Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sahəsi və sərhədləri
İraq, (ərəbcə «Əl-Cumhuriyyət əl-İrakiyyə») Cənub-Qərbi Asiyada Dəclə və Fərat çaylarının orta və aşağı axınında yerləşmişdir. Əlverişli iqtisadi və siyasi-coğrafi mövqeyi olan ərazisindən beynəlxalq əhəmiyyətli quru və hava yolları keçir. İraq şimaldan cənuba təqribən 1000, qərbdən şərqə 700 km məsafədə uzanır.
Quru sərhədlərinin uzunluğu 3300 km-dir. Ucqar cənub-şərqdə 50 km məsafədə İran körfəzinə çıxışı var. Ölkə şimalda Türkiyə, şimal-qərbdə Suriya, İordaniya, cənub-qərbdə Səudiyyə Ərəbistanı və Küveytlə, şərqdə isə İranla həmsərhəddir. Türkiyə, Küveyt və İran ilə sərhədi sabit deyil, münaqişə ocağıdır. Göstərilən sərhədlər daxilində İraqın sahəsi 437 min kv. km-dir. Bu göstəriciyə görə dünya ölkələri arasında 57-ci, Yaxın və Orta Şərq ölkələri içərisində isə 5-ci yeri tutur.
İraqın relyefi
Relyefinə görə İraq, əsasən düzən ölkədir. Ərazisinin çox hissəsini Cənub-Qərbi Asiyada ən böyük ovalıq sayılan Mesopotamiya tutur. Ovalığın səthində çökəkliklər çox vaxt daşqın və yeraltı sularla dolur və müvəqqəti göllər əmələ gətirir. Cənuba doğru getdikcə ovalıq genişlənir və delta ilə qurtarır. Dəclə, Fərat çaylarının orta axarında yerləşən ərazinin səthi dərə-təpəlikdir. Qərbdə bu ərazi Suriya ərazisinə daxil olur. İran körfəzinə tədricən enən Mesopotamiya ovalığı Bağdaddan bir qədər şimalda Babilistan ovalığı ilə əvəz olunur. Ölkənin şimal və şimalşərq hissəsi çətin keçilən dağlıq, qərb hissəsi isə səhra tipli relyefə malikdir. Fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə İraqda dörd təbii rayon – Aşağı Mesopotamiya; Yuxarı Mesopotamiya; Şimali İraq dağlıq bölgəsi və Əl-Bədiyə adlanan səhra ayrılır. İraqın ən hündür yeri (3598 m) İranla həmsərhəd bölgələrdədir.
Təbii ehtiyatları
İraq təbii sərvətlər, ilk növbədə neft və təbii qaz ilə zəngin ölkələrdən biri hesab olunur. Neft yataqları əsas etibarilə ölkənin şimalında (Kərkük, Mosul, şəhərlərinin yaxınlığında) və cənubunda (Bəsrə, , və s.) yerləşir. Kəşf olunmuş neft ehtiyatlarına görə İraq dünyada qabaqcıl, Yaxın və Orta Şərq ölkələri içərisində isə Səudiyyə Ərəbistanı və İrandan sonra ikinci yeri tutur.
Neftlə yanaşı ölkədə böyük ehtiyatı olan təbii qaz yataqları da mövcuddur. Əhəmiyyətinə görə İraqın ikinci qiymətli sərvəti kükürddür. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə Yaxın və Orta-Şərq regionunda ehtiyatı məlum olan kükürd yataqlarının təqribən 2/3 hissəsi İraqdadır. Ən iri kükürd yatağıMişrak ətrafındadır. Mosul ətrafında aşkar edilmiş kükürd yataqlarındakı filizin tərkibində kükürdün faizi 23-ə çatır. Bunlardan başqa İraqda fosfat, daşduz, müxtəlif tikinti materialları yataqlarının da olması məlumdur.
