Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
1946-cı il İran böhranı və ya Azərbaycan böhranı — İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsindən dərhal sonra İran ərazisinin işğalının dəyandırılması bəyanatlarına baxmayaraq Sovet İttifaqı tərəfindən başladılmış böhran. İranın işğalı 1941-ci ildə Sovet ordusu tərəfindən şimaldan və Britaniya ordusu tərəfindən mərkəz və cənub hissədən başladılmışdır. İran müharibə dövründə amerikalılar və britaniyalılar tərəfindən Sovet İttifaqının mübarizə apardığı müharibə ilə əlaqədar mühüm ləvazimatların təchizatı üçün daşıma yolu kimi istifadə olunurdu.
| 1946-cı il İran böhranı | |||
|---|---|---|---|
| Soyuq müharibə | |||
 Azərbaycanın azad edilməsinin dördüncü ildönümünə həsr olunmuş İran poçt markası | |||
| Tarix | noyabr 1945 – 15 dekabr 1946 | ||
| Yeri | İran, Azərbaycan Milli Hökuməti, Mahabad Cümhuriyyəti | ||
| Nəticəsi | İranın qələbəsi.
| ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
1941-ci ilin avqustunda Amerika Birləşmiş Ştatları bu məsələdə neytral mövqedə dəyanırdı və İkinci Dünya Müharibəsinə döyüşən tərəf kimi hələki qoşulmamışdır. Buna görə də müttəfiqlər kimi tanınan blok prinsip olaraq (Polşa və Fransanın 1939–1940-cı illərdə alman ordusu tərəfindən işğalına müvafiq olaraq) Birləşmiş Krallıq və Sovet İttifaqından ibarət idi. Blok 1941-ci ilin iyun ayında SSRİ-nin qərb ərazilərinin almanlar tərəfindən işğalına cavab olaraq yaradılmışdır. İranın işğalı sonrasında müttəfiqlər qarşıdakı 6 ay ərzində bir-birləri ilə müvcud olan düşmənçiliklərinə son verəcəkləriylə bağlı razılığa gəldilər. Amma 1946-cı ildə bu razılaşmanın bitməsinə az qalmış İosif Stalinin rəhbərliyi altında sovet ordusu İranda qaldı və onun İrandakı tərəfdarları Azərbaycan Milli Hökumətini yaratdı.
1945-ci ilin sonlarında Azərbaycan Milli Hökumətinin ardınca Mahabad Cümhuriyyəti yarandı. Tezliklə kürd və Azərbaycan Hökuməti qüvvələri birlikdə Sovet İttifaqı tərəfindən dəstək alaraq hərbi təlimlərə başladı. Bu dönəmdə artıq onlar İran qüvvələri ilə döyüşürdülər və nəticədə 2000 nəfər itki verdilər. İranın baş naziri olmuş Əhməd Qəvam ilə aparılan danışıqlar və ABŞ-nin Sovet İttifaqına qarşı etdiyi təzyiqlər nəticəsində SSRİ geri çəkilməyə məcbur qaldı. Bu böhranın qığılcımları görünən Soyuq müharibənin ilk münaqişələrindən biri kimi qəbul edilir.
Arxaplan
Almanniyanın Sovet İttifaqı ilə mövcud olan müqaviləni pozduqdan və 1941-ci ilin iyununda SSRİ-yə hücumundan sonra avqustun iyirmi beşi Böyük Britaniya və SSRİ profilaktik tədbir kimi İrana hücum edərək onu birlikdə işğal etdilər və bu işğala Lend-liz müqaviləsinə görə SSRİ-yə çatdırılacaq ləvazimatlara qarşı bir müdafiə qapısı olaraq haqq qazandırdılar. Nəticədə Rza şah Pəhləvi öz taxtından geri çəkilərək Mavrikiyə sürgün olundu. Onun oğlu, Məhəmməd Rza Pəhləvi isə yeni monarx kimi taxta çıxdı. 1942-ci ilin yanvar ayında aralarında imzalanan Üçlər paktı sayəsində bəyan edilirdi ki, ordularının İrandakı mövcudluğu heç bir işğal xarakteri daşımır, İran onların müttəfiqi sayılır və müharibə başa çatacağı gündən etibarən yalnız 6 ay burada qalacaqları ilə bağlı söz verirdilər.
Müharibənin davam etdiyi müddətdə Böyük Britaniya və SSRİ İranı Üçüncü Reyxə qarşı vuruşan SSRİ-nin lazımi ləvazimatlarla təmin edilməsinə kömək edən xətt olaraq istifadə etdilər. Həmçinin ABŞ-nin otuz üçüncü qeyri-döyüş qoşunları bu ləvazimatların ötürülmsəi üçün İrana çatdı və sonradan bu İran vasitəsilə olan tranzit "Qələbəyə aparan körpü" kimi adlandırılmağa başladı. 1943-cü ildə baş tutmuş Tehran konfransında böyük üçlük birlikdə İranın gələcək suverenliyi ilə bağlı yeni təminatlar verdilər. Həmçinin savaşdan sonrakı yenidənqurma və inkişafla bağlı öz dəstəklərini vəd etdilər.
