Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çax Elmurziyeviç Axriyev (10 may 1850, Furtouq, Terek vilayəti — 29 aprel 1914, Vladiqafqaz) — Rus alimi, ilk inquş etnoqrafı, tarixçi və hüquqşünası.
| Çax Axriyev | |
|---|---|
| Çax Elmurziyeviç Axriev | |
 | |
| Doğum tarixi | 10 may 1850 |
| Vəfat tarixi | 29 aprel 1914 (63 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | inquş |
| Elm sahəsi | etnoqrafiya |
| Alma-mater | Stavropol klassik kişi gimnaziyası (1868) Nejinski Hüquq Liseyi (1874) |
| Tanınır | ilk İnquş etnoqrafı |
Həyatı
10 may 1850-ci ildə Terek vilayətinin Furtoug kəndində Ceyrax nəslinin ağsaqallı Elmurza Axriyevin ailəsində anadan olmuşdur. Anası Xamatxanovlar sülaləsindən idi. Milliyətcə çeçendir.
1850–1860-cı illərdə Qafqaz müharibəsinin son dövrü — Qafqaz bölgəsinin Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı sona çatdı. Fərdi müqavimət mərkəzlərini "sakitləşdirmək" üçün keçirilən hərbi əməliyyatlardan birində, 7 yaşlı Çax Axriyev, digər oğlanları arasından seçilərək rus qoşunlarının dəstəsi tərəfindən əsir götürüldü. O, bir müddət girov qaldı. Uşağı girov saxlamaqda əsas məqsəd kəndin və Ceyrax nəslinin Rusiya imperiyasına sadiq qalmasını təmin etmək idi.
Çax Axriyev ruslar tərəfindən Vladiqafqaz qalasına gətirildi və burada hərbi kanton məktəbinə göndərildi (1857–1862). Rus ordusunda zabit olan əmisi Temurko Axriyevin köməkliyi sayəsində Vladiqafqazdakı vəziyyəti digər girov uşaqlardan bir qədər yaxşı idi. O, Rusiya hakimiyyəti tərəfindən hörmət və daha çox azadlığa sahib idi. Sonradan o, öz uşaqları olmayan bir rus polkovnikinin ailəsi tərəfindən ödladlığa qəbul edildi.
1862–1868-ci illərdə Çax, dağlı ziyalılarının əhəmiyyətli bir hissəsinin yaradıcılıq və elmi karyerasına başladığı Stavropol gimnaziyasında oxudu. 1860–1870-ci illərdə Rusiya imperiyasında Şimali Qafqaz və Qafqazşünaslığın tarixi-etnoqrafik tədqiqatı təşviq edilirdi. Çax Axriyev sə bu təşviq proqramına qoşuldu.
Gimnaziyanı bitirdikdən sonra xəstəlik üzündən iki il evdə keçirdi (1868–1870). Bu dövrdə ədəbi fəaliyyətinin başlanğıcının əsasının qoyan folklor və etnoqrafik materiallar toplamaqla məşğul odu. 1871–1873-cü illərdə əsərlərini "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu"nda (Tiflis) və "Terek xəbərləri" qəzetində nəşr etdirmişdir. Terek vilayətinin müxtəlif bölgələrini, xüsusən Assinski dərəsini və Nazran rayonunu gəzməyə müvəffəq oldu. Əsasən etnoqrafik xarakter daşıyan əsərlərində İnquşetiyanın dağ kəndlərinin ağsaqqallarının söhbətlərini toplayırdı. Bu ağsaqallar təkcə XVIII əsrin İnquş mədəniyyətinin hadisələri və mərasimlərinin şahidi olmamış, həm də atalarının həyatı haqqında hekayələri xatırlayırdılar. Əsərlərində inquş xalqının həyat tərzi, mifləri, əfsanələri, ayinləri, qədim dini kultları, adət qanunu, ayinləri, bayramları və etnogenetik əfsanələri təsvir edirdi. Bundan əlavə, Çax Axriyev inquşların Nart eposunun elementlərini ilk dəfə təsvir etmişdir.
Daha sonra Çax Axriyevin əsərləri "İnquş" (1996) və "Çax Axriyevin əsərləri"(2000) kitablarında yenidən nəşr olundu. Sağlığında Qafqaz alimləri, arxeoloqlar, etnoqraflar, rus hüquqşünasları F. İ. Leontoviç, B. K. Dalqat, M. M. Kovalevski və başqaları Çax Axriyevin əsərlərinə müraciət etmişlər. Onun materialları əsasında dissertasiyalar yazılır.