İqlimi və hidroqrafiyası
Ölkənin iqlimi şimalda və mərkəzdə subtropik kontinental Aralıq dənizi tipli, cənubda tropikdir. Həm dağlıq rayonlarda, həm də Mesopotamiya ovalığında yay qızmar, quru, qış isə yumşaq və rütubətli keçir. İyul ayının orta temperaturu Mosulda (ölkənin şimalında) 38, Bağdadda (mərkəzdə) 34, Bəsrədə (cənubda) 33 dərəcədir. Yayda cənubda havanın hərarətinin 50 dərəcəyədək qalxmasını tez-tez müşahidə etmək olar. Bəzən 52 dərəcə də olur. Bu hərarət ən-Nəsriyyədə müşahidə olunub. Yanvar ayının orta temperaturu Mosulda müsbət 5-7, Bağdadda 9-10 dərəcə olur.
Şimaldakı dağlıq rayonlarda temperaturun 15 dərəcəyədək azalması hallarına da rast gəlmək olar. İraqda tez-tez quru şimal və şimal-qərb küləkləri əsir. Həmin külək ildə 50 gün davam etdiyinə görə «xəms»in (xəms ərəbcə 50 deməkdir) adlanan külək əsdiyi vaxt hər yer bozarır. Hava sarı rəngə çalır. Küləklə gələn qum adamı göz açmağa qoymur. Bu küləyi şimal ölkələrində qar yağan zaman baş verən çovğunla müqayisə etmək olar.
Ölkə üzrə illik yağıntıların orta miqdarı 300 mm-ə yaxındır. Şimala, xüsusilə, dağlıq rayonlara yağıntı (500 mm), cənuba isə az (100 mm) düşür. Ən az yağıntı (60 mm) Mesopotamiyanın cənubşərqinə düşür. Yuxarı Mesopotamiyada dekabr ayında başlayan və tədricən ölkənin şərqini əhatə edən leysan yağışlar əksər hallarda güclü daşqınlarla nəticələnir.
İslam ölkələrinin əksəriyyətindən fərqli olaraq İraq daxili sularla zəngindir. Yaxın Şərqin ən böyük çayları olan Dəclə (uz. 1718) və Fəratın (2300 km) orta və aşağı axınları İraq ərazisindədir. Şimalqərbdən cənub-şərq istiqamətində axan Dəclə və Fərat Əl-Qürnə şəhəri yaxınlığında birləşərək Şətt-ül-Ərəb (mənası Ərəb çayı) adı altında İran körfəzinə tökülür. Fərat axını boyu heç bir qol qəbul etmir.
Dəcləyə isə mənbəyi Kürdüstan və Zaqros dağlarında yerləşən Böyük Zab, Kiçik Zab, Diala çayları tökülür və İraq ərazisində onun ən böyük qolları sayılır. Dəclə və Fərat qolları ilə birlikdə Mesopotamiya ovalığına 70 kub metr həcmində su gətirir. Tez-tez baş verən daşqınlar Dəclə və Fəratın aşağı axınında bataqlaşmış sahələr əmələ gətirmişdir. Hidrotexniki qurğuların tikintisi çaylarda su sərfini xeyli nizama salmışdır. Misir üçün Nil, Pakistan üçün Hind çayının iqtisadi əhəmiyyəti nə qədər böyükdürsə, İraq üçün də Dəclə və Fərat bir o qədər əhəmiyyətlidir. Bu çaylar Mesopotamiya ovalığının məhsuldar torpaqlarını suvarmaqla yanaşı əhalinin içməli su ilə təmin olunmasında da böyük rol oynayır. Çayların nəqliyyat arteriyası kimi də əhəmiyyəti böyükdür. Şətt-ül-Ərəb çayında mövcud dərinlik (9 metr) dəniz gəmilərinin Bəsrə şəhərinə qədər qalxmasına imkan yaradır.