Baxmayaraq ki Almaniyanın Potsdam konfransında təslim olma aktını imzalamasından sonra İranın işğalı başa çatdı amma Stalin Çörçilin 1943-cü ildə baş tutmuş Tehran konfransında sonra təklif etdiyi, müttəfiqlərin konfransdan sonra İrandan geri çəkilməsi təklifinə qarşı olmuşdur. 1945-ci ilin sentyabr ayında Yaponiya üzərində qələbədən sonra ilk olaraq ABŞ daha sonra isə Böyük Britaniya müqavilədə nəzərdə tutulduğu kimi qoşunlarını geri çəkdi. Sovet İttifaqı anlaşmanın şərtlərinə pozan tək tərəf deyildi; bu zaman onlar qoşunlarını cənuba tərəf yönəltdi. 1945-ci ilin dekabrın ortalarından etibarən qoşunların və gizli polisin xidmətlərindən istifadə edərək İran ərazisində 2 "Xalqların Demokratik Respublikaları"nın əsasını qoydular. Bunlar Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Milli Hökuməti və Qazi Muhəmmədin başçılıq etdiyi Mahabad Cümhuriyyəti idi.
Azərbaycan Milli Hökuməti
Azərbaycan Demokratik Firqəsi (ADF) 1945-ci ilin sentyabrında yaradılmış və rəhbəri uzun zaman Gilan bölgəsində inqilabi hərəkatında rəhbəri olmuş Seyid Cəfər Pişəvəri idi. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Sovet ordusunun İran hərbi qüvvələrinin müdaxilə etməsinə əngəl yaradaraq Firqənin Cənubi Azərbaycan boyunca genişlənməsinə kömək olmuşdur. 1945-ci il sentyabrın ilk həftəsində Azərbaycan Demokrat Firqəsi özü Cənubi Azərbaycanın idarə edilməsini bəyan etdi liberal demokratik dəyişikliklərlə bağlı vəd verdi və ərazisində fəaliyyət göstərmiş İran kommunist partiyası sayılan İran Tudə Partiyasının fəaliyyətinə son qoydu.
1945-ci ilin sentyabrın sonlarında Azərbaycan Demokratik Partiyası özünün ilk qurultayında kəndlilərdən ibarət milis dəstələri formalaşdırmaqla bağlı səlahiyyət qazandı ki məhz bu dəstələr 1945-ci ilin noyabrın ortalarında bütün hökumət məntəqələrini tutdu və Cənubi Azərbaycan 39 milli üzvdən ibarət və başçıdan ibarət olmayan müstəqil respublikaya çevrildi. Bu qısa ömürlü respublikanın baş naziri Əhməd Kordari olmuşdur.
Baxmayaraq ki Sovetlər əvvəlcə yeni muxtar qurumu dəstəklədi və İran ordusuna ərazidə dövlət nəzarətini bərpa etməsinə mane olsa da bu vəziyyət çox uzun çəkmədi. SSRİ-nin geri çəkilməsindən sonra İran ordusu 1946-cı ilin dekabr ayında əraziləri işğal etdi Pişəvəri və onun kabineti Sovet İttifaqına qaçmaq məcburiyyətində qaldı.
Kürd Mahabad Cümhuriyyəti
Mahabad Cümhuriyyəti 1945-ci ilin dekabrınd elan edilmişdir. Yeni yaranmış və sovetlər tərəfindən təsdiqlənmiş kürd respublikanın dini rəhbəri Qazi Muhamməd olmuşdur. Sovetlərin qarşı olmasına baxmayaraq Mustafa Bərzani Mahabad Cümhuriyyətində Peşmərgə adlanan yeni hərbi qüvvə yaratdı. Bərzaninin təhlükəsizlik dəstəyi ilə 60 kürd lider KDP-nin ilk partiya platformu yaradıldı və Qazi Muhamməd 1946-cı ilin 22 yanvarında onun ilk prezidenti seçildi.
Kürd dəstələri Sovet odusunun kapitanı Salahəddin Kazımov tərəfindən təşkil edilir və məlumatlanırdı. Sovetlər ən azı 60 kürdü Sovet Azərbaycanına hərbi təlimlər məqsədiylə göndərməklə öz nüfuzlarını artırdılar. Ümumilikdə isə Mahabad ordusunda 70 fəal zabit 40 çavuş və 1200 alt qrup əsgərlərdən ibarət idi.
