Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Üzərliktəpə — Azərbaycanın Ağdam rayonunun Ağdam şəhəri ərazisində qədim yaşayış yeri. Yaşayış yeri Ağdam şəhərinin yaxınlığında yerləşir. Üzərliktəpə təxminən eradan əvvəl II minilliyin sonunda cəmi 3,5 m hündürlüyündə olmuşdur. Üzərliktəpə yaşayış yeri ilk şəhər mədəniyyətini özündə əks etdirən nadir abidələrdəndir.
| Üzərliktəpə | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Ağdam |
| Yerləşir | Xındırıstan kəndi |
| Aidiyyatı | Orta Tunc dövrü |
| Sahəsi | 3 ha |
| Vəziyyəti | naməlum |
| | |
Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni
Üzərliktəpəni Ağdamdan Ağcabədiyə gedən indiki şose yolu qismən dağıtmışdır. Təpənin qərb hissəsi hazırda qəbiristanlığa çevrilmişdir.
Hələ 1954-cü ildə bu təpə bir çox Azərbaycan və rus alimlərinin diqqətini cəlb etmişdi. Ən maraqlısı o idi ki, bu təpə heç də kurqanlar kimi süni sürətdə yaradılmamışdır. Yəni o, təbii təpədir. Digər tərəfdən yol çəkənlər tərəfindən bu təbii təpənin dağıdılmış hissəsində 3–4 min il bundan əvvələ aid xeyli maddi mədəniyyət qalıqları toplanmışdır. Əlbəttə, alimləri ən çox düşündürən də bu tapıntı təpənin orta qatına necə düşməsi, təpədə daha nə kimi qalıqların mövcud olması, bir sözlə bu sirli təpənin taleyi idi. Alimlər arasında mübahisə edənlər də vardı. Bəziləri onun ən qədim zamanlardan qəbiristanlıq olduğunu iddia edir, başqaları isə təpənin yaşayış yeri olduğunu söyləyirdilər.
Bütün bu mübahisələrə son qoymaq üçün Sankt-Peterburqlu alim A. A. Gessen təpədə qazıntı işləri aparmağı məqsədəuyğun hesab etdi. Qazıntı işinə zərurət doğuran səbəblərdən biri də o idi ki, ümumiyyətlə 1950-ci illərə kimi Qarabağda Tunc dövrünə aid yaşayış yerləri tədqiq edilməmişdi. Ona görə də Qarabağın 3–4 min il bundan əvvəlki sakinlərinin yaşayış yerlərinin xarakterini, onların məişətini, evlərinin quruluşunu, tikinti materiallarının növünü və s. öyrənmək üçün belə abidələrin tədqiqinin böyük əhəmiyyəti vardı. Yalnız yaşayış yerləri əhalinin maddi və mənəvi həyat səviyyəsini öyrənməyə kömək edə bilərdi.
Mil düzünün arxeoloji cəhətdən tədqiq olunmuş yeganə qədim yaşayış yeri Üzərliktəpədir. Bu abidə Ağdam şəhərindən şərqdə, coğrafi cəhətdən əlverişli mövqedə yerləşir. Yaşayış yeri düzgün olmayan oval plana malikdir. Onun şimaldan cənuba doğru ən geniş dairəsinin diametri 202 m-dir. Arxeoloji qazıntılar 484 m2 sahədə aparılmışdır. Təbii təpə üzərində salınan yaşayış yerində mədəni təbəqənin qalınlığı 3 m-dir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı 3 tikinti qatı aşkar olunmuşdur. Birinci tikinti qatı müxtəlif məqsədli çalaların olması ilə xarakterizə edilir. Onların bir hissəsi mətbəx artıqları və küllə dolmuşdur. İçərisinə saman döşənmiş çalalardan isə heyvanları saxlamaq üçün istifadə olunmuşdur. Bu təbəqədə dirəklərdən düzəldilmiş yaşayış binasının qalıqları aşkar olunmuşdur. Onun divarları qalın çubuqlardan toxunmuş və gillə suvanmışdır. Binanın dam örtüyü ağac qabıqları ilə, torpaq döşəməsi isə həsirlə örtülmüşdür. Döşəmədə gil qab qırıqları, dağılmış ocağın içərisində gil soba qalıqları aşkar olunmuşdur. Ocaqdan tapılan gil butənin içərisində donmuş metal ərintisi olduğu müəyyən edilmişdir. Ocağın yaxınlığından çay daşından dəstələr, sürtgəclər və daş qəliblər əldə edilmişdir. Bu ev K. X. Kuşnareva tərəfindən "tökməçi evi" kimi xarkterizə edilmişdir. Bu təbəqədən aşkar olunan gil əşyalar mətbəx və məişət qabları olmaqla 2 qrupa bölünmüşdür. Keramika məmulatı boz və ya qara rəngdə bişirilmişdir. Məişət qabları yaxşıca cilalanmışdır. Qablar müxtəlif motivli cızma ornamentlərlə naxışlanmışdır.