Torpaq, bitki örtüyü
İraqda müxtəlif torpaq növləri yayılmışdır. Yuxarı Mesopotamiya torpaqlarının tərkibində humusun miqdarı çox, Aşağı Mesopotamiyada isə nisbətən azdır. Ovalıqda torpaqların şoranlaşması yeraltı suların tərkibində duzun miqdarının çox olması və nəhayət küləklər vasitəsilə səhralardan Mesopotamiyaya gətirilən duzların yığılması nəticəsində baş verir. Suvarılan torpaqlarda şoranlaşma daha sürətlə gedir.
İraqda təbii bitki örtüyü zəif inkişaf etmişdir. Şimaldakı dağların yamaclarında təbii yem bazası sayılan Alp çəmənləri arasında tək-tük ağaclar bitir. Aşağı Mesopotamiyaya, əsasən Şətt-ül-Ərəb və Dəclə çaylarının dərələri üçün xurma ağacları xarakterikdir. Qışda və baharın əvvəllərində yağışlardan sonra Mesopotamiya yaşıl örtüyə bürünür. Bataqlaşmış sahələrdə hündürlüyü 7-8 metrə çatan bərk gövdəli qamış bitir. Bu həmin qamışlardır ki, məşhur Norveç etnoqrafı və arxeoloqu Tur Heyerdal 1977-78-ci illərdə onlardan «Tiqris» adlandırdığı gəmini inşa edərək İraqın Əl-Qürnə şəhərindən, Hind çayı mənsəbinə, oradan isə Cibutiyə səyahət etmişdir.
İraq ekoloji baxımdan dünyanın ən gərgin bölgələrindən biridir. Ölkədə baş verən daxili çəkişmələr, terror aktları, xarici müdaxilələr, vətəndaş müharibəsi onun təbiətinə çox böyük ziyan vurmuşdur. 1996-98-ci illərdə onun ərazisinə raket-bomba zərbələri endirilib. 2003-cü ilin yazında ABŞ başda olmaqla onun müttəfiqlərinin hərbi qüvvəlləri ərazini tamamilə zəbt edirlər.
Müharibələrə məruz qalan ölkələrdə isə ekologiyadan və təbiəti mühafizədən danışmaq olmaz. Təbiətə dəymiş ziyanı aradan qaldırmaq üçün bir neçə onillər lazım gələcək.
Ədəbiyyat
- Soltanova H.B., Məmmədov C.A. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası (dərslik). Bakı , Bakı Universiteti, 2008.
İstinadlar
- Brugge, Roger. "World weather news, August 2011". Department of Meteorology, University of Reading. 29 June 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 November 2015. (#invalid_param_val)
- "Weather longterm historical data Baghdad, Iraq". The Washington Post. 1999. 29 June 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 November 2015. (#invalid_param_val)
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sahesi ve serhedleriIraq erebce El Cumhuriyyet el Irakiyye Cenub Qerbi Asiyada Decle ve Ferat caylarinin orta ve asagi axininda yerlesmisdir Elverisli iqtisadi ve siyasi cografi movqeyi olan erazisinden beynelxalq ehemiyyetli quru ve hava yollari kecir Iraq simaldan cenuba teqriben 1000 qerbden serqe 700 km mesafede uzanir Quru serhedlerinin uzunlugu 3300 km dir Ucqar cenub serqde 50 km mesafede Iran korfezine cixisi var Olke simalda Turkiye simal qerbde Suriya Iordaniya cenub qerbde Seudiyye Erebistani ve Kuveytle serqde ise Iranla hemserheddir Turkiye Kuveyt ve Iran ile serhedi sabit deyil munaqise ocagidir Gosterilen serhedler daxilinde Iraqin sahesi 437 min kv km dir Bu gostericiye gore dunya olkeleri arasinda 57 ci Yaxin ve Orta Serq olkeleri icerisinde ise 5 ci yeri tutur Iraqin relyefiRelyefine gore Iraq esasen duzen olkedir Erazisinin cox hissesini Cenub Qerbi Asiyada en boyuk ovaliq sayilan Mesopotamiya tutur Ovaligin