Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İşıq — insanların görə biləcəyi elektromaqnit şüalanmadır.
İşıq 1 saniyədə 300 000 km qət edir. Tam olaraq 299,792,458 m/s'dir. (Daha ətraflı:İşıq sürəti)
Bu şüalanma təxminən 380–780 nanometr dalğa uzunluğuna və yaxud 789–385 THs arasında yerləşən tezliyə uyğun gəlir. Ancaq dəqiq sərhəddini təyin etmək çətinlik yaradır. Çünki, insan gözünün həssaslığı işığın sərhədində tədricən azalandır.
Fizikada işıq həm də bütün elektromaqnit dalğaları əhatə edir.
C. Maksvelin elektromaqnit nəzəriyyəsi (XIX əsrin 60-cı illərində irəli sürülmüşdür) elektrik və maqnit hadisələrinin əsas qanunlarının ümumiləşdirilməsi kimi zamanında mövcud olmuş eksperimentlərin nəticələrini izah etməklə yanaşı, yeni hadisələri də öncədən xəbər vermişdir. (Məsələn, elektromaqnit dalğalarının məkanda sonlu sürətlə yayılan, dəyişkən elektromaqnit sahəsinin varlığını öncədən söyləmişdir. Sonradan sübut olundu ki, vakumda sərbəst elektromaqnit sahəsinin yayılma sürəti işıq sürətinə bərabərdir).
İşığın elektromaqnit nəzəriyyəsinə görə işıq elektromaqnit dalğalarından ibarətdir. Elektromaqnit dalğalarını ilk dəfə alman fiziki Hers (1857–1891) aşkar etdi. O elektromaqnit dalğalarının Maksvel nəzəriyyəsi ilə tam izah olunduğunu təcrübi olaraq sübut etdi, əsaslandırdı, 1895-ci ildə rus fiziki və elektrotexniki A. S. Papov elektromaqnit dalğalarının praktikada tətbiqinə nail olaraq dünyada ilk dəfə hers vibratorundan dalğa qaynağı kimi istifadə edərək, radioqəbuledici cihaz hazırladı.
İşığın dalğa xassəsi
İşığın təbiətini aydınlaşdırmaq üçün çox əsrlər keçmiş və bu dövrlərdə müxtəlif fərziyyələr bir-birini əvəz etmişdir. Görləmlik Azərbaycan filosofları Ə. Bəhmənyar və N. Tusi işığın təbiəti haqqında fikir söyləmiş, onun zərrəcik və dalğa xassəsinə malik olduğunu bildirmişlər. İşığın təbiəti haqqında təsəvvürlər XVII əsrin sonunda inkişaf etdirildi. Müəyyən edildi ki, işıq yayılarkən enerji daşıyır. Enerjinin daşınması isə dalğa və ya zərrəciklərin hərəkətilə baş verir. Buna müvafiq olaraq işığın təbiəti haqqında 2 fərziyyə yarandı: Korpuskulyar (zərrəcik) və dalğa.
Korpuskulyar nəzəriyyəyə görə işıq xüsusi zərrəcik – korpuskul selindən ibarətdir. Bu fərziyyənin banisi İ. Nyuton olmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə işıq mənbədən buraxılan və böyük sürətlə həhəkət edən zərrəcik selidir.
Nyutonun nəzəriyyəsi ilə təxminən eyni vaxtda X. Hüygens dalğa nəzəriyyəsinin əsasını qoydu. Bu nəzəriyyəyə görə işıq mənbə tərəfindən yaradılan və efir adlanan xüsusi mühitdə yayılan dalğalardır. O, işıq hissəciklərinin varlığını inkar etmirdi. Hesab edirdi ki, işıq hissəcikləri işıq saçan cismdən şüalanmır, ətrafa səpələnmir, ancaq bütün məkanı doldurur. O, işığın yayılmasını hissəciklər arasında qarşılıqlı təsirin ardıcıl ötürülməsi kimi təsvir edir. İşığın dalğa xassəsi işığın interferensiyası və difraksiyası hadisələrində daha əyani təzahür edir.
Hər iki fərziyyə o vaxt işığın xassələrinə dair bir sıra məsələləri izah etdi. 18-ci əsrdə Nyutonun böyük nüfuzunun təsiri ilə Hyügensin dalğa nəzəriyyəsi təqribən bir əsr unuduldu. Lakin vəziyyət XIX əsrdə dəyişdi. XIX əsrin əvvəllərində və O. Frenel elə işıq hadisələrini (interferensiya, difraksiya və s.) müəyyən etdilər ki, onları yalnız dalğa nəzəriyyəsinin köməyi ilə izah etmək mümkün oldu.