29 aprel 1946-cı ildə Mahabad Cümhuriyyətinin Azərbaycan ilə bağladığı hərbi tərəfdaşlıqla bağlı müqaviləsindən 5 gün sonra Qəhrava respublikasının cənub şərqində yerləşən Birinci Kürd Alayı artilleriya və süvari dəstələrdən ibarət 600 iranlı əsgərin hücumuna məruz qaldı. Bu döyüşdə Bərzaninin rəhbərliyi altında olan peşmərgə iran qüvvələrinə qarşı uğurla döyüşdü və Qəhravaya çatan ilk iran dəstələrini pusquya salaraq 21 əsgərini öldürmüş 17 əsgəri yaralamış və 40 nəfəri əsir götürməklə Mahabad Cümhuriyyətinin ilk qələbəsinin əsası qoyulmuşdur.
Mahabad peşmərgə dəstələrinin həmçinin 1946-cı ilin mayında bölgədə iran kəşfiyyat qüvvələriylə döyüşü baş tutmuşdu. Kürd hücumları həmin ayda sovetlərin təsirinin bölgədə ləğv olmasında rol oynamış Sovet-İran neft anlaşmasından sonra azalmağa başladı. Kürd dəstələri və İran generalı Əli Razmara arasında 3 may 1946-cı ildə imzalanmış atəşkəs müqaviləsi hücumların qarşısını kəsdi, hər iki tərəfin geri çəkilməsini dəstəklədi və bundan başqa hər iki tərəfə bölgədəki dəstələrinin təchiz edilməsinə icazə verdi.
15 iyun 1946-cı ildə hazırlıq dövrü başa çatdıqdan sonra Mamaşahda yerləşən İkinci Kürd Alayı artilleriya, tanklar və hərbi təyyarələrlə dəstəklənmiş 2 İran batalyonun hücumuna məruz qaldı. Kürdlərin məğlubiyyəti nəticəsində İran dağlıq əraziləri zəbt etdi dağlıq ərazilərdə hərbi nəzarət qalaları qurdu və bu ərazilərdə hərbi dəstələr saxlamağa başladı. Mamaşah döyüşündən sonra dəstələrin qıtlığı üzündən Mahabad Cümhuriyyətinin vəziyyəti ağırlaşdı.
Qazi Muhammədin zəifləmiş hökumətinə qəbilə dəstəyi olaraq Bərzaninin peşmərgə dəstələri Mahabadın hərbi qüvvələri bölgəni kimi tərk etdi. Nəticədə Mahabadın mövqeləri 1946-cı ilin sonlarından başlayaraq ümidsiz qalmağa başladı. Hətta sovetlərin vəd verdikləri köməkdə göndərilə bilmədi. Mahabad Cümhuriyyəti 1946-cı ilin deakbrında Cənubi Azərbaycanın işğalından sonra İran qüvvələrinin yenidən oranı öz tərkibinə qatması planlarının qarşısında olduqca ağır vəziyyətlə üzləşdi. Münaqişələrin qalmasına baxmayaraq tərəflər nəhayət danışıqlara başladılar. Bərzanilər həmçinin Peşmərgə və onların ailələri 15 dekabr 1946-cı ildə Naqada bölgəsindən geri çəkildilər və İran ordusu Mahabbada daxil oldu və beləcə 1 il sürən Kürd Respublikasına son qoyuldu.
Mahabbad qüvvələrinin tərk silah edilməsi üçün cəhdlər edilsədə Peşmərgə özlərinə aid olan bir çox silahın qaçaqmalçılıq yolu ilə yayındırılmasına nail oldu. 1947-ci ilin martında onlar düşmənləri olan İran qüvvəkləri ilə yenidən üz-üzə gəldilər. Mart boyunca müxtəlif döyüşlərdə Peşmərgə özlərini bir neçə hücumdan qorumağa müvəffəq olsa da İran qüvvələrinin davam edən hücumları Bərzanilərə yeni kürd əsgərlərin toplamağını labüd etdi. Peşmərgə hətta bir neçə döyüşdə uğur qazanarkən bunlara Nalos döyüşüdə daxildir ki məhz bu döyüşdə onlar öz artilleriyalarını uğurla istifadə edərək bir çox İran əsgərini məhv etdilərki buraya İran komandiri Kolonel Kalaşidə daxil idi. Həmçinin bir çox İran əsgəri əsir götürüldü. İran ordusunun pusquya düşməsi nəticəsində 50 İran əsgəri öldürüldü və İran leytenantı Cahabani və onun oğlu general Cahabani əsir götürüldü. Amma davamlı olaraq ciddi hücum altında qalan Mustafa Bərzani və onun qüvvələri sərhədə doğru qaçaraq İraq Kürdüstanına qaçmağı bacardılar.