sethinde cokeklikler cox vaxt dasqin ve yeralti sularla dolur ve muveqqeti goller emele getirir Cenuba dogru getdikce ovaliq genislenir ve delta ile qurtarir Decle Ferat caylarinin orta axarinda yerlesen erazinin sethi dere tepelikdir Qerbde bu erazi Suriya erazisine daxil olur Iran korfezine tedricen enen Mesopotamiya ovaligi Bagdaddan bir qeder simalda Babilistan ovaligi ile evez olunur Olkenin simal ve simalserq hissesi cetin kecilen dagliq qerb hissesi ise sehra tipli relyefe malikdir Fiziki cografi xususiyyetlerine gore Iraqda dord tebii rayon Asagi Mesopotamiya Yuxari Mesopotamiya Simali Iraq dagliq bolgesi ve El Bediye adlanan sehra ayrilir Iraqin en hundur yeri 3598 m Iranla hemserhed bolgelerdedir Tebii ehtiyatlariIraq tebii servetler ilk novbede neft ve tebii qaz ile zengin olkelerden biri hesab olunur Neft yataqlari esas etibarile olkenin simalinda Kerkuk Mosul seherlerinin yaxinliginda ve cenubunda Besre ve s yerlesir Kesf olunmus neft ehtiyatlarina gore Iraq dunyada qabaqcil Yaxin ve Orta Serq olkeleri icerisinde ise Seudiyye Erebistani ve Irandan sonra ikinci yeri tutur Neftle yanasi olkede boyuk ehtiyati olan tebii qaz yataqlari da movcuddur Ehemiyyetine gore Iraqin ikinci qiymetli serveti kukurddur Mutexessislerin hesablamalarina gore Yaxin ve Orta Serq regionunda ehtiyati melum olan kukurd yataqlarinin teqriben 2 3 hissesi Iraqdadir En iri kukurd yatagiMisrak etrafindadir Mosul etrafinda askar edilmis kukurd yataqlarindaki filizin terkibinde kukurdun faizi 23 e catir Bunlardan basqa Iraqda fosfat dasduz muxtelif tikinti materiallari yataqlarinin da olmasi melumdur Iqlimi ve hidroqrafiyasiOlkenin iqlimi simalda ve merkezde subtropik kontinental Araliq denizi tipli cenubda tropikdir Hem dagliq rayonlarda hem de Mesopotamiya ovaliginda yay qizmar quru qis ise yumsaq ve rutubetli kecir Iyul ayinin orta temperaturu Mosulda olkenin simalinda 38 Bagdadda merkezde 34 Besrede cenubda 33 derecedir Yayda cenubda havanin heraretinin 50 dereceyedek qalxmasini tez tez musahide etmek olar Bezen 52 derece de olur Bu heraret en Nesriyyede musahide olunub Yanvar ayinin orta temperaturu Mosulda musbet 5 7 Bagdadda 9 10 derece olur Simaldaki dagliq rayonlarda temperaturun 15 dereceyedek azalmasi hallarina da rast gelmek olar Iraqda tez tez quru simal ve simal qerb kulekleri esir Hemin kulek ilde 50 gun davam etdiyine gore xems in xems erebce 50 demekdir adlanan kulek esdiyi vaxt her yer bozarir Hava sari renge calir Kulekle gelen qum adami goz acmaga qoymur Bu kuleyi simal olkelerinde qar yagan zaman bas veren covgunla muqayise etmek olar Olke uzre illik yagintilarin orta miqdari 300 mm e yaxindir Simala xususile dagliq rayonlara yaginti 500 mm cenuba ise az 100 mm dusur En az yaginti 60 mm Mesopotamiyanin cenubserqine dusur Yuxari Mesopotamiyada dekabr ayinda baslayan ve tedricen olkenin serqini ehate eden leysan yagislar ekser hallarda guclu dasqinlarla neticelenir Islam olkelerinin ekseriyyetinden ferqli olaraq Iraq daxili sularla zengindir Yaxin Serqin en boyuk caylari olan Decle uz 1718 ve Feratin 2300 km orta ve asagi axinlari Iraq erazisindedir Simalqerbden cenub serq