Müasir təsəvvürlərə görə işıq elektromaqnit xassəli olub, eyni zamanda dalğa və zərrəcik xassələrinə malikdir. Bu xassələr bir-birini inkar etmir, əksinə, tamamlayır. Müəyyən hadisələrdə işıq özünü dalğa, digər hadisələrdə isə, zərrəcik seli kimi aparır. İşıq haqqında müasir nəzəriyyədə dalğa və zərrəcik təsəvvürləri vəhdətdədir.
İşığın dispersiyası
Əsas məqalə: İşığın dipersiyası
Maddələrin sındırma əmsallarının işığın tezliyindən (dalğa uzunluğundan) asılılığı dispersiya adlanır. Prizmadan ağ işıq buraxdıqda difraksiya hadisəsini daha asan müşahidə etmək olur. Ağ işıq prizmadan çıxarkən yeddi rəngə ayrılır: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy və bənövşəyi. Qırmızı rəng onların hamısından az, bənövşəyi isə hamısından çox meyil edir. Bu o deməkdir ki, qırmızı şüa üçün şüşə ən az, bənövşəyi şüa üçün isə ən çox sındırma əmsalına malik olur.
İşıq şüaları maneələrdən əks olunur. Şüalar güzgüyə düşəndə elə əks olunur ki, biz güzgüdə əşyanı boyu bərabərində görürük. Əgər şüalar kələ-kötür səthə düşürsə, onlar bütün tərəflərə əks olunur və səthi işıqlandırır. Məhz buna görə də biz işıq saçmayan əşyaları, o cümlədən planetləri və onların peykləri olan səma cisimlərini görürük. İşıq şüaları havada hər hansı şəffaf mühitə (suya və ya şüşəyə) düşəndə sınır. İçərisində su olan stəkandakı qaşığa yandan baxanda görərsiniz ki, hava ilə suyun ayrıldığı sərhəddə qaşığın "sınması" baş verir.
Ağ işıq üçüzlü şüşə prizmaya düşəndə sınaraq, yeddi rəngə parçalanır. Buna dispersiya hadisəsi deyilir. Rənglər həmişə müəyyən qaydada yerləşir: qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy, bənövşəyi. Bu rəngli zolaq spektr adlanır. Rənglərin ardıcıllığını sadə cümlə ilə yadda saxlamaq olar: "Qarı Nənə Səksən Yaşında Məxmər Gülə Bənzəyir". Təbiətdə də dispersiya müşahidə olunur. Göy qurşağını yada salın. Göy qurşağı günəş işığının yağış damcılarında prizmarda olduğu kimi sınması hesabına əmələ gəlir. Yəni, dalğa uzunluğu çox olduqca, aldığı impuls azalır.
Bu tədqiqatlar nəhayət, işığın iki təbiətli – dalğa və hissəcik təbiətli olduğunu təsdiq etdi və çox mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyəti olan işığın dalğa-korpuskulyar nəzəriyyəsi yaradıldı.
İşığın yayılma istiqaməti
Gözü parlaq işıqdan qorumaq və işığın yayılma istiqamətini dəyişmək üçün işıq mənbəyinə taxılan xüsusi formalı qalpaqdan yəni Abajurdan istifadə olunur.
İşığın interferensiyası
Əsas məqalə: İşığın interferensiyası
Bu hadisə ondan ibarətdir ki, 2 dalğa qarşılaşdıqda və üst-üstə düşdükdə güclənirlər, ya da zəifləyirlər. Bu faktı ingilis alimi Tomas Yunq 1801-ci ildə aşkar etdi.
İşığın difraksiyası
Əsas məqalə: Difraksiya
Bu, işığın düz xətlə yayılmasından kənara çıxması deməkdir. Əksər optik cihazlar işığın difraksiyası hadisəsinə əsaslanır. Rentgen şüalarının difraksiyası müxtəlif təyinatlı cihazlarda istifadə olunur.