Peşmərgə və Bərzani rəhbərliyi İraqda iki dalğada, İraq polisinin və jaş qüvvələrinin aradan qaldırılmasına müvəffəq olsa da Barzan yolunda qarşılaşdıqları Şeyx Əhməd Barzani, İraq hökuməti tərəfindən həbs olundu və Mustafa Barzaninin təslim olması tələb edildi. İraqlılar Mustafanın məğlub edilməsi və təslim olması üçün qoşunlarını hazırlamağa başladığı anda o Sovet İttifaqına təxliyə olunması qərarına gəldi. Səyahət 1947-ci ilin Mayında başladı və Bərzaninin qüvvələri İran hərbi birləşmələri ilə qarşıdurmaya girdi.
1947-ci il 9 İyunda Peşmərgə ordunun bir bölməsinə hücum etdi. İkitərəfli qarşıdurma ərzində Mustafa Bərzani və Əsəd Xoşavinin rəhbərliyi ilə Peşmərgə yüzlərlə İran əsgərini öldürdü bir neçə tankını artilleriya qurğusunu və 1 təyyarəni məhv etdi. Səyahətləri boyunca İran ordusundan qaçan və ya hücum edən Bərzanilər 500-dən çox Peşmərgə və onların ailəsi ilə birlikdə Araz çayını keçərək 1947-ci ilin 18 iyununda Sovet İttifaqına daxil oldular.
Diplomatik təzyiq və dəstək
Amerika Birləşmiş Ştatları Qızıl Ordunun İrandan geri çəkilməsi və sovet təsirinin azaltmaq məqsədiylə SSRİ üzərində qüvvətli təzyiqə başladı. Ardıyca ABŞ-nin rəsmi etirazı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası 1946-cı ilin yanvarın 30-u tarixində 2 qətnamə qəbul etdi; Sovetlərin cavabı 1946-cı il martın 24-də gəldi və dərhal çıxacağı ilə bağlı vəd versə də, amma əslində daha bir neçə həftə daha orada qaldı.
Baharın ikinci dövründə, ABŞ İranın SSRİ-nin hərəkətlərinə qarşı olan şikayəti əsasında Təhlükəsizlik Şurasında qəbul edilmiş 3 və 5 saylı qətnamələri dəstəklədi.
1946-cı ilin dekabr ayının üçüncü həftəsində ABŞ şah rejiminin Azərbaycan və Mahabbadı yenidən işğalını nəzərdə tutaraq göndərdiyi hərbi qüvvələri dəstəklədi. İranın Azərbaycan anklavı liderləri Azərbaycan SSR-ə qaçdılar, və Kürd Respublikasının liderləri ölümə məhkum edildilər. Onlar 1947-ci ildə Mahabbadın mərkəzində yerləşən Çahar Çerağ Meydanında asıldılar.
Dördüncü mərhələ 1947-ci ildə başladı və Sovetin planları İranın şimal ərazilərindəki neft yataqları məsələsinə yönəldi. Həmin ildə yeni məclis üçün keçirilmiş seçkidə yeni seçilmiş millət vəkilləri SSRİ-İran arasında neft müqaviləsini icra etməkdə həvəssiz idilər hansı ki məhz müqaviləyə əsasən SSRİ tərəfi burada 51% hissəyə və de-fakto nəzarətə sahib idi. 1947-ci ilin 11 sentyabrında ABŞ səfiri Corc. V Allen xarici hökumətlərin hədə ilə həyata keçirdikləri İranda gəlirli imtiyazlarını qorumalarını açıq şəkildə qınadı və İrana öz təbii resurlarından istifadəsilə bağlı azad seçim etməsilə bağlı ABŞ-nin tam dəstək verəcəyini bəyan etdi. Bu qəti formalı cəsarətləndirmə ilə İran hökuməti 1947-ci ilin 22 oktyabr tarixində 102-nin 2-yə fsəs sayı ilə SSRİ ilə imzalanan müqaviləni icra etməkdən imtina etdi.
Nəticə
Bu münaqişə Soyuq Müharibənin Avropadan kənar ilk epizodlardan biri idi və İkinci Dünya müharibəsində SSRİ VƏ ABŞ-nin birgə qazandıqları qələbənin ardınca hər iki ölkə arasında inkişaf edən və getdikcə mübahisəli siyasi münasibətlərdə bir faktor olmuşdur. Lenzovskiyə görə ABŞ prezidenti Trumanın hərəkətləri ABŞ ilə İran əlaqələrinin əsasını qoydu və Sovet sisteminin təbiətini və onun genişlənmə proseslərini həmçinin Sovet təhdidləri və təcavüzünü zəruri hallarda güc yolu ilə qarşısının alınmasına əsaslanırdı.