istiqametinde axan Decle ve Ferat El Qurne seheri yaxinliginda birleserek Sett ul Ereb menasi Ereb cayi adi altinda Iran korfezine tokulur Ferat axini boyu hec bir qol qebul etmir Decleye ise menbeyi Kurdustan ve Zaqros daglarinda yerlesen Boyuk Zab Kicik Zab Diala caylari tokulur ve Iraq erazisinde onun en boyuk qollari sayilir Decle ve Ferat qollari ile birlikde Mesopotamiya ovaligina 70 kub metr hecminde su getirir Tez tez bas veren dasqinlar Decle ve Feratin asagi axininda bataqlasmis saheler emele getirmisdir Hidrotexniki qurgularin tikintisi caylarda su serfini xeyli nizama salmisdir Misir ucun Nil Pakistan ucun Hind cayinin iqtisadi ehemiyyeti ne qeder boyukdurse Iraq ucun de Decle ve Ferat bir o qeder ehemiyyetlidir Bu caylar Mesopotamiya ovaliginin mehsuldar torpaqlarini suvarmaqla yanasi ehalinin icmeli su ile temin olunmasinda da boyuk rol oynayir Caylarin neqliyyat arteriyasi kimi de ehemiyyeti boyukdur Sett ul Ereb cayinda movcud derinlik 9 metr deniz gemilerinin Besre seherine qeder qalxmasina imkan yaradir Torpaq bitki ortuyuIraqda muxtelif torpaq novleri yayilmisdir Yuxari Mesopotamiya torpaqlarinin terkibinde humusun miqdari cox Asagi Mesopotamiyada ise nisbeten azdir Ovaliqda torpaqlarin soranlasmasi yeralti sularin terkibinde duzun miqdarinin cox olmasi ve nehayet kulekler vasitesile sehralardan Mesopotamiyaya getirilen duzlarin yigilmasi neticesinde bas verir Suvarilan torpaqlarda soranlasma daha suretle gedir Iraqda tebii bitki ortuyu zeif inkisaf etmisdir Simaldaki daglarin yamaclarinda tebii yem bazasi sayilan Alp cemenleri arasinda tek tuk agaclar bitir Asagi Mesopotamiyaya esasen Sett ul Ereb ve Decle caylarinin dereleri ucun xurma agaclari xarakterikdir Qisda ve baharin evvellerinde yagislardan sonra Mesopotamiya yasil ortuye burunur Bataqlasmis sahelerde hundurluyu 7 8 metre catan berk govdeli qamis bitir Bu hemin qamislardir ki meshur Norvec etnoqrafi ve arxeoloqu Tur Heyerdal 1977 78 ci illerde onlardan Tiqris adlandirdigi gemini insa ederek Iraqin El Qurne seherinden Hind cayi mensebine oradan ise Cibutiye seyahet etmisdir Iraq ekoloji baximdan dunyanin en gergin bolgelerinden biridir Olkede bas veren daxili cekismeler terror aktlari xarici mudaxileler vetendas muharibesi onun tebietine cox boyuk ziyan vurmusdur 1996 98 ci illerde onun erazisine raket bomba zerbeleri endirilib 2003 cu ilin yazinda ABS basda olmaqla onun muttefiqlerinin herbi quvvelleri erazini tamamile zebt edirler Muharibelere meruz qalan olkelerde ise ekologiyadan ve tebieti muhafizeden danismaq olmaz Tebiete deymis ziyani aradan qaldirmaq ucun bir nece oniller lazim gelecek EdebiyyatSoltanova H B Memmedov C A Yaxin ve Orta Serq olkelerinin iqtisadi ve sosial cografiyasi derslik Baki Baki Universiteti 2008 IstinadlarBrugge Roger World weather news August 2011 Department of Meteorology University of Reading 29 June 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 November 2015 invalid param val Weather longterm historical data Baghdad Iraq The Washington Post 1999 29 June 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 November 2015 invalid param val Xarici kecidler