İşığın kvant xassəsi
Alman fiziki Henrix Hers 1887-ci ildə sink lövhəni işıqlandıran zaman lövhənin səthindən işığın təsiri ilə mənfi yüklənmiş hissəciklərin ayrıldığını aşkar etdi. Sonradan aydınlaşdırıldı ki, belə yüklənmiş hissəciklər elektronlardır. Buradan çıxan nəticə budur ki, işığın interferensiyası, difraksiyası, , dispersiyası xassələrinin aşkar edilməsi işığın dalğa nəzəriyyəsinin doğruluğunu təsdiq edir. Beləliklə, fotoeffekt hadisəsi aşkar edilmiş oldu. Elektromaqnit şüalarının təsiri altında maddənin özündən elektronlar buraxması – fotoeffekt hadisəsi adlanır. Bununla belə işığın təbiətinin öyrənilməsi davam edirdi. 1900-cü ildə alman fiziki M. Plank (1858–1947) yeni hipotez irəli sürdü. Bu hipotezə görə işığın şüalanması və udulması fasiləsiz yox, diskret, yəni müəyyən porsiyalarla (kvantlarla) baş verir. Bu kvantların enerjisi (E) işıq şüalarının tezliyi ilə (V) müəyyən olunur. Yəni, E=hV (h-Plank sabiti)
M. Plankın konsepsiyası mütləq qara cismin istilik şüalanmasının qanunauyğunluğunu izah edirdi. 1905-ci ildə isə A. Enşteyn işığın kvant təbiətli olduğunu əsaslandırdı. Yəni, sübut etdi ki, nəinki işığın şüalanması, həm də onun yayılması işıq kvantları – fotonlarının axını halında baş verir. Kvant – fotonların enerjisi Plankın yuxarıda göstərilən formulu ilə, impulsu isə 1 formulu ilə müəyyən olunur. Burada " " dalğa uzunluğudur, "P" fotonların impulsudur, "h" isə plank sabitidir. Fotonların impulsu plank sabiti ilə düz, dalğa uzunluğu ilə tərs mütənasibdir. Göy qurşağı; əşyanın saldığı kölgə; mavi səma; ətraf aləmin rəngarəngliyi – bütün bunlar işıq hadisələrinə dair yalnız bir neçə nümunədir. Bu hadisələr fizikanın "optika" ("optike" yunan sözü olub, görmə qavramaları haqqında elmdir) adlanan bölməsində öyrənilir. İşıq mənbələri sizə yaxşı tanışdır. Onları təbii (Günəş, ulduzlar) və süni (elektrik lampaları) mənbələrə ayırmaq olar. Düz xətt üzrə yayılması işığın ən mühüm xüsusiyyətidir. Yalnız bu halda kölgənin əmələ gəlməsi, habelə Günəş və Ay tutulması mümkün olur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2023-07-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-27.
- Y. H. Şükürlü İşığın dipersiyası "Müəllim nəşriyyatı", Bakı-2008
- Friş S. E., Timoreva A. V. Ümumi fizika kursu: III-cild, – Bakı, Azərb.döv.nəşiriyyatı, 1960, 820 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Isiq deqiqlesdirme Isiq insanlarin gore bileceyi elektromaqnit sualanmadir Isiq 1 saniyede 300 000 km qet edir Tam olaraq 299 792 458 m s dir Daha etrafli Isiq sureti Bu sualanma texminen 380 780 nanometr dalga uzunluguna ve yaxud 789 385 THs arasinda yerlesen tezliye uygun gelir Ancaq deqiq serheddini teyin etmek cetinlik yaradir Cunki insan gozunun hessasligi isigin serhedinde tedricen azalandir Fizikada isiq hem de butun elektromaqnit dalgalari ehate edir C Maksvelin elektromaqnit nezeriyyesi XIX esrin 60 ci illerinde ireli surulmusdur elektrik ve maqnit hadiselerinin esas qanunlarinin umumilesdirilmesi kimi zamaninda movcud olmus eksperimentlerin neticelerini izah etmekle yanasi yeni hadiseleri de onceden xeber vermisdir Meselen elektromaqnit dalgalarinin mekanda sonlu suretle yayilan deyisken elektromaqnit sahesinin varligini onceden soylemisdir Sonradan subut olundu ki vakumda serbest elektromaqnit sahesinin yayilma sureti isiq suretine beraberdir Isigin elektromaqnit nezeriyyesine gore isiq elektromaqnit dalgalarindan ibaretdir Elektromaqnit dalgalarini ilk defe alman fiziki Hers 1857 1891 askar etdi O elektromaqnit dalgalarinin Maksvel nezeriyyesi ile tam izah