İstinadlar
- Michael G. Lortz. (Chapter 1, Introduction). The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga. pp.27-29. (PDF). October 29, 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-16.
- All the Shah's Men, Kinzer, p.65–66
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
1946 ci il Iran bohrani ve ya Azerbaycan bohrani Ikinci Dunya Muharibesinin bitmesinden derhal sonra Iran erazisinin isgalinin deyandirilmasi beyanatlarina baxmayaraq Sovet Ittifaqi terefinden basladilmis bohran Iranin isgali 1941 ci ilde Sovet ordusu terefinden simaldan ve Britaniya ordusu terefinden merkez ve cenub hisseden basladilmisdir Iran muharibe dovrunde amerikalilar ve britaniyalilar terefinden Sovet Ittifaqinin mubarize apardigi muharibe ile elaqedar muhum levazimatlarin techizati ucun dasima yolu kimi istifade olunurdu 1946 ci il Iran bohraniSoyuq muharibeAzerbaycanin azad edilmesinin dorduncu ildonumune hesr olunmus Iran poct markasiTarix noyabr 1945 15 dekabr 1946Yeri Iran Azerbaycan Milli Hokumeti Mahabad CumhuriyyetiNeticesi Iranin qelebesi Azerbaycan Milli Hokumetinin suqutu Mahabad Cumhuriyyetinin suqutuMunaqise terefleriIran Imperiyasi Terefinden desteklenmis ABS Boyuk Britaniya Azerbaycan Milli Hokumeti Mahabad Cumhuriyyeti Terefinden desteklenmis SSRIKomandan lar Mehemmed Rza Pehlevi Haci Eli Rezmara Seyid Cefer Piseveri Qazi MehemmedTereflerin quvvesiIran ordusu azerbaycanlilardan ibaret mudafie desteleri 12 750 neferlik suvari ve atli Pesmerge doyusculeri Kurd qebileleri ItkilerNamelum Namelum Vikianbarda elaqeli mediafayllar 1941 ci ilin avqustunda Amerika Birlesmis Statlari bu meselede neytral movqede deyanirdi ve Ikinci Dunya Muharibesine doyusen teref kimi heleki qosulmamisdir Buna gore de muttefiqler kimi taninan blok prinsip olaraq Polsa ve Fransanin 1939 1940 ci illerde alman ordusu terefinden isgalina muvafiq olaraq Birlesmis Kralliq ve Sovet Ittifaqindan ibaret idi Blok 1941 ci ilin iyun ayinda SSRI nin qerb erazilerinin almanlar terefinden isgalina cavab olaraq yaradilmisdir Iranin isgali sonrasinda muttefiqler qarsidaki 6 ay erzinde bir birleri ile muvcud olan dusmenciliklerine son verecekleriyle bagli raziliga geldiler Amma 1946 ci ilde bu razilasmanin bitmesine az qalmis Iosif Stalinin rehberliyi altinda sovet ordusu Iranda qaldi ve onun Irandaki terefdarlari Azerbaycan Milli Hokumetini yaratdi 1945 ci ilin sonlarinda Azerbaycan Milli Hokumetinin ardinca Mahabad Cumhuriyyeti yarandi Tezlikle kurd ve Azerbaycan Hokumeti quvveleri birlikde Sovet Ittifaqi terefinden destek alaraq herbi telimlere basladi Bu donemde artiq onlar Iran quvveleri ile doyusurduler ve neticede 2000 nefer itki verdiler Iranin bas naziri olmus Ehmed Qevam ile aparilan danisiqlar ve ABS nin Sovet Ittifaqina qarsi etdiyi tezyiqler neticesinde SSRI geri cekilmeye mecbur qaldi Bu bohranin qigilcimlari gorunen Soyuq muharibenin ilk munaqiselerinden biri kimi qebul edilir ArxaplanAlmanniyanin Sovet Ittifaqi ile movcud olan muqavileni pozduqdan ve 1941 ci ilin iyununda SSRI ye hucumundan sonra avqustun iyirmi besi Boyuk Britaniya ve SSRI profilaktik tedbir kimi Irana hucum ederek onu birlikde isgal etdiler ve bu isgala Lend liz muqavilesine gore SSRI ye catdirilacaq levazimatlara qarsi bir mudafie qapisi olaraq haqq qazandirdilar Neticede Rza sah Pehlevi oz taxtindan geri cekilerek Mavrikiye surgun olundu Onun oglu Mehemmed Rza Pehlevi ise yeni monarx kimi taxta cixdi 1942 ci ilin yanvar ayinda aralarinda imzalanan Ucler pakti sayesinde beyan edilirdi ki ordularinin Irandaki movcudlugu