Çax Axriyev 1870–1874-cü illərdə Nijin Liseyində təhsil almış, bundan sonra "Xalqçılıq" hərəkatı ilə əlaqələrinə görə qeyri-rəsmi sürgündə olmuşdur. Bu müddətdə o, Yelizavetpol quberniyasında (indiki Azərbaycan) Yevlax və Nuxa şəhərlərinin müxtəlif inzibati orqanlarında çalışmışdır. Sürgündə olduğu vaxt bədii yaradıcılıqla məşğul olmuşdur.
1874-cü il oktyabrın 16-da Çax Axriyev Tiflis Ədliyyə Məhkəməsində 8 il hakim köməkçisi və məhkəmə müstəntiqi olaraq çalışmışdır. 24 noyabr 1882-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının rayonlarında dövlət mülkiyyətinin idarə edilməsi üzrə agent təyin edildi və 31 yanvar 1889-cu ildən etibarən məskunlaşmış torpaqlara nəzarət etmək üçün xüsusi tapşırıqlarda vəzifəli şəxs olaraq çalışdı. 27 may 1897-ci ildən Nuxa həbsxanasında şöbə müdiri olmuşdur. 23 oktyabr 1900-cü ildən etibarən Yelizavetpol quberniyasının dövlət torpaqları üzrə kiçik nəzarətçi vəzifəsində çalışmışdır.
28 sentyabr 1912-ci ildə sağlamlıq səbəbiylə kollegial məsləhətçi rütbəsi ilə işdən azad edildi və Vladiqafqaza qayıtdı. 29 aprel 1914-cü ildə şəkərli diabet səbəbindən vəfat etdi. Doğulduğu Furtouge kəndində dəfn olunmuşdur.
Qızı Nina Çaxovnanın xatirələrinə görə, atası təvazökar və sadə bir insan idi, ünsiyyətcil və şən bir xasiyyətə malik idi. Axriyevlərin evində böyük bir kitabxana mövcud idi. Çax özü bir çox qəzet və jurnallara abunə yazılmışdı.
Əsərləri
Bəzi nəşrləri:
- Dağlıqlarda dəfn və anma. // "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu", Tiflis, 1870, no. II, s. 28–32.
- İnquş əfsanələrində qəhrəmanlar haqqında bir neçə kəlmə. // "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu", Tiflis, 1870, no. IV, dep. II, s. 1–33.
- Çeçen əfsanələrindən // "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu", Tiflis, 1871, no. V, dep. II, § 2, s.38–46.
- İnquş tətilləri // "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu", Tiflis, 1871, no. V, dep. III, § 2, s.1–16.
- İnquş sıyıqları haqqında (nəcib ailələrin ailə kriptləri). // "Terskie vedomosti". 1871, 17.
- İnquşların andı. // "Terskie vedomosti", 1871, No 20.
- İnquş andının mənəvi mənası. // "Terskie vedomosti", 1871, No 21.
- İnquşların təbiəti haqqında. // "Terskie vedomosti", 1871, № 30.
- İnquş qadınları haqqında. // "Terskie vedomosti", 1871, No 31.
- Nağıllarının və əfsanələrinin tətbiqi ilə İnquş xalqının etnoqrafik eskizi. // "Terskie vedomosti", 1872, No 27–35, 39, 42, 43, 45–49; 1873, № 3, 21, 22, 24–26.
- İnguş. Onların əfsanələri, inancları və inancları. // "Qafqaz dağlıqları haqqında məlumat toplusu", 1875, no. VIII, böl. I, səh.1–40.
- İnquşlar haqqında qeydlər ("İnquşların xarakteri haqqında", "İnquşların andı", "İnquş qadınları haqqında", "İnquş sıyıqları"). // "Terek bölgəsi haqqında məlumat toplanması", Vladikavkaz, 1878, no. 1, s.276–290.
Ailəsi
Çax Axriyev evli olmuş, beş övladı — üç oğlu və iki qızı vardır.
- Həyat yoldaşı — polis məmuru Moçho Bazorkinin qızı Aişa Bazorkina.
