluda ve etraf erazilerde sakin olmasi fikrine qarsi cixdigina gore Toganin fikrince Turkler On Asiyaya ilk defe e e VII esrden gelmeye baslamis yalniz XI esrde bu yerlerde tamamile meskunlasa bilmisler Togan eleyhine bir muxalifet formalasir Ozune qarsi bu munasibeti goren Togan Turkiyeni terk edir Heyatinin Avropa illeri8 avqust 1932 ci ilde istefa vererek Vyanaya gedir 1935 ci ilde ilde Vyana Universitetinden felsefe doktoru unvanini alir 1935 1937 ci iller arasinda Bonn Universitetinde 1938 1939 cu illeri Gottingen Universitetinde professor olaraq ders deyir Turkiyeye donus1939 cu ilde Turkiyenin Tehsil Nazirinin devetinden sonra tekrar Turkiyeye geldi Istanbul Universitetinde Umumi Turk Tarixi kursunu qurdu II Dunya Muharibesinin sonlarina dogru 1944 cu ilde Huseyn Nihal Atsizla beraber Turkiyede Sovetler eleyhine fealiyyet ve Turanciliqda ittiham edilir Bu sonunda 10 il hebse mehkum edilse de herbi mehkeme qerari pozur ve Togan beraet alir 1948 ci ilde yeniden Istanbul Universitetinde ders demeye baslayir 1951 ci ilde Istanbulda toplanan XXI Mustesrikler Konqresine basqanliq etdi Bu onun elm sahesindeki sohretini cox daha artirdi 1953 cu ilde Istanbul Universitetinde Islam Tetkikleri Institunu teskil edir 1967 ci ilde Togana Mancester Universiteti terefinden seref doktorasi verilir Zeki Velidi Togan 26 avqust 1970 ci ilde Istanbulda vefat etdi Oglu Subidey Togan Bilkent Universiteti ve Orta Serq Teknik Universitetinde Iqtisad Bolumu Basqanligi etmis iqtisad professoru qizi Isenbilge Togan Orta Dogu Teknik Universitetinde tarix professoru nevesi Emre Togan Harvard Universitetinde akademikdir EserleriEhmed Zeki Velidi Toganin bustu Sankt Peterburq Xatireler Istanbul 1969 Azerbaycan Baki 2007 Turk ve tatar tarixi Kazan 1912 Tarixde usul Istanbul 1950 Umumturk tarixine giris Istanbul 1970 Turkun muqedderati uzerine Istanbul 1970IstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Basqirdistan Ensiklopediyasi rus Bashkirskaya enciklopediya 2005 4344 s Lyudi i sudby Biobibliograficheskij slovar vostokovedov zhertv politicheskogo terrora v sovetskij period 1917 1991 rus SPb Peterburgskoe Vostokovedenie 2013 496 s Socialnaya istoriya otechestvennoj nauki o Vostoke ISBN 978 5 85803 225 0 Ahmed Zeki Velichi Togan Brockhauz Ensiklopediyasi alm Turk Lehceleri Sozlugu Dogan togan soz varyantlari Antoon De Baets Censorship and History 1914 1945 Historiography in the Service of Dictatorships IV The Oxford History of Historical Writing 1800 1945 Daniel E Schafer ing 2019 07 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Basmachi Movement from Within Account of Zeki Velidi Togan ing 26 iyul 2019 tarixinde EdebiyyatPaksoy Hasan Ozbek ve Qazaxlarin menseyi Baki Dovlet Universiteti Turk xalqlari tarixinin yeni dovruXarici kecidlerEhmed Zeki Velidi Azerbaycanin tarixi cografiyasi Baki Tehsil 2009 az