hec bir isgal xarakteri dasimir Iran onlarin muttefiqi sayilir ve muharibe basa catacagi gunden etibaren yalniz 6 ay burada qalacaqlari ile bagli soz verirdiler Muharibenin davam etdiyi muddetde Boyuk Britaniya ve SSRI Irani Ucuncu Reyxe qarsi vurusan SSRI nin lazimi levazimatlarla temin edilmesine komek eden xett olaraq istifade etdiler Hemcinin ABS nin otuz ucuncu qeyri doyus qosunlari bu levazimatlarin oturulmsei ucun Irana catdi ve sonradan bu Iran vasitesile olan tranzit Qelebeye aparan korpu kimi adlandirilmaga basladi 1943 cu ilde bas tutmus Tehran konfransinda boyuk ucluk birlikde Iranin gelecek suverenliyi ile bagli yeni teminatlar verdiler Hemcinin savasdan sonraki yenidenqurma ve inkisafla bagli oz desteklerini ved etdiler Baxmayaraq ki Almaniyanin Potsdam konfransinda teslim olma aktini imzalamasindan sonra Iranin isgali basa catdi amma Stalin Corcilin 1943 cu ilde bas tutmus Tehran konfransinda sonra teklif etdiyi muttefiqlerin konfransdan sonra Irandan geri cekilmesi teklifine qarsi olmusdur 1945 ci ilin sentyabr ayinda Yaponiya uzerinde qelebeden sonra ilk olaraq ABS daha sonra ise Boyuk Britaniya muqavilede nezerde tutuldugu kimi qosunlarini geri cekdi Sovet Ittifaqi anlasmanin sertlerine pozan tek teref deyildi bu zaman onlar qosunlarini cenuba teref yoneltdi 1945 ci ilin dekabrin ortalarindan etibaren qosunlarin ve gizli polisin xidmetlerinden istifade ederek Iran erazisinde 2 Xalqlarin Demokratik Respublikalari nin esasini qoydular Bunlar Seyid Cefer Piseverinin basciliq etdiyi Azerbaycan Milli Hokumeti ve Qazi Muhemmedin basciliq etdiyi Mahabad Cumhuriyyeti idi Azerbaycan Milli HokumetiEsas meqale Azerbaycan Milli Hokumeti Azerbaycan Demokratik Firqesi ADF 1945 ci ilin sentyabrinda yaradilmis ve rehberi uzun zaman Gilan bolgesinde inqilabi herekatinda rehberi olmus Seyid Cefer Piseveri idi Azerbaycan Demokrat Firqesi Sovet ordusunun Iran herbi quvvelerinin mudaxile etmesine engel yaradaraq Firqenin Cenubi Azerbaycan boyunca genislenmesine komek olmusdur 1945 ci il sentyabrin ilk heftesinde Azerbaycan Demokrat Firqesi ozu Cenubi Azerbaycanin idare edilmesini beyan etdi liberal demokratik deyisikliklerle bagli ved verdi ve erazisinde fealiyyet gostermis Iran kommunist partiyasi sayilan Iran Tude Partiyasinin fealiyyetine son qoydu 1945 ci ilin sentyabrin sonlarinda Azerbaycan Demokratik Partiyasi ozunun ilk qurultayinda kendlilerden ibaret milis desteleri formalasdirmaqla bagli selahiyyet qazandi ki mehz bu desteler 1945 ci ilin noyabrin ortalarinda butun hokumet menteqelerini tutdu ve Cenubi Azerbaycan 39 milli uzvden ibaret ve bascidan ibaret olmayan musteqil respublikaya cevrildi Bu qisa omurlu respublikanin bas naziri Ehmed Kordari olmusdur Baxmayaraq ki Sovetler evvelce yeni muxtar qurumu destekledi ve Iran ordusuna erazide dovlet nezaretini berpa etmesine mane olsa da bu veziyyet cox uzun cekmedi SSRI nin geri cekilmesinden sonra Iran ordusu 1946 ci ilin dekabr ayinda erazileri isgal etdi Piseveri ve onun kabineti Sovet Ittifaqina qacmaq mecburiyyetinde qaldi Kurd Mahabad CumhuriyyetiEsas meqale Mahabad Cumhuriyyeti Mahabad Cumhuriyyeti 1945 ci ilin dekabrind elan edilmisdir Yeni yaranmis ve sovetler terefinden tesdiqlenmis kurd respublikanin dini rehberi Qazi Muhammed olmusdur Sovetlerin qarsi olmasina baxmayaraq Mustafa Berzani Mahabad Cumhuriyyetinde Pesmerge adlanan yeni herbi quvve yaratdi Berzaninin tehlukesizlik desteyi ile 60 kurd lider KDP nin ilk partiya platformu yaradildi ve Qazi Muhammed 1946 ci ilin 22 yanvarinda onun ilk prezidenti