Oğulları və qızları:
- Rəşid-Bek (1895–1942)-Şimali Qafqaz xalqlarının ilk pilotu, Tacikistanın ilk pilotu. Böyük Vətən müharibəsi illərində Leninqrad yaxınlığında həlak olub.
- Ruslan — polisdə işləmiş, 1926-cı ildə vəfat edib.
- Tamara — ilk dağlı təhsil alan inquş qadını, müəllimə kimi çalışıb.
- Nina
Xatirəsi
İnquş Humanitar Elmlər Araşdırma İnstitutu Çax Axriyevin şərəfinə adlandırılmışdır. 2005-ci ildə Çax Axriyev ölümündən sonra "etnoqrafiya sahəsində uzunmüddətli elmi fəaliyyətinə görə" Şərəf ordeni ilə təltif edilmişdir.
İstinadlar
- Семёнов Л. П. "Чах Ахриев – Первый ингушский краевед". 2013-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- Зейнеп Дзарахова. "Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения)". Сердало. 2010-12-08. 2013-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- Ахриев Х. Р. "Мой дед — Чах Эльмурзиевич Ахриев". 2013-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- Ахриева Н. Ч. "Воспоминания об отце". 2013-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- "Указ № 19 Президента Республики Ингушетия от 26 января 2005 года". Газета «Сердало». 2012-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-15.
Ədəbiyyat
- Семёнов Л. П. Чах Ахриев. — Ингушский науч.-исслед. ин-т краеведения, 1928. — 12 с.
- Яндиев М. А. Чах Ахриев (1850–1914) — выдающий юрист и просветитель Ингушетии // Гуманитарные и социально-экономические науки. — 2003. — № 3. — С. 88−92.
- Яндиев М. А. Почему он молчал 40 лет // Сердало: газета. — 2000. — 22 ноября. ([То же] // Литературная Ингушетия. — 2002. — № 2 (22). — С. 116–119).
- Сигаури, Илесс Мутусович. Очерки истории и государственного устройства чеченцев с древнейших времен. V. Русь. 2005. ISBN .
- Гешаев, Муса Баутдинович. Знаменитые ингуши. 1 (2000 nüs.). Турин: STIG. 2003. 159–161.
Xarici keçidlər
- Л. Мальсагова. "Ингушский просветитель Чах Ахриев". Газета «Ингушетия». 2010-09-28. 2013-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- "Ингушский просветитель Чах Ахриев". ИНГУШЕТИЯ.РУ. 2013-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
- Ваха Хамхоев. "Чаху Ахриеву – 150 лет". ИНГУШЕТИЯ.РУ. 2013-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-15.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cax Elmurziyevic Axriyev 10 may 1850 Furtouq Terek vilayeti 29 aprel 1914 Vladiqafqaz Rus alimi ilk inqus etnoqrafi tarixci ve huquqsunasi Cax AxriyevCax Elmurziyevic AxrievDogum tarixi 10 may 1850 1850 05 10 Vefat tarixi 29 aprel 1914 1914 04 29 63 yasinda Vefat yeri Vladiqafqaz Terek vilayeti Rusiya imperiyasiMilliyyeti inqusElm sahesi etnoqrafiyaAlma mater Stavropol klassik kisi gimnaziyasi 1868 Nejinski Huquq Liseyi 1874 Taninir ilk Inqus etnoqrafiHeyati10 may 1850 ci ilde Terek vilayetinin Furtoug kendinde Ceyrax neslinin agsaqalli Elmurza Axriyevin ailesinde anadan olmusdur Anasi Xamatxanovlar sulalesinden idi Milliyetce cecendir 1850 1860 ci illerde Qafqaz muharibesinin son dovru Qafqaz bolgesinin Rusiya imperiyasi terefinden isgali sona catdi Ferdi muqavimet merkezlerini sakitlesdirmek ucun kecirilen herbi emeliyyatlardan birinde 7 yasli Cax Axriyev diger oglanlari arasindan secilerek rus qosunlarinin destesi terefinden esir goturuldu O bir muddet girov qaldi Usagi girov saxlamaqda esas meqsed kendin ve Ceyrax neslinin Rusiya imperiyasina sadiq qalmasini temin etmek idi Cax Axriyev ruslar terefinden