Ocaq qalıqları, təsərrüfat quyuları və arxeoloji materialların zənginliyi ilə seçilən orta təbəqənin qalınlığı 1,5 m-dir. Bu təbəqədə bütün yaşayış yerini çevrələyən möhtəşəm müdafiə divarının qalıqları aşkar edilmişdir. Çiy kərpicdən hörülən müdafiə divarının uzunluğu 35 m, eni 3 m, hündürlüyü 1 m-dir. Onun giriş qapılarından biri kontrforslarla möhkəmləndirilmişdir. Torpaq döşəməli və ağac örtüklü evlərin qalıqları müdafiə divarının içəri tərəfində aşkar olunmuşdur. Bu dövrdə yaşayış yeri iki dəfə güclü yanğına məruz qalmışdır. Evlərin dağılması və mədəni təbəqənin yığılması nəticəsində müdafiə divarı öz əhəmiyyətini itirmiş və düzənlənmişdir.
Üçüncü tikinti dövrü müdafiə divarının üzərində yer almışdır. Olduqca pis qalmasına baxmayaraq, bu təbəqədə torpaq döşəmələr və onların üzərində saxlanılan məişət əşyaları aşkar edilmişdir. İkinci və üçüncü təbəqənin keramikası K. X. Kuşnaryeva tərəfindən vahid kompleks kimi qəbul edilmişdir. Bu dövrdə gil məmulatının hazırlanmasında xeyli irəliləyiş olmuşdur. Alt təbəqədə istifadə olunan cızma ornament daha mükəmməl ornamentlə əvəz olunmuşdur. Bu dövrdə Üzərliktəpənin qara rəngli keramikasından tamamilə fərqlənən boyalı qablar meydana çıxır. K. X. Kuşnaryeva boyalı qabların meydana gəlməsini dulusçuluğun inkişafında yaranan tərəqqi ilə bağlayır.
Üzərliktəpənin qara cilalı keramikasından fərqlənən monoxrom boyalı qablar, fikrimizcə, başqa bir mədəniyyətin təsirini əks etdirir və bu haqda aşağıda daha ətraflı məlumat veriləcəkdir. Hazırda isə söyləmək olar ki, bu mədəniyyət Naxçıvan-Urmiya hövzəsi boyalı qablarının şimala doğru irəliləməsinin sübutu olaraq qəbul edilə bilər. Üzərliktəpənin gil məmulatı içərisində boyalı qabların olduqca az (2%) olması bunu bir daha təsdiq edir. Mil-Qarabağ düzünün digər yaşayış yerləri kəşfiyyat xarakterli araşdırmalarla öyrənilmişdir. Onlar arasında Rəsultəpə, Çinartəpə, Toxmaxtəpə, Ağtəpə və digər abidələr vardır. H. F. Cəfərov bu abidərdən aşkar olunan keramika məmulatını üç qrupa ayırmışdır. Bu yaşayış yerlərinin kompleksində qara cilalı basma naxışlı və boyalı keramika məmulatı vardır. Qaraköpəktəpədən aşkar olunmuş arxeoloji materialların əksəriyyəti gil məmulatından ibarətdir. Onların çoxu boz və qara cilalı, ştamp naxışlı qablarla təmsil olunmuşdur. Bu təbəqədə aşkar olunan boyalı qablar sayca olduqca azdır. Q. S. İsmayılovun fikrincə, bu vəziyyət Quruçay və Köndələnçay vadisinin digər abidələri üçün də xarakterikdir.
Üzərliktəpə sakinlərinin müdafiə tədbirləlri
1954-cü ildə Üzərliktəpədə arxeoloji qazıntı işlərinə başlandı. Qazıntılar nəticəsində məlum oldu ki, hazırda yüksəkliyi 6–7 m olan Üzərliktəpə təxminən eradan əvvəl II minilliyin sonunda cəmi 3,5 m hündürlüyündə olmuşdur. Həmin dövrdə Üzərliktəpənin üstündə yerli sakinlər yaşayış məskəni salmışdılar. Maraqlıdır ki, bütün Azərbaycanda olduğu kimi Qarabağın qədim sakinləri də qəbilə dövründə özlərinə yaşayış məskənləri seçərkən əsasən hündür təpələrdən istifadə etmişlər. Bu da yalnız hərbi məqsəd güdmüşdür. Olduqca sərt üsullarla döyüşən qəbilə müharibələri dövründə təpə sakinləri, kənardan gələn düşmən qüvvələrini daha tez görür və təcili müdafiə tədbirləri hazırlaya bilirdilər. Digər tərəfdən isə yığcam əraziyə malik olan təpənin ətrafında dərin xəndək qazılırdı. Bu xəndəklər təhlükə zamanı səngər rolunu oynayırdı. Bəzən isə həmin xəndəyi su ilə dolduraraq təpəni bir növ adaya çevirirdilər. Üzərliktəpə də məhz belə möhkəmləndirilmiş, yəni ətrafına qala divarı çəkilmiş yaşayış yerlərindən biri olmuşdur. Əslində ibtidai icma dövrünün dağıldığı və mülkü bərabərsizliyin meydana gəldiyi dövrə təsadüf edən Üzərliktəpə yaşayış yeri ilk şəhər mədəniyyətini özündə əks etdirən nadir abidələrdən idi.
Qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Üzərliktəpə uzun əsrlər boyu yaşayış yeri olmuş və həmin yaşayış nəticəsində təpədə üç metr qalınlığında mədəni təbəqə əmələ gəlmişdir. Mədəni təbəqənin arxeoloji cəhətdən izlənilməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, burada yaşayış arası kəsilmədən təxminən iki min il davam etmişdir.
Üzərliktəpənin qazıntıları zamanı diqqəti cəlb edən əsas yadigarlardan biri böyük həcmli çiy kərpicdən çəkilmiş divar qalıqları idi. Mə'lum olmuşdur ki, bu divar təpənin üst hissəsini dairəvi surətdə əhatə etmişdir. Alimlər haqlı olaraq bu divarın müdafiə qalası olduğunu qət etmişdilər. Beləliklə, Üzərliktəpənin sakinləri, görünür, düşmən hücumlarından müdafiə olunmaq üçün e'tibarlı hərəkət edərək hər cür tədbir görmüşdülər. Həmin qala divarının içərisində yarımqazma yaşayış evlərinin qalıqları, ocaq yerləri, müxtəlif məqsədlə istifadə edilmiş xəndəklər, əkinçilik alətləri, gil qablar və gildən düzəldilmiş qadın bütləri aşkar edilmişdir. Üzərliktəpədə yaşayış evləri əsasən, çiy kərpicdən tikilmişdir. Evlərin döşəməsi gil ilə hamar suvanmışdır. Hər evdə gil badlardan düzəldilmiş ocaq yerləri vardır. Bundan əlavə, yaşayış evlərinin içərisində, bə'zən isə həyətdə, çoxlu çuxurlar düzəldilmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə müxtəlif həcmdə olan bu çuxurlar isə əksər hallarda ərzaq saxlamaq üçün, az-az hallarda isə zibilxana üçün düzəldilmişdir.
Əkinçilik mədəniyyəti
Üzərliktəpədən Qarabağın qədim sakinlərinin əkinçilik mədəniyyətini özündə əks etdirən bir sıra qalıqlar aşkar edilmişdir. Çuxurların və ev döşəmələrinin bir çoxundan, həmçinin gil qabların içərisindən buğda və arpa qalıqları aşkar edilmişdir. Laboratoriya analizindən sonra mə'lum olmuşdur ki, həmin buğda qalıqları 4–5 min il bundan əvvəl mədəni əkin nəticəsində yetişdirilmişdir. Bundan əlavə mə'lum olmuşdur ki, əksər hallarda buğda ilə arpa bir yerdə əkilirmiş. Əkilmiş taxılın biçilməsində istifadə olunmuş əmək alətinin daş oraqların tapılması da bunu sübut etmişdir. Daş oraq, xırda çaxmaq daşlarını bərabər ölçüdə kəsib, iri buynuzlu heyvanın çənə sümüyünə sıra ilə bərkidilmək yolu ilə düzəldilmişdir. Orağın dişləri hesab edilən daş parçalarının bir tərəfi daşı-daşa vurmaq yolu ilə dişənmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Üzərliktəpə sakinlərinin həyatında daş alətlər əsas yer tutmuşdur. Belə ki, burada daşdan düzəldilmiş ox ucları, daş bıçaqlar, çoxlu həvəng dəstələri, kirkirə daşları aşkar edilmişdir. Bundan əlavə daşdan toppuz başları, tərəzi daşları, bəzək və ya dini əşya rolu oynayan döş asmaları və s. düzəldilmişdir ki, bütün bunlar 3–4 min il bundan əvvəl hələ də yerli əhalinin həyatında daş alətlərin üstün rol oynadığını göstərir. Üzərliktəpəlilər yeri də daş toxalar vasitəsilə şumlamışdılar. Bunun üçün onlar bərk cinsli daşın bir hissəsini götürərək onun bir ucunu nazikləşdirmiş və bir növ itiləmişdilər. Daşın dişər tərəfi isə ağaca bağlamaq üçün yararlı hala salınmışdır. Belə toxalar Ağdam yaxınlığındakı, digər yaşayış yeri olan Rəsultəpədən də tapılmışdır.
Böyük maraq doğuran tapıntılardan biri də üzüm çərdəklərinin qalığı olmuşdur ki, bu da həmin zonada bağçılığın qədim tarixə malik olduğunu sübut edir. Qədim sakinlərin məişətində sümük alətlərin də rolu az olmamışdır. Onlar sümükdən əsasən, toxuculuq alətləri və tikiş üçün iynələr hazırlamışdılar. Eyni əşyalar mislə qalayın qarışdırılması vasitəsilə düzəldilən tunc metaldan da hazırlanmışdır. Əldə olunmuş silahlar, bıçaqlar və s. də tuncdandır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Üzərliktəpədə aparılan qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Qarabağın qədim sakinləri bərk metalın, yəni tuncun sirrinə 4,5 min il bundan əvvəl, dəmir istehsalının sirrinə isə 3 min il bundan əvvəl bələd olmuşdular.