secildi Kurd desteleri Sovet odusunun kapitani Salaheddin Kazimov terefinden teskil edilir ve melumatlanirdi Sovetler en azi 60 kurdu Sovet Azerbaycanina herbi telimler meqsediyle gondermekle oz nufuzlarini artirdilar Umumilikde ise Mahabad ordusunda 70 feal zabit 40 cavus ve 1200 alt qrup esgerlerden ibaret idi 29 aprel 1946 ci ilde Mahabad Cumhuriyyetinin Azerbaycan ile bagladigi herbi terefdasliqla bagli muqavilesinden 5 gun sonra Qehrava respublikasinin cenub serqinde yerlesen Birinci Kurd Alayi artilleriya ve suvari destelerden ibaret 600 iranli esgerin hucumuna meruz qaldi Bu doyusde Berzaninin rehberliyi altinda olan pesmerge iran quvvelerine qarsi ugurla doyusdu ve Qehravaya catan ilk iran destelerini pusquya salaraq 21 esgerini oldurmus 17 esgeri yaralamis ve 40 neferi esir goturmekle Mahabad Cumhuriyyetinin ilk qelebesinin esasi qoyulmusdur Mahabad pesmerge destelerinin hemcinin 1946 ci ilin mayinda bolgede iran kesfiyyat quvveleriyle doyusu bas tutmusdu Kurd hucumlari hemin ayda sovetlerin tesirinin bolgede legv olmasinda rol oynamis Sovet Iran neft anlasmasindan sonra azalmaga basladi Kurd desteleri ve Iran generali Eli Razmara arasinda 3 may 1946 ci ilde imzalanmis ateskes muqavilesi hucumlarin qarsisini kesdi her iki terefin geri cekilmesini destekledi ve bundan basqa her iki terefe bolgedeki destelerinin techiz edilmesine icaze verdi 15 iyun 1946 ci ilde hazirliq dovru basa catdiqdan sonra Mamasahda yerlesen Ikinci Kurd Alayi artilleriya tanklar ve herbi teyyarelerle desteklenmis 2 Iran batalyonun hucumuna meruz qaldi Kurdlerin meglubiyyeti neticesinde Iran dagliq erazileri zebt etdi dagliq erazilerde herbi nezaret qalalari qurdu ve bu erazilerde herbi desteler saxlamaga basladi Mamasah doyusunden sonra destelerin qitligi uzunden Mahabad Cumhuriyyetinin veziyyeti agirlasdi Qazi Muhammedin zeiflemis hokumetine qebile desteyi olaraq Berzaninin pesmerge desteleri Mahabadin herbi quvveleri bolgeni kimi terk etdi Neticede Mahabadin movqeleri 1946 ci ilin sonlarindan baslayaraq umidsiz qalmaga basladi Hetta sovetlerin ved verdikleri komekde gonderile bilmedi Mahabad Cumhuriyyeti 1946 ci ilin deakbrinda Cenubi Azerbaycanin isgalindan sonra Iran quvvelerinin yeniden orani oz terkibine qatmasi planlarinin qarsisinda olduqca agir veziyyetle uzlesdi Munaqiselerin qalmasina baxmayaraq terefler nehayet danisiqlara basladilar Berzaniler hemcinin Pesmerge ve onlarin aileleri 15 dekabr 1946 ci ilde Naqada bolgesinden geri cekildiler ve Iran ordusu Mahabbada daxil oldu ve belece 1 il suren Kurd Respublikasina son qoyuldu Mahabbad quvvelerinin terk silah edilmesi ucun cehdler edilsede Pesmerge ozlerine aid olan bir cox silahin qacaqmalciliq yolu ile yayindirilmasina nail oldu 1947 ci ilin martinda onlar dusmenleri olan Iran quvvekleri ile yeniden uz uze geldiler Mart boyunca muxtelif doyuslerde Pesmerge ozlerini bir nece hucumdan qorumaga muveffeq olsa da Iran quvvelerinin davam eden hucumlari Berzanilere yeni kurd esgerlerin toplamagini labud etdi Pesmerge hetta bir nece doyusde ugur qazanarken bunlara Nalos doyusude daxildir ki mehz bu doyusde onlar oz artilleriyalarini ugurla istifade ederek bir cox Iran esgerini mehv etdilerki buraya Iran komandiri Kolonel Kalaside daxil idi Hemcinin bir cox Iran esgeri esir goturuldu Iran ordusunun pusquya dusmesi neticesinde 50 Iran esgeri olduruldu ve Iran leytenanti Cahabani ve onun oglu general Cahabani esir goturuldu Amma davamli olaraq ciddi hucum altinda qalan Mustafa Berzani ve onun quvveleri serhede dogru qacaraq Iraq