Vladiqafqaz qalasina getirildi ve burada herbi kanton mektebine gonderildi 1857 1862 Rus ordusunda zabit olan emisi Temurko Axriyevin komekliyi sayesinde Vladiqafqazdaki veziyyeti diger girov usaqlardan bir qeder yaxsi idi O Rusiya hakimiyyeti terefinden hormet ve daha cox azadliga sahib idi Sonradan o oz usaqlari olmayan bir rus polkovnikinin ailesi terefinden odladliga qebul edildi 1862 1868 ci illerde Cax dagli ziyalilarinin ehemiyyetli bir hissesinin yaradiciliq ve elmi karyerasina basladigi Stavropol gimnaziyasinda oxudu 1860 1870 ci illerde Rusiya imperiyasinda Simali Qafqaz ve Qafqazsunasligin tarixi etnoqrafik tedqiqati tesviq edilirdi Cax Axriyev se bu tesviq proqramina qosuldu Gimnaziyani bitirdikden sonra xestelik uzunden iki il evde kecirdi 1868 1870 Bu dovrde edebi fealiyyetinin baslangicinin esasinin qoyan folklor ve etnoqrafik materiallar toplamaqla mesgul odu 1871 1873 cu illerde eserlerini Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu nda Tiflis ve Terek xeberleri qezetinde nesr etdirmisdir Terek vilayetinin muxtelif bolgelerini xususen Assinski deresini ve Nazran rayonunu gezmeye muveffeq oldu Esasen etnoqrafik xarakter dasiyan eserlerinde Inqusetiyanin dag kendlerinin agsaqqallarinin sohbetlerini toplayirdi Bu agsaqallar tekce XVIII esrin Inqus medeniyyetinin hadiseleri ve merasimlerinin sahidi olmamis hem de atalarinin heyati haqqinda hekayeleri xatirlayirdilar Eserlerinde inqus xalqinin heyat terzi mifleri efsaneleri ayinleri qedim dini kultlari adet qanunu ayinleri bayramlari ve etnogenetik efsaneleri tesvir edirdi Bundan elave Cax Axriyev inquslarin Nart eposunun elementlerini ilk defe tesvir etmisdir Daha sonra Cax Axriyevin eserleri Inqus 1996 ve Cax Axriyevin eserleri 2000 kitablarinda yeniden nesr olundu Sagliginda Qafqaz alimleri arxeoloqlar etnoqraflar rus huquqsunaslari F I Leontovic B K Dalqat M M Kovalevski ve basqalari Cax Axriyevin eserlerine muraciet etmisler Onun materiallari esasinda dissertasiyalar yazilir Cax Axriyev 1870 1874 cu illerde Nijin Liseyinde tehsil almis bundan sonra Xalqciliq herekati ile elaqelerine gore qeyri resmi surgunde olmusdur Bu muddetde o Yelizavetpol quberniyasinda indiki Azerbaycan Yevlax ve Nuxa seherlerinin muxtelif inzibati orqanlarinda calismisdir Surgunde oldugu vaxt bedii yaradiciliqla mesgul olmusdur 1874 cu il oktyabrin 16 da Cax Axriyev Tiflis Edliyye Mehkemesinde 8 il hakim komekcisi ve mehkeme mustentiqi olaraq calismisdir 24 noyabr 1882 ci ilde Yelizavetpol quberniyasinin rayonlarinda dovlet mulkiyyetinin idare edilmesi uzre agent teyin edildi ve 31 yanvar 1889 cu ilden etibaren meskunlasmis torpaqlara nezaret etmek ucun xususi tapsiriqlarda vezifeli sexs olaraq calisdi 27 may 1897 ci ilden Nuxa hebsxanasinda sobe mudiri olmusdur 23 oktyabr 1900 cu ilden etibaren Yelizavetpol quberniyasinin dovlet torpaqlari uzre kicik nezaretci vezifesinde calismisdir 28 sentyabr 1912 ci ilde saglamliq sebebiyle kollegial meslehetci rutbesi ile isden azad edildi ve Vladiqafqaza qayitdi 29 aprel 1914 cu ilde sekerli diabet sebebinden vefat etdi Doguldugu Furtouge kendinde defn olunmusdur Qizi Nina Caxovnanin xatirelerine gore atasi tevazokar ve sade bir insan idi unsiyyetcil ve sen bir xasiyyete malik idi Axriyevlerin evinde boyuk bir kitabxana movcud idi Cax ozu bir cox qezet ve jurnallara abune yazilmisdi EserleriBezi nesrleri Dagliqlarda defn