Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İngilis təri (lat. sudor anglicus, ing. sweating sickness) — 1485 və 1551-ci illərdə Avropada (ilk əvvəl İngiltərədə Tüdorların hakimiyyəti zamanı) çoxlu sayda ölümlə müşahidə olunan yoluxucu xəstəlik.
Epidemiya
"İngilis təri" qeyri-ingilis mənşəlidir və İngiltərəyə Tüdorlar sülaləsi ilə birlikdə gəlmişdir. 1485-ci ilin avqustunda Bretanda yaşayan Uelsdə məskunlaşdıqdan sonra kral III Riçarda qalib gələrək Londona kral VII Henrix adı ilə daxil olmuşdur. Onun qoşunlarının əsas hissəsini təşkil edən fransız və bretonlu muzdluların dabanında xəstəlik var idi. İki həftə ərzində peyda olmuşdu. Londonda 1 ay ərzində (sentyabr-oktyabr) bir neçə min insan bu xəstəlikdən dünyasını dəyişmişdir. Sonra epidemiya sakitləşmişdi. Xalq bunu VII Henrix üçün pis əlamət hesab etmişdir.
1492-ci ildə bu xəstəlik İrlandiyaya ingilis taunu kimi yayılmışdır. Lakin bir sıra tədqiqatçılar bu xəstəliyin qızdırma olması bildirilmişdir.
1507 və 1517-ci illərdə bu xəstəlik yenidən ölkədə yayılmağa başladı. Oksford və Kembric şəhərlərində əhalinin yarısı bu xəstəlikdən dünyasını dəyişmişdir. Bu vaxt ərzində xəstəlik qitədə nüfuz etməyə başlayır. Əsasən Kale (o dövrdə ingilislərin hakimiyyəti altında idi) və Antverpendə yayılmışdı.
1528-ci ilin mayında xəstəlik dördüncü dəfə İngiltərədə peyda olmuş və bütün ölkə ərazisinə yayılmışdır. VII Henrix xəstəlik səbəbindən öz iqamətgahını və Londonu tərk etməyə məcbur olur. Bu dəfə xəstəlik qitədə daha ciddi nüfuz etməyə başladı. İlk əvvəl Hamburqda peyda olduqdan sonra, şərqə doğru Polşaya, Böyük Litva knyazlığına, Böyük Moskva knyazlığına, daha sonra şimala Norveçə və İsveçə doğru yayılmağa başlamışdır. Adətən xəstəlik peyda olduğu ərazidə 2 həftədən çox davam etmirdi. Lakin bu xəstəlik Fransa və İtaliyadan yan keçmişdir. İlin axırında bu xəstəlik hər yerdə yox oldu, ancaq İsveçrədə növbəti ilin sonuna qədər qalmışdır.
Sonuncu dəfə bu xəstəlik 1551-ci ildə yenidən peyda olmuşdur. Bu xəstəliyin şahidi kimi məşhur ingilis həkimi xüsusi kitabda təsvir etmişdir: A Boke or Counseill Against the Disease Commonly Called the Sweate, or Sweatyng Sicknesse.
XVIII-XIX əsrlərdə Fransada buna oxşar "pikardiya təri" adlanan xəstəlik peyda olmuşdur. Lakin bu xəstəlik ingilis tərindən fərqli olaraq dəridə ləkələrlə və sızanaqlarla müşahidə olunmuşdur.
Bu xəstəlik ilk dəfə peyda olduqda bundan Londonun 2 lord-meri, 6 oldermeni və 3 şerifi dünyasını dəyişmişdir. Bu xəstəlikdən kral ailəsi olan Tüdorlara yaxın olan insanlar vəfat etmişdir.
Deyilənə görə, VIII Henrixin gələcək həyat yoldaşı olacaq Anna Boleyn 1528-ci ildə "ingilis təri"nə yoluxmuş, lakin bu xəstəlikdən sağala bilmişdir.
Simptomları
Bu xəstəlik güclü titrəmə, başgicəllənməsi və baş ağrısı, həmçinin boyunda, çiyinlərdə və əzalarda güclü ağrılarla başlayırmış. Bu haldan 3 saat sonra güclü tər, yanğı, nəbzin sürətlə vurulması, ürəkdə ağrı başlayır. Bu zaman dəridə heç bir sızanaq peyda olmurdu. Bu xəstəliyin əsas əlaməti güclü şəkildə yuxuya getmə idi. Hesab olunurdu ki, bu xəstəliyə tutulmuş insana yatmağa icazə versən, o yuxudan ayılmaya da bilər.