Kurdustanina qacmagi bacardilar Pesmerge ve Berzani rehberliyi Iraqda iki dalgada Iraq polisinin ve jas quvvelerinin aradan qaldirilmasina muveffeq olsa da Barzan yolunda qarsilasdiqlari Seyx Ehmed Barzani Iraq hokumeti terefinden hebs olundu ve Mustafa Barzaninin teslim olmasi teleb edildi Iraqlilar Mustafanin meglub edilmesi ve teslim olmasi ucun qosunlarini hazirlamaga basladigi anda o Sovet Ittifaqina texliye olunmasi qerarina geldi Seyahet 1947 ci ilin Mayinda basladi ve Berzaninin quvveleri Iran herbi birlesmeleri ile qarsidurmaya girdi 1947 ci il 9 Iyunda Pesmerge ordunun bir bolmesine hucum etdi Ikiterefli qarsidurma erzinde Mustafa Berzani ve Esed Xosavinin rehberliyi ile Pesmerge yuzlerle Iran esgerini oldurdu bir nece tankini artilleriya qurgusunu ve 1 teyyareni mehv etdi Seyahetleri boyunca Iran ordusundan qacan ve ya hucum eden Berzaniler 500 den cox Pesmerge ve onlarin ailesi ile birlikde Araz cayini kecerek 1947 ci ilin 18 iyununda Sovet Ittifaqina daxil oldular Diplomatik tezyiq ve destekAmerika Birlesmis Statlari Qizil Ordunun Irandan geri cekilmesi ve sovet tesirinin azaltmaq meqsediyle SSRI uzerinde quvvetli tezyiqe basladi Ardiyca ABS nin resmi etirazi Birlesmis Milletler Teskilatinin Tehlukesizlik Surasi 1946 ci ilin yanvarin 30 u tarixinde 2 qetname qebul etdi Sovetlerin cavabi 1946 ci il martin 24 de geldi ve derhal cixacagi ile bagli ved verse de amma eslinde daha bir nece hefte daha orada qaldi Baharin ikinci dovrunde ABS Iranin SSRI nin hereketlerine qarsi olan sikayeti esasinda Tehlukesizlik Surasinda qebul edilmis 3 ve 5 sayli qetnameleri destekledi 1946 ci ilin dekabr ayinin ucuncu heftesinde ABS sah rejiminin Azerbaycan ve Mahabbadi yeniden isgalini nezerde tutaraq gonderdiyi herbi quvveleri destekledi Iranin Azerbaycan anklavi liderleri Azerbaycan SSR e qacdilar ve Kurd Respublikasinin liderleri olume mehkum edildiler Onlar 1947 ci ilde Mahabbadin merkezinde yerlesen Cahar Cerag Meydaninda asildilar Dorduncu merhele 1947 ci ilde basladi ve Sovetin planlari Iranin simal erazilerindeki neft yataqlari meselesine yoneldi Hemin ilde yeni meclis ucun kecirilmis seckide yeni secilmis millet vekilleri SSRI Iran arasinda neft muqavilesini icra etmekde hevessiz idiler hansi ki mehz muqavileye esasen SSRI terefi burada 51 hisseye ve de fakto nezarete sahib idi 1947 ci ilin 11 sentyabrinda ABS sefiri Corc V Allen xarici hokumetlerin hede ile heyata kecirdikleri Iranda gelirli imtiyazlarini qorumalarini aciq sekilde qinadi ve Irana oz tebii resurlarindan istifadesile bagli azad secim etmesile bagli ABS nin tam destek vereceyini beyan etdi Bu qeti formali cesaretlendirme ile Iran hokumeti 1947 ci ilin 22 oktyabr tarixinde 102 nin 2 ye fses sayi ile SSRI ile imzalanan muqavileni icra etmekden imtina etdi NeticeEsas meqale Soyuq muharibe Bu munaqise Soyuq Muharibenin Avropadan kenar ilk epizodlardan biri idi ve Ikinci Dunya muharibesinde SSRI VE ABS nin birge qazandiqlari qelebenin ardinca her iki olke arasinda inkisaf eden ve getdikce mubahiseli siyasi munasibetlerde bir faktor olmusdur Lenzovskiye gore ABS prezidenti Trumanin hereketleri ABS ile Iran elaqelerinin esasini qoydu ve Sovet sisteminin tebietini ve onun genislenme proseslerini hemcinin Sovet tehdidleri ve tecavuzunu zeruri hallarda guc yolu ile qarsisinin alinmasina esaslanirdi IstinadlarMichael G Lortz Chapter 1 Introduction The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga pp 27 29 PDF October 29 2013 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 16 All the Shah s Men Kinzer p 65 66