Maldarlıq və sənətkarlıq mədəniyyəti
Haqqında danışdığımız abidə sakinlərinin həyatında əkinçiliklə yanaşı maldarlıq də əsas yer tutmuşdur. Maldarlıq və onun növləri haqqında təsəvvürü həmin abidədən tapılmış çoxlu heyvan sümükləri yaradır. Alimlərimiz tərəfindən aparılmış laboratoriya analizləri nəticəsində Üzərliktəpədən aşkar edilmiş heyvan sümüklərinin mənsubiyyəti tam aydınlaşmışdır. Buradan təkcə bir ilin qazıntısı nəticəsində 464 hissə öküz sümüyü, 285 hissə qoyun-keçi sümüyü, 40 hissə at sümüyü, 104 hissə donuz sümüyü və 6 hissə it sümüyü aşkar edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Üzərliktəpə sakinləri maldarlığın mövsümi köçərilik formasından istifadə 15 etmişdilər. Yə'ni onlar heyvanları otlaqlarla tə'min etmək məqsədilə yayda dağlara, qışda isə arana köçməklə heyvandarlığı inkişaf etdirmişdilər.
Buradan aşkar edilmiş digər arxeoloji tapıntılar, yerli əhali arasında əkinçilik və maldarlıqla yanaşı ev sənətkarlığının da xüsusilə inkişaf etdiyini göstərir. Ev sənətkarlığında toxuculuq, boyaqçılıq, dulusçuluq və metalişləmə sahələri daha çox inkişaf etmişdir. Bunlarla yanaşı nəfis incəsənət əşyalarının hazırlanması işində də Üzərliktəpənin qədim sakinləri xeyli müvəffəqiyyətlər əldə etmişdilər. Onların metaldan, sümükdən, əqiq və pastadan hazırladıqları bilərziklər, sırğalar, müxtəlif formalı muncuqlar, döş asmaları və s. hazırda muzeylərimizi bəzəyən ən yaxşı eksponatlardır.
1965-ci il qazıntıları zamanı Üzərliktəpədən "hərəkət edən ocaq", yəni gildən düzəldilmiş və bir yerdən başqa yerə aparılması mümkün olan manqalvarı kürəcik də tapılmışdır. Buradan aşkar edilmiş maddi mədəniyyət qalıqları içərisində gil qablar xüsusilə çoxluq təşkil edir. Maraqlıdır ki, Xocalı qəbiristanlığından aşkar edilmiş gil qablardan fərqli olaraq Üzərliktəpə sakinlərinin qabları çeşid etibarilə olduqca müxtəlifdir. Buradan sərnic, küzəc, təkqulp dolça, nehrə, müxtəlif ölçülü bardaqlar və s. daha çox aşkar edilmişdir. Lakin ən böyük irəliləyiş ondan ibarət idi ki, Üzərliktəpədə artıq bitkilərdən boyaq rəngi almağın sirlərinə bələd olmuşlar və həmin boyalar vasitəsilə məişətdə işlətdikləri gil 14 qabların bir çoxunu rəngləmişdilər. Bu məqsədlə onlar, başlıca olaraq, iki rəngdən — qara və qırmızı rənglərdən istifadə etmişdilər.
Üzərliktəpə sakinlərinin dini ideologiyası
Üzərliktəpədən aşkara çıxarılmış daha bir tapıntı elmi baxımdan son dərəcə maraqlı olub, sakinlərin dini ideologiyasını öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu tapıntı qadın bütüdür. Üst təbəqədə daşdan düzəldilmiş ocağın içərisidən tapılmış büt, yerli əhali arasında bütpərəstliyin yayıldığını sübut edir. Ümumiyyətlə Azərbaycan ərazisində hələ Eneolit dövründə müşahidə edilən bu dini təsəvvür sonralar inkişaf edərək antik dövrdə bir növ hökmran rol oynamışdır. Bu dövrdə qadın bütləri çoxluq təşkil edir ki, bu da ananın nəslartırma rəmzi və ya ona həyatın başlanğıcı kimi baxılması ideyasından irəli gəlmişdir.
Üzərliktəpə sakinlərinin məskənlərini tərk etmə səbəbi
Arxeoloqlar müəyyən etmişlər ki, Üzərliktəpədə yaşayış eradan əvvəl I minilliyin sonunda kəsilmişdir. Bəs necə olmuşdur ki, insanlar özlərinə əsrlərlə məskən etdikləri bu təpəni tərk etmişlər. Mə'lum olmuşdur ki, Üzərliktəpədə həyat, orada baş vermiş güclü yanğından sonra kəsilmişdir. Həmin yanğından əmələ gəlmiş qalın kül təbəqəsi, məişət əşyalarının yanmış qalıqları arxeoloqları belə bir qənaətə gətirmişdi. Bu yanğının səbəbini isə tədqiqatçılar xarici hücumların nəticəsində görürlər. Beləliklə, eramızdan əvvəl I minilliyin sonunda Üzərliktəpənin tarixi taleyinə son qoyulmuşdur.