Bir dəfə bu güclü qızdırmadan canını qurtara bilən insan ikinci dəfə bu baş verəndə artıq sağ qalmırdı.
Frensis Bekon "VII Henrixin hakimiyyət tarixi" əsərində bu xəstəlik haqda belə yazmışdı:
 | Elə bu vaxtlar, payızda - sentyabrın sonunda Londonda və krallığın digər yerlərində indiyədək məlum olmayan bir epidemiya yayılmağa başlamışdır. Buna tutulan xəstə 24 saat ərzində ölmürdüsə, bununla onu bundan xilas olmuş hesab etmək olardı. Bu xəstəliyin yayılması sentyabrın 21-də başlayıb oktyabrın axırlarında dayanmışdır. Bu xəstəlik nə tacqoyma mərasiminə, nə də bundan 7 gün sonra baş tutacaq parlamentin iclasının keçirilməsinə mane olmuşdur. Bu taun idi, lakin bu xəstəlik çibanla, bənövşəyi və mavi ləkələrlə müşahidə olunmamışdır. Əgər xəstəni daima orta temperaturda saxlasalar, onun paltarı və ocağa baxsalar, onu soyuğa verməsəydilər o adətən sağalırdı. Lakin bu xəstəlikdən sağalmanın əlacı tapılana qədər saysız hesabsız insan bu xəstəlikdən dünyasını dəyişmişdir. |  |
Səbəbləri
"İngilis təri"nin səbəbləri sirr olaraq qalır. Belə ki Tomas Mor və ondan sonrakılar bunu təbiətdəki çirkli və zərərli maddələrlə əlaqələndirirdilər.
Ədəbiyyat
- Karl Sudhoff: Ein Regiment gegen den «Englischen Schweiß» (sudor anglicus). Fliegendes Blatt aus dem Schweißsuchtjahr 1529, in: ArchGeschMed 1, 1907, S. 72
- Gunter Mann: Euricius Cordus. Der Englische Schweiß. 1529 hrsg. und mit einem Nachwort von G. Mann, Marburg, 1967
- G. Thwaites, M. Taviner, V. Gant: The English Sweating Sickness, 1485 to 1551. In: The New England Journal of Medicine, 336.1997; S. 580—582
- E. Bridson — «The English 'sweate' (Sudor Anglicus) and Hantavirus pulmonary syndrome» in Br J Biomed Sci. 2001;58(1):1-6.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ingilis teri lat sudor anglicus ing sweating sickness 1485 ve 1551 ci illerde Avropada ilk evvel Ingilterede Tudorlarin hakimiyyeti zamani coxlu sayda olumle musahide olunan yoluxucu xestelik Henrix Rits terefinden cap edilmis traktatda ingilis teri haqdaEpidemiya Ingilis teri qeyri ingilis menselidir ve Ingiltereye Tudorlar sulalesi ile birlikde gelmisdir 1485 ci ilin avqustunda Bretanda yasayan Uelsde meskunlasdiqdan sonra kral III Ricarda qalib gelerek Londona kral VII Henrix adi ile daxil olmusdur Onun qosunlarinin esas hissesini teskil eden fransiz ve bretonlu muzdlularin dabaninda xestelik var idi Iki hefte erzinde peyda olmusdu Londonda 1 ay erzinde sentyabr oktyabr bir nece min insan bu xestelikden dunyasini deyismisdir Sonra epidemiya sakitlesmisdi Xalq bunu VII Henrix ucun pis elamet hesab etmisdir 1492 ci ilde bu xestelik Irlandiyaya ingilis taunu kimi yayilmisdir Lakin bir sira tedqiqatcilar bu xesteliyin qizdirma olmasi bildirilmisdir 1507 ve 1517 ci illerde bu xestelik yeniden olkede yayilmaga basladi Oksford ve Kembric seherlerinde ehalinin yarisi bu xestelikden dunyasini deyismisdir Bu vaxt erzinde xestelik qitede nufuz etmeye baslayir Esasen Kale o dovrde ingilislerin hakimiyyeti altinda idi ve Antverpende yayilmisdi 1528 ci ilin mayinda xestelik dorduncu defe Ingilterede peyda olmus ve butun olke erazisine yayilmisdir VII Henrix xestelik sebebinden oz iqametgahini ve Londonu terk etmeye mecbur olur Bu defe xestelik qitede