olundugunu tecrubi olaraq subut etdi esaslandirdi 1895 ci ilde rus fiziki ve elektrotexniki A S Papov elektromaqnit dalgalarinin praktikada tetbiqine nail olaraq dunyada ilk defe hers vibratorundan dalga qaynagi kimi istifade ederek radioqebuledici cihaz hazirladi Isigin dalga xassesiIsigin tebietini aydinlasdirmaq ucun cox esrler kecmis ve bu dovrlerde muxtelif ferziyyeler bir birini evez etmisdir Gorlemlik Azerbaycan filosoflari E Behmenyar ve N Tusi isigin tebieti haqqinda fikir soylemis onun zerrecik ve dalga xassesine malik oldugunu bildirmisler Isigin tebieti haqqinda tesevvurler XVII esrin sonunda inkisaf etdirildi Mueyyen edildi ki isiq yayilarken enerji dasiyir Enerjinin dasinmasi ise dalga ve ya zerreciklerin hereketile bas verir Buna muvafiq olaraq isigin tebieti haqqinda 2 ferziyye yarandi Korpuskulyar zerrecik ve dalga Korpuskulyar nezeriyyeye gore isiq xususi zerrecik korpuskul selinden ibaretdir Bu ferziyyenin banisi I Nyuton olmusdur Bu nezeriyyeye gore isiq menbeden buraxilan ve boyuk suretle heheket eden zerrecik selidir Nyutonun nezeriyyesi ile texminen eyni vaxtda X Huygens dalga nezeriyyesinin esasini qoydu Bu nezeriyyeye gore isiq menbe terefinden yaradilan ve efir adlanan xususi muhitde yayilan dalgalardir O isiq hisseciklerinin varligini inkar etmirdi Hesab edirdi ki isiq hissecikleri isiq sacan cismden sualanmir etrafa sepelenmir ancaq butun mekani doldurur O isigin yayilmasini hissecikler arasinda qarsiliqli tesirin ardicil oturulmesi kimi tesvir edir Isigin dalga xassesi isigin interferensiyasi ve difraksiyasi hadiselerinde daha eyani tezahur edir Her iki ferziyye o vaxt isigin xasselerine dair bir sira meseleleri izah etdi 18 ci esrde Nyutonun boyuk nufuzunun tesiri ile Hyugensin dalga nezeriyyesi teqriben bir esr unuduldu Lakin veziyyet XIX esrde deyisdi XIX esrin evvellerinde ve O Frenel ele isiq hadiselerini interferensiya difraksiya ve s mueyyen etdiler ki onlari yalniz dalga nezeriyyesinin komeyi ile izah etmek mumkun oldu Muasir tesevvurlere gore isiq elektromaqnit xasseli olub eyni zamanda dalga ve zerrecik xasselerine malikdir Bu xasseler bir birini inkar etmir eksine tamamlayir Mueyyen hadiselerde isiq ozunu dalga diger hadiselerde ise zerrecik seli kimi aparir Isiq haqqinda muasir nezeriyyede dalga ve zerrecik tesevvurleri vehdetdedir Ag isigin ucuzlu prizmadan dispersiyasi Uzun dalga uzunluqlari qirmizi ve qisa dalga uzunluqlari mavi ayrilir Isigin dispersiyasiEsas meqale Isigin dipersiyasi Maddelerin sindirma emsallarinin isigin tezliyinden dalga uzunlugundan asililigi dispersiya adlanir Prizmadan ag isiq buraxdiqda difraksiya hadisesini daha asan musahide etmek olur Ag isiq prizmadan cixarken yeddi renge ayrilir qirmizi narinci sari yasil mavi goy ve benovseyi Qirmizi reng onlarin hamisindan az benovseyi ise hamisindan cox meyil edir Bu o demekdir ki qirmizi sua ucun suse en az benovseyi sua ucun ise en cox sindirma emsalina malik olur Isiq sualari maneelerden eks olunur Sualar guzguye dusende ele eks olunur ki biz guzgude esyani boyu beraberinde goruruk Eger sualar kele kotur sethe dusurse onlar butun tereflere eks olunur ve sethi isiqlandirir Mehz buna gore de biz isiq sacmayan esyalari o cumleden planetleri ve onlarin peykleri olan sema cisimlerini goruruk Isiq sualari havada her hansi seffaf muhite suya ve ya suseye dusende sinir Icerisinde su olan stekandaki qasiga yandan baxanda gorersiniz ki hava ile suyun ayrildigi serhedde qasigin sinmasi bas verir Ag isiq ucuzlu suse prizmaya dusende sinaraq yeddi renge parcalanir Buna dispersiya