ve anma Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu Tiflis 1870 no II s 28 32 Inqus efsanelerinde qehremanlar haqqinda bir nece kelme Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu Tiflis 1870 no IV dep II s 1 33 Cecen efsanelerinden Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu Tiflis 1871 no V dep II 2 s 38 46 Inqus tetilleri Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu Tiflis 1871 no V dep III 2 s 1 16 Inqus siyiqlari haqqinda necib ailelerin aile kriptleri Terskie vedomosti 1871 17 Inquslarin andi Terskie vedomosti 1871 No 20 Inqus andinin menevi menasi Terskie vedomosti 1871 No 21 Inquslarin tebieti haqqinda Terskie vedomosti 1871 30 Inqus qadinlari haqqinda Terskie vedomosti 1871 No 31 Nagillarinin ve efsanelerinin tetbiqi ile Inqus xalqinin etnoqrafik eskizi Terskie vedomosti 1872 No 27 35 39 42 43 45 49 1873 3 21 22 24 26 Ingus Onlarin efsaneleri inanclari ve inanclari Qafqaz dagliqlari haqqinda melumat toplusu 1875 no VIII bol I seh 1 40 Inquslar haqqinda qeydler Inquslarin xarakteri haqqinda Inquslarin andi Inqus qadinlari haqqinda Inqus siyiqlari Terek bolgesi haqqinda melumat toplanmasi Vladikavkaz 1878 no 1 s 276 290 AilesiCax Axriyev evli olmus bes ovladi uc oglu ve iki qizi vardir Heyat yoldasi polis memuru Mocho Bazorkinin qizi Aisa Bazorkina Ogullari ve qizlari Resid Bek 1895 1942 Simali Qafqaz xalqlarinin ilk pilotu Tacikistanin ilk pilotu Boyuk Veten muharibesi illerinde Leninqrad yaxinliginda helak olub Ruslan polisde islemis 1926 ci ilde vefat edib Tamara ilk dagli tehsil alan inqus qadini muellime kimi calisib NinaXatiresiInqus Humanitar Elmler Arasdirma Institutu Cax Axriyevin serefine adlandirilmisdir 2005 ci ilde Cax Axriyev olumunden sonra etnoqrafiya sahesinde uzunmuddetli elmi fealiyyetine gore Seref ordeni ile teltif edilmisdir IstinadlarSemyonov L P Chah Ahriev Pervyj ingushskij kraeved 2013 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Zejnep Dzarahova Chah Ahriev i etnografiya ingushej k 160 letiyu so dnya rozhdeniya Serdalo 2010 12 08 2013 01 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Ahriev H R Moj ded Chah Elmurzievich Ahriev 2013 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Ahrieva N Ch Vospominaniya ob otce 2013 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Ukaz 19 Prezidenta Respubliki Ingushetiya ot 26 yanvarya 2005 goda Gazeta Serdalo 2012 10 02 tarixinde Istifade tarixi 2013 01 15 EdebiyyatSemyonov L P Chah Ahriev Ingushskij nauch issled in t kraevedeniya 1928 12 s Yandiev M A Chah Ahriev 1850 1914 vydayushij yurist i prosvetitel Ingushetii Gumanitarnye i socialno ekonomicheskie nauki 2003 3 S 88 92 Yandiev M A Pochemu on molchal 40 let Serdalo gazeta 2000 22 noyabrya To zhe Literaturnaya Ingushetiya 2002 2 22 S 116 119 Sigauri Iless Mutusovich Ocherki istorii i gosudarstvennogo ustrojstva chechencev s drevnejshih vremen V Rus 2005 ISBN 5 89655 021 9 Geshaev Musa Bautdinovich Znamenitye ingushi 1 2000 nus Turin STIG 2003 159 161 Xarici kecidlerL Malsagova Ingushskij prosvetitel Chah Ahriev Gazeta Ingushetiya 2010 09 28 2013 01 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Ingushskij prosvetitel Chah Ahriev INGUShETIYa RU 2013 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15 Vaha Hamhoev Chahu Ahrievu 150 let INGUShETIYa RU 2013 04 15 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 01 15