daha ciddi nufuz etmeye basladi Ilk evvel Hamburqda peyda olduqdan sonra serqe dogru Polsaya Boyuk Litva knyazligina Boyuk Moskva knyazligina daha sonra simala Norvece ve Isvece dogru yayilmaga baslamisdir Adeten xestelik peyda oldugu erazide 2 hefteden cox davam etmirdi Lakin bu xestelik Fransa ve Italiyadan yan kecmisdir Ilin axirinda bu xestelik her yerde yox oldu ancaq Isvecrede novbeti ilin sonuna qeder qalmisdir Sonuncu defe bu xestelik 1551 ci ilde yeniden peyda olmusdur Bu xesteliyin sahidi kimi meshur ingilis hekimi xususi kitabda tesvir etmisdir A Boke or Counseill Against the Disease Commonly Called the Sweate or Sweatyng Sicknesse XVIII XIX esrlerde Fransada buna oxsar pikardiya teri adlanan xestelik peyda olmusdur Lakin bu xestelik ingilis terinden ferqli olaraq deride lekelerle ve sizanaqlarla musahide olunmusdur Bu xestelik ilk defe peyda olduqda bundan Londonun 2 lord meri 6 oldermeni ve 3 serifi dunyasini deyismisdir Bu xestelikden kral ailesi olan Tudorlara yaxin olan insanlar vefat etmisdir Deyilene gore VIII Henrixin gelecek heyat yoldasi olacaq Anna Boleyn 1528 ci ilde ingilis teri ne yoluxmus lakin bu xestelikden sagala bilmisdir SimptomlariBu xestelik guclu titreme basgicellenmesi ve bas agrisi hemcinin boyunda ciyinlerde ve ezalarda guclu agrilarla baslayirmis Bu haldan 3 saat sonra guclu ter yangi nebzin suretle vurulmasi urekde agri baslayir Bu zaman deride hec bir sizanaq peyda olmurdu Bu xesteliyin esas elameti guclu sekilde yuxuya getme idi Hesab olunurdu ki bu xesteliye tutulmus insana yatmaga icaze versen o yuxudan ayilmaya da biler Bir defe bu guclu qizdirmadan canini qurtara bilen insan ikinci defe bu bas verende artiq sag qalmirdi Frensis Bekon VII Henrixin hakimiyyet tarixi eserinde bu xestelik haqda bele yazmisdi Ele bu vaxtlar payizda sentyabrin sonunda Londonda ve kralligin diger yerlerinde indiyedek melum olmayan bir epidemiya yayilmaga baslamisdir Buna tutulan xeste 24 saat erzinde olmurduse bununla onu bundan xilas olmus hesab etmek olardi Bu xesteliyin yayilmasi sentyabrin 21 de baslayib oktyabrin axirlarinda dayanmisdir Bu xestelik ne tacqoyma merasimine ne de bundan 7 gun sonra bas tutacaq parlamentin iclasinin kecirilmesine mane olmusdur Bu taun idi lakin bu xestelik cibanla benovseyi ve mavi lekelerle musahide olunmamisdir Eger xesteni daima orta temperaturda saxlasalar onun paltari ve ocaga baxsalar onu soyuga vermeseydiler o adeten sagalirdi Lakin bu xestelikden sagalmanin elaci tapilana qeder saysiz hesabsiz insan bu xestelikden dunyasini deyismisdir Sebebleri Ingilis teri nin sebebleri sirr olaraq qalir Bele ki Tomas Mor ve ondan sonrakilar bunu tebietdeki cirkli ve zererli maddelerle elaqelendirirdiler EdebiyyatKarl Sudhoff Ein Regiment gegen den Englischen Schweiss sudor anglicus Fliegendes Blatt aus dem Schweisssuchtjahr 1529 in ArchGeschMed 1 1907 S 72 Gunter Mann Euricius Cordus Der Englische Schweiss 1529 hrsg und mit einem Nachwort von G Mann Marburg 1967 G Thwaites M Taviner V Gant The English Sweating Sickness 1485 to 1551 In The New England Journal of Medicine 336 1997 S 580 582 E Bridson The English sweate Sudor Anglicus and Hantavirus pulmonary syndrome in Br J Biomed Sci 2001 58 1 1 6