hadisesi deyilir Rengler hemise mueyyen qaydada yerlesir qirmizi narinci sari yasil mavi goy benovseyi Bu rengli zolaq spektr adlanir Renglerin ardicilligini sade cumle ile yadda saxlamaq olar Qari Nene Seksen Yasinda Mexmer Gule Benzeyir Tebietde de dispersiya musahide olunur Goy qursagini yada salin Goy qursagi gunes isiginin yagis damcilarinda prizmarda oldugu kimi sinmasi hesabina emele gelir Yeni dalga uzunlugu cox olduqca aldigi impuls azalir Bu tedqiqatlar nehayet isigin iki tebietli dalga ve hissecik tebietli oldugunu tesdiq etdi ve cox muhum nezeri ve praktiki ehemiyyeti olan isigin dalga korpuskulyar nezeriyyesi yaradildi Isigin yayilma istiqametiGozu parlaq isiqdan qorumaq ve isigin yayilma istiqametini deyismek ucun isiq menbeyine taxilan xususi formali qalpaqdan yeni Abajurdan istifade olunur Isigin interferensiyasiEsas meqale Isigin interferensiyasi Bu hadise ondan ibaretdir ki 2 dalga qarsilasdiqda ve ust uste dusdukde guclenirler ya da zeifleyirler Bu fakti ingilis alimi Tomas Yunq 1801 ci ilde askar etdi Isigin difraksiyasiEsas meqale Difraksiya Vizual xetti spektr Bu isigin duz xetle yayilmasindan kenara cixmasi demekdir Ekser optik cihazlar isigin difraksiyasi hadisesine esaslanir Rentgen sualarinin difraksiyasi muxtelif teyinatli cihazlarda istifade olunur Isigin kvant xassesiAlman fiziki Henrix Hers 1887 ci ilde sink lovheni isiqlandiran zaman lovhenin sethinden isigin tesiri ile menfi yuklenmis hisseciklerin ayrildigini askar etdi Sonradan aydinlasdirildi ki bele yuklenmis hissecikler elektronlardir Buradan cixan netice budur ki isigin interferensiyasi difraksiyasi dispersiyasi xasselerinin askar edilmesi isigin dalga nezeriyyesinin dogrulugunu tesdiq edir Belelikle fotoeffekt hadisesi askar edilmis oldu Elektromaqnit sualarinin tesiri altinda maddenin ozunden elektronlar buraxmasi fotoeffekt hadisesi adlanir Bununla bele isigin tebietinin oyrenilmesi davam edirdi 1900 cu ilde alman fiziki M Plank 1858 1947 yeni hipotez ireli surdu Bu hipoteze gore isigin sualanmasi ve udulmasi fasilesiz yox diskret yeni mueyyen porsiyalarla kvantlarla bas verir Bu kvantlarin enerjisi E isiq sualarinin tezliyi ile V mueyyen olunur Yeni E hV h Plank sabiti M Plankin konsepsiyasi mutleq qara cismin istilik sualanmasinin qanunauygunlugunu izah edirdi 1905 ci ilde ise A Ensteyn isigin kvant tebietli oldugunu esaslandirdi Yeni subut etdi ki neinki isigin sualanmasi hem de onun yayilmasi isiq kvantlari fotonlarinin axini halinda bas verir Kvant fotonlarin enerjisi Plankin yuxarida gosterilen formulu ile impulsu ise 1 formulu ile mueyyen olunur Burada dalga uzunlugudur P fotonlarin impulsudur h ise plank sabitidir Fotonlarin impulsu plank sabiti ile duz dalga uzunlugu ile ters mutenasibdir Goy qursagi esyanin saldigi kolge mavi sema etraf alemin rengarengliyi butun bunlar isiq hadiselerine dair yalniz bir nece numunedir Bu hadiseler fizikanin optika optike yunan sozu olub gorme qavramalari haqqinda elmdir adlanan bolmesinde oyrenilir Isiq menbeleri size yaxsi tanisdir Onlari tebii Gunes ulduzlar ve suni elektrik lampalari menbelere ayirmaq olar Duz xett uzre yayilmasi isigin en muhum xususiyyetidir Yalniz bu halda kolgenin emele gelmesi habele Gunes ve Ay tutulmasi mumkun olur Hemcinin baxAg isiq fizika Istinadlar Arxivlenmis suret 2023 07 07 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 27 Y H Sukurlu Isigin dipersiyasi Muellim nesriyyati Baki 2008 Fris S E Timoreva A V Umumi fizika kursu III cild Baki Azerb dov nesiriyyati 1960 820 s Vikianbarda Isiq ile elaqeli mediafayllar var