Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sisakanda (indiki Zəngəzur ərazisi) yaşayan saklar tarixi ədəbiyyatda sisaklar adlanırlar,çünki indi çox hissəsi Ermənistanın,az hissəsi Azərbaycanın tərkibində olan Zəngəzur mahalı tarixən Sisakan adlanmışdır.Sisakan toponimini ilk dəfə Suriya müəllifi 554-cü ildə çəkmişdir və V əsr erməni mənbələrində Syuni adı ilə məlumdur."VII əsr erməni coğrafiyası"nda bu toponim Sisakan kimi yazılır.Moisey Kalankatlı da "Alban ölkəsinin tarixi"ndə bu toponimi Sisakan kimi işlətmişdir.Sisakan erkən orta əsrlər Qafqaz Albaniyası tarixində mühüm rol oynamışdır,çünki branın öz hökmdar sülaləsi olmuşdur.Sisakan toponiminin sak etnonimini əks etdirdiyini ilk dəfə iddia edənlərdən biri akademik olmuşdur.Lakin hətta sakların türk mənşəli olduqları sübut edilmədiyi bir dövrdə belə erməni tarixçiləri Sisakanı erməni vilayəti sayır və onun çarlarını da etnik mənsubiyyətcə erməni olduğunu yazırlar.(Hətta Sisakandakı əhalinin etnik mənsubiyyətcə erməni olduqları qəbul edilsə belə bunun indiki ermənilərə-haylara heç bir aidiyyatı yoxdur.Çünki tarixdə yad olunan ermənilər- türk mənşəli bir etnos olmuş,Böyük Ermənistan adı ilə öz dövlətlərini qurmuşlar.Sonradan ərazisində məskunlaşan köçəri və vəhşi haylar bu türk etnosunun adını mənimsəmişdir)
İlk öncə qeyd edilməlidir ki,Sisakan vilayəti ermənilərin əvvəldən məskunlaşdığı vilayət olsaydı sakların etnik adını daşımazdı.İkincsi Syuni hakimləri Aranşahlar adını daşımazdılar.Üçüncüsü "Alban ölkəsinin tarixi"ndə yazılır ki,Alban kilsəsi ilə Erməni kilsəsi arasında 607-ci ildən ixtilaflar kəskinləşdikdə syunilər erməni kilsəsindən aralanaraq Qafqaz albanlarına qoşulmuş və Alban kilsəsinin tabeliyinə keçmişdi.Ermənilərin Sisakana gəlməsi VIII əsrdən sonra ərəb xəlifəsinin Alban kilsəsini Erməni kilsəsinə tabe etməsindən sonra başlamışdı.
Sisakan toponimi "Si" və "sakan" (Balasakan toponimində olduğu kimi) hissələrindən ibarətdir."Sakan" komponenti Sak etnoniminə və "-an" şəkilçisinə ayrılır.Deməli bu ad "Si sakları" anlamını verir və indiyədək Ermənistanda Sisyan rayonunun adında qalır.Adın birinci komponenti olan Si sözü Sisakanda hakimiyyətdə olmuş sülalənin adıdır.(Kirzioğlu M.Fahrettin,Kars tarihi,I cilt,İstanbul,1953) Başqa sözlə Si sülaləsi sakların içərisində bir tayfanın adı idi.Qədim türklərdə Si (Çin mənbələrində Xi) tayfasının adı məlumdur.Erkən orta əsrlərdə bu tayfa Altayda və Tuva ərazisində Dalay-Nor gölü vadisində yaşayırdı.Göstərilir ki,Si tayfası orada hunların qədim bir qolunun adıdır.(Tuva tarixi,Moskva,1964) Q. Qeybullayev qeyd edir ki,güman ki,sak tayfalarından olan Si tayfasının bir hissəsi Mərkəzi Asiyada qalmış və sonra hunların tərkibinə daxil olmuş,sakların tərkibində qalan hissəsi isə Sisakan adlı əyalətdə hakim sülüləyə çevrilmişdir.Ona görə də ,burada məskunlaşmış saklar Si sakları adlanmış və beləliklə də ,Sisakan adı yaranmışdı.Qədim erməni mənbələrində və "Alban ölkəsinin tarixi"ndə Si-sakan etnonimi qısaldılmış şəkildə Sisak kimi yazılmışdır.Lakin erməni mənbələrində Sisakan adı çəkilmir,əvəzində Syuni (əslində Siuni olmalıdır,"s" səsindən sonra "i" səsinin düşməsi və "y" səsinin əlavə olunması əsasında baş vermişdir.) adı verilir ki,bu da məhz Si etnonimindən və mənşəcə urartu dilinə aid olan ,yer və tayfa adlarına əlavə edilən "-uni" şəkilçisindən ibarətdir.
Erməni tədqiqatçıları Siuni adının mənşəyini izah edə bilməmiş və ona görə də bu adı Urartu mənbələrində Göyçə gölünün ətrafının adı kimi çəkilən (qədim erməni mənbələrində Uti) adı ilə eyniləşdirmişlər.Halbuki müxtəlif ölkələrdən olan