Üzərliktəpənin yanğın nəticəsində məhv edilməsinə baxmayaraq, onun kül qatları arasından tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları, Qarabağın qədim sakinlərinin öz dövrünə görə böyük bir mədəniyyətə, hərtərəfli təsərrüfat sahəsinə malik olduqlarını və ideoloji cəhətdən bir növ formalaşdıqlarını elmi cəhətdən izləməyə imkan verməklə o, Azərbaycan və eləcə də bütün Zaqafqaziyada ən zəngin abidələrdən biri hesab edilir.
İstinadlar
- Rəşid Bahadır oğlu Göyüşov. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı:Azərnəşir,1993, s.12–15 [1] [ölü keçid]
- Vəli Baxşəli oğlu Baxşəliyev. Azərbaycan arxeologiyası(Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). Bakı: Elm, 2007
Xarici keçidlər
- Qarabağın keçmişinə səyahət-Rəşid Göyüşov [ölü keçid]
- Azərbaycan arxeologiyası-Vəli Baxşəliyev 2016-03-05 at the Wayback Machine
- Qarabağ
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uzerliktepe Azerbaycanin Agdam rayonunun Agdam seheri erazisinde qedim yasayis yeri Yasayis yeri Agdam seherinin yaxinliginda yerlesir Uzerliktepe texminen eradan evvel II minilliyin sonunda cemi 3 5 m hundurluyunde olmusdur Uzerliktepe yasayis yeri ilk seher medeniyyetini ozunde eks etdiren nadir abidelerdendir Uzerliktepe39 59 01 sm e 46 55 43 s u Olke AzerbaycanSeher AgdamYerlesir Xindiristan kendiAidiyyati Orta Tunc dovruSahesi 3 haVeziyyeti namelumUzerliktepeQafqazda ilk seher tipli yasayis meskeniUzerliktepeni Agdamdan Agcabediye geden indiki sose yolu qismen dagitmisdir Tepenin qerb hissesi hazirda qebiristanliga cevrilmisdir Hele 1954 cu ilde bu tepe bir cox Azerbaycan ve rus alimlerinin diqqetini celb etmisdi En maraqlisi o idi ki bu tepe hec de kurqanlar kimi suni suretde yaradilmamisdir Yeni o tebii tepedir Diger terefden yol cekenler terefinden bu tebii tepenin dagidilmis hissesinde 3 4 min il bundan evvele aid xeyli maddi medeniyyet qaliqlari toplanmisdir Elbette alimleri en cox dusunduren de bu tapinti tepenin orta qatina nece dusmesi tepede daha ne kimi qaliqlarin movcud olmasi bir sozle bu sirli tepenin taleyi idi Alimler arasinda mubahise edenler de vardi Bezileri onun en qedim zamanlardan qebiristanliq oldugunu iddia edir basqalari ise tepenin yasayis yeri oldugunu soyleyirdiler Butun bu mubahiselere son qoymaq ucun Sankt Peterburqlu alim A A Gessen tepede qazinti isleri aparmagi meqsedeuygun hesab etdi Qazinti isine zeruret doguran sebeblerden biri de o idi ki umumiyyetle 1950 ci illere kimi Qarabagda Tunc dovrune aid yasayis yerleri tedqiq edilmemisdi Ona gore de Qarabagin 3 4 min il bundan evvelki sakinlerinin yasayis yerlerinin xarakterini onlarin meisetini evlerinin qurulusunu tikinti materiallarinin novunu ve s oyrenmek ucun bele abidelerin tedqiqinin boyuk ehemiyyeti vardi Yalniz yasayis yerleri ehalinin maddi ve menevi heyat seviyyesini oyrenmeye komek ede bilerdi Mil duzunun arxeoloji cehetden tedqiq olunmus yegane qedim yasayis yeri Uzerliktepedir Bu abide Agdam seherinden serqde cografi cehetden elverisli movqede yerlesir Yasayis yeri duzgun olmayan oval plana malikdir Onun simaldan cenuba dogru en genis dairesinin diametri 202 m dir Arxeoloji qazintilar 484 m2 sahede aparilmisdir Tebii tepe uzerinde salinan yasayis yerinde medeni tebeqenin qalinligi 3 m dir Arxeoloji qazintilar zamani 3 tikinti qati askar olunmusdur Birinci tikinti qati muxtelif meqsedli calalarin olmasi ile xarakterize edilir Onlarin bir hissesi metbex artiqlari ve kulle dolmusdur Icerisine saman dosenmis calalardan ise heyvanlari saxlamaq ucun istifade olunmusdur Bu tebeqede direklerden duzeldilmis yasayis binasinin qaliqlari askar olunmusdur Onun divarlari qalin cubuqlardan toxunmus ve gille suvanmisdir Binanin dam ortuyu agac qabiqlari ile torpaq dosemesi ise hesirle ortulmusdur Dosemede gil qab qiriqlari dagilmis ocagin icerisinde gil soba qaliqlari askar olunmusdur Ocaqdan tapilan gil butenin icerisinde donmus metal erintisi oldugu mueyyen edilmisdir Ocagin yaxinligindan cay dasindan desteler surtgecler ve das qelibler elde edilmisdir Bu ev K X Kusnareva terefinden tokmeci evi kimi xarkterize edilmisdir Bu tebeqeden askar olunan gil esyalar metbex ve meiset qablari olmaqla 2 qrupa bolunmusdur Keramika memulati boz ve ya qara rengde bisirilmisdir Meiset qablari yaxsica cilalanmisdir Qablar muxtelif motivli cizma ornamentlerle naxislanmisdir Ocaq qaliqlari teserrufat quyulari ve arxeoloji materiallarin zenginliyi ile secilen orta tebeqenin qalinligi 1 5 m dir Bu tebeqede butun yasayis yerini cevreleyen mohtesem mudafie divarinin qaliqlari askar edilmisdir Ciy kerpicden horulen mudafie divarinin uzunlugu 35 m eni 3 m hundurluyu 1 m dir Onun giris qapilarindan biri kontrforslarla mohkemlendirilmisdir Torpaq dosemeli ve agac ortuklu evlerin qaliqlari mudafie divarinin iceri terefinde askar olunmusdur Bu dovrde yasayis yeri iki defe guclu yangina meruz qalmisdir Evlerin dagilmasi ve medeni tebeqenin yigilmasi neticesinde mudafie divari oz ehemiyyetini itirmis ve duzenlenmisdir Ucuncu tikinti dovru mudafie divarinin uzerinde yer almisdir Olduqca pis qalmasina baxmayaraq bu tebeqede torpaq dosemeler ve onlarin uzerinde saxlanilan meiset esyalari askar edilmisdir Ikinci ve ucuncu tebeqenin keramikasi K X Kusnaryeva terefinden vahid kompleks kimi qebul edilmisdir Bu dovrde gil memulatinin hazirlanmasinda xeyli irelileyis olmusdur Alt tebeqede istifade olunan cizma ornament daha mukemmel ornamentle evez olunmusdur Bu dovrde Uzerliktepenin qara rengli keramikasindan tamamile ferqlenen boyali qablar meydana cixir K X Kusnaryeva boyali qablarin meydana gelmesini dulusculugun inkisafinda yaranan tereqqi ile baglayir Uzerliktepenin qara cilali keramikasindan ferqlenen monoxrom boyali qablar fikrimizce basqa bir medeniyyetin tesirini eks etdirir ve bu haqda asagida daha etrafli melumat verilecekdir Hazirda ise soylemek olar ki bu medeniyyet Naxcivan Urmiya hovzesi boyali qablarinin simala dogru irelilemesinin subutu olaraq qebul edile biler Uzerliktepenin gil memulati icerisinde boyali qablarin olduqca az 2 olmasi bunu bir daha tesdiq edir Mil Qarabag duzunun diger yasayis yerleri kesfiyyat xarakterli arasdirmalarla oyrenilmisdir Onlar arasinda Resultepe Cinartepe Toxmaxtepe Agtepe ve diger abideler vardir H F Ceferov bu abiderden askar olunan keramika memulatini uc qrupa ayirmisdir Bu yasayis yerlerinin kompleksinde qara cilali basma naxisli ve boyali keramika memulati vardir Qarakopektepeden askar olunmus arxeoloji materiallarin ekseriyyeti gil memulatindan ibaretdir Onlarin coxu boz ve qara cilali stamp naxisli qablarla temsil olunmusdur Bu tebeqede askar olunan boyali qablar sayca olduqca azdir Q S Ismayilovun fikrince bu veziyyet Qurucay ve Kondelencay vadisinin diger abideleri ucun de xarakterikdir Uzerliktepe sakinlerinin mudafie tedbirlelri1954 cu ilde Uzerliktepede arxeoloji qazinti islerine baslandi Qazintilar neticesinde melum oldu ki hazirda yuksekliyi 6 7 m olan Uzerliktepe texminen eradan evvel II minilliyin sonunda cemi 3 5 m hundurluyunde olmusdur Hemin dovrde Uzerliktepenin ustunde yerli sakinler yasayis meskeni salmisdilar Maraqlidir ki butun Azerbaycanda oldugu kimi Qarabagin qedim sakinleri de qebile dovrunde ozlerine yasayis meskenleri secerken esasen hundur tepelerden istifade etmisler Bu da yalniz herbi meqsed gudmusdur Olduqca sert usullarla doyusen qebile muharibeleri dovrunde tepe sakinleri kenardan gelen dusmen quvvelerini daha tez gorur ve tecili mudafie tedbirleri hazirlaya bilirdiler Diger terefden ise yigcam eraziye malik olan tepenin etrafinda derin xendek qazilirdi Bu xendekler tehluke zamani senger rolunu oynayirdi Bezen ise hemin xendeyi su ile dolduraraq tepeni bir nov adaya cevirirdiler Uzerliktepe de mehz bele mohkemlendirilmis yeni etrafina qala divari cekilmis yasayis yerlerinden biri olmusdur Eslinde ibtidai icma dovrunun dagildigi ve mulku berabersizliyin meydana geldiyi dovre tesaduf eden Uzerliktepe yasayis yeri ilk seher medeniyyetini ozunde eks etdiren nadir abidelerden idi Qazintilar neticesinde melum olmusdur ki Uzerliktepe uzun esrler boyu yasayis yeri olmus ve hemin yasayis neticesinde tepede uc metr qalinliginda medeni tebeqe emele gelmisdir Medeni tebeqenin arxeoloji cehetden izlenilmesi neticesinde mueyyen edilmisdir ki burada yasayis arasi kesilmeden texminen iki min il davam etmisdir Uzerliktepenin qazintilari zamani diqqeti celb eden esas yadigarlardan biri boyuk hecmli ciy kerpicden cekilmis divar qaliqlari idi Me lum olmusdur ki bu divar tepenin ust hissesini dairevi suretde ehate etmisdir Alimler haqli olaraq bu divarin mudafie qalasi oldugunu qet etmisdiler Belelikle Uzerliktepenin sakinleri gorunur dusmen hucumlarindan mudafie olunmaq ucun e tibarli hereket ederek her cur tedbir gormusduler Hemin qala divarinin icerisinde yarimqazma yasayis evlerinin qaliqlari ocaq yerleri muxtelif meqsedle istifade edilmis xendekler ekincilik aletleri gil qablar ve gilden duzeldilmis qadin butleri askar edilmisdir Uzerliktepede yasayis evleri esasen ciy kerpicden tikilmisdir Evlerin dosemesi gil ile hamar suvanmisdir Her evde gil badlardan duzeldilmis ocaq yerleri vardir Bundan elave yasayis evlerinin icerisinde be zen ise heyetde coxlu cuxurlar duzeldilmisdir Tedqiqatcilarin fikrince muxtelif hecmde olan bu cuxurlar ise ekser hallarda erzaq saxlamaq ucun az az hallarda ise zibilxana ucun duzeldilmisdir Ekincilik medeniyyeti 1 13 16 18 20 keramika 14 15 21 25 das aletler 17 19 sumuk aletler Uzerliktepeden Qarabagin qedim sakinlerinin ekincilik medeniyyetini ozunde eks etdiren bir sira qaliqlar askar edilmisdir Cuxurlarin ve ev dosemelerinin bir coxundan hemcinin gil qablarin icerisinden bugda ve arpa qaliqlari askar edilmisdir Laboratoriya analizinden sonra me lum olmusdur ki hemin bugda qaliqlari 4 5 min il bundan evvel medeni ekin neticesinde yetisdirilmisdir Bundan elave me lum olmusdur ki ekser hallarda bugda ile arpa bir yerde ekilirmis Ekilmis taxilin bicilmesinde istifade olunmus emek aletinin das oraqlarin tapilmasi da bunu subut etmisdir Das oraq xirda caxmaq daslarini beraber olcude kesib iri buynuzlu heyvanin cene sumuyune sira ile berkidilmek yolu ile duzeldilmisdir Oragin disleri hesab edilen das parcalarinin bir terefi dasi dasa vurmaq yolu ile disenmisdir Yeri gelmisken qeyd edek ki Uzerliktepe sakinlerinin heyatinda das aletler esas yer tutmusdur Bele ki burada dasdan duzeldilmis ox uclari das bicaqlar coxlu heveng desteleri kirkire daslari askar edilmisdir Bundan elave dasdan toppuz baslari terezi daslari bezek ve ya dini esya rolu oynayan dos asmalari ve s duzeldilmisdir ki butun bunlar 3 4 min il bundan evvel hele de yerli ehalinin heyatinda das aletlerin ustun rol oynadigini gosterir Uzerliktepeliler yeri de das toxalar vasitesile sumlamisdilar Bunun ucun onlar berk cinsli dasin bir hissesini goturerek onun bir ucunu naziklesdirmis ve bir nov itilemisdiler Dasin diser terefi ise agaca baglamaq ucun yararli hala salinmisdir Bele toxalar Agdam yaxinligindaki diger yasayis yeri olan Resultepeden de tapilmisdir Boyuk maraq doguran tapintilardan biri de uzum cerdeklerinin qaligi olmusdur ki bu da hemin zonada bagciligin qedim tarixe malik oldugunu subut edir Qedim sakinlerin meisetinde sumuk aletlerin de rolu az olmamisdir Onlar sumukden esasen toxuculuq aletleri ve tikis ucun iyneler hazirlamisdilar Eyni esyalar misle qalayin qarisdirilmasi vasitesile duzeldilen tunc metaldan da hazirlanmisdir Elde olunmus silahlar bicaqlar ve s de tuncdandir Yeri gelmisken qeyd edek ki Uzerliktepede aparilan qazintilar neticesinde melum olmusdur ki Qarabagin qedim sakinleri berk metalin yeni tuncun sirrine 4 5 min il bundan evvel demir istehsalinin sirrine ise 3 min il bundan evvel beled olmusdular Maldarliq ve senetkarliq medeniyyetiUzerliktepenin qara cilali basma naxisli kiramikasi Haqqinda danisdigimiz abide sakinlerinin heyatinda ekincilikle yanasi maldarliq de esas yer tutmusdur Maldarliq ve onun novleri haqqinda tesevvuru hemin abideden tapilmis coxlu heyvan sumukleri yaradir Alimlerimiz terefinden aparilmis laboratoriya analizleri neticesinde Uzerliktepeden askar edilmis heyvan sumuklerinin mensubiyyeti tam aydinlasmisdir Buradan tekce bir ilin qazintisi neticesinde 464 hisse okuz sumuyu 285 hisse qoyun keci sumuyu 40 hisse at sumuyu 104 hisse donuz sumuyu ve 6 hisse it sumuyu askar edilmisdir Tedqiqatlar neticesinde mueyyen olunmusdur ki Uzerliktepe sakinleri maldarligin movsumi kocerilik formasindan istifade 15 etmisdiler Ye ni onlar heyvanlari otlaqlarla te min etmek meqsedile yayda daglara qisda ise arana kocmekle heyvandarligi inkisaf etdirmisdiler Buradan askar edilmis diger arxeoloji tapintilar yerli ehali arasinda ekincilik ve maldarliqla yanasi ev senetkarliginin da xususile inkisaf etdiyini gosterir Ev senetkarliginda toxuculuq boyaqciliq dulusculuq ve metalisleme saheleri daha cox inkisaf etmisdir Bunlarla yanasi nefis incesenet esyalarinin hazirlanmasi isinde de Uzerliktepenin qedim sakinleri xeyli muveffeqiyyetler elde etmisdiler Onlarin metaldan sumukden eqiq ve pastadan hazirladiqlari bilerzikler sirgalar muxtelif formali muncuqlar dos asmalari ve s hazirda muzeylerimizi bezeyen en yaxsi eksponatlardir 1965 ci il qazintilari zamani Uzerliktepeden hereket eden ocaq yeni gilden duzeldilmis ve bir yerden basqa yere aparilmasi mumkun olan manqalvari kurecik de tapilmisdir Buradan askar edilmis maddi medeniyyet qaliqlari icerisinde gil qablar xususile coxluq teskil edir Maraqlidir ki Xocali qebiristanligindan askar edilmis gil qablardan ferqli olaraq Uzerliktepe sakinlerinin qablari cesid etibarile olduqca muxtelifdir Buradan sernic kuzec tekqulp dolca nehre muxtelif olculu bardaqlar ve s daha cox askar edilmisdir Lakin en boyuk irelileyis ondan ibaret idi ki Uzerliktepede artiq bitkilerden boyaq rengi almagin sirlerine beled olmuslar ve hemin boyalar vasitesile meisetde isletdikleri gil 14 qablarin bir coxunu renglemisdiler Bu meqsedle onlar baslica olaraq iki rengden qara ve qirmizi renglerden istifade etmisdiler Uzerliktepe sakinlerinin dini ideologiyasiUzerliktepeden askara cixarilmis daha bir tapinti elmi baximdan son derece maraqli olub sakinlerin dini ideologiyasini oyrenmek ucun boyuk ehemiyyet kesb edir Bu tapinti qadin butudur Ust tebeqede dasdan duzeldilmis ocagin icerisiden tapilmis but yerli ehali arasinda butperestliyin yayildigini subut edir Umumiyyetle Azerbaycan erazisinde hele Eneolit dovrunde musahide edilen bu dini tesevvur sonralar inkisaf ederek antik dovrde bir nov hokmran rol oynamisdir Bu dovrde qadin butleri coxluq teskil edir ki bu da ananin neslartirma remzi ve ya ona heyatin baslangici kimi baxilmasi ideyasindan ireli gelmisdir Uzerliktepe sakinlerinin meskenlerini terk etme sebebiArxeoloqlar mueyyen etmisler ki Uzerliktepede yasayis eradan evvel I minilliyin sonunda kesilmisdir Bes nece olmusdur ki insanlar ozlerine esrlerle mesken etdikleri bu tepeni terk etmisler Me lum olmusdur ki Uzerliktepede heyat orada bas vermis guclu yangindan sonra kesilmisdir Hemin yangindan emele gelmis qalin kul tebeqesi meiset esyalarinin yanmis qaliqlari arxeoloqlari bele bir qenaete getirmisdi Bu yanginin sebebini ise tedqiqatcilar xarici hucumlarin neticesinde gorurler Belelikle eramizdan evvel I minilliyin sonunda Uzerliktepenin tarixi taleyine son qoyulmusdur Uzerliktepenin yangin neticesinde mehv edilmesine baxmayaraq onun kul qatlari arasindan tapilmis maddi medeniyyet qaliqlari Qarabagin qedim sakinlerinin oz dovrune gore boyuk bir medeniyyete herterefli teserrufat sahesine malik olduqlarini ve ideoloji cehetden bir nov formalasdiqlarini elmi cehetden izlemeye imkan vermekle o Azerbaycan ve elece de butun Zaqafqaziyada en zengin abidelerden biri hesab edilir IstinadlarResid Bahadir oglu Goyusov Qarabagin kecmisine seyahet Baki Azernesir 1993 s 12 15 1 olu kecid Veli Baxseli oglu Baxseliyev Azerbaycan arxeologiyasi Ali mekteb telebeleri ucun vesait Baki Elm 2007Xarici kecidlerQarabagin kecmisine seyahet Resid Goyusov olu kecid Azerbaycan arxeologiyasi Veli Baxseliyev 2016 03 05 at the Wayback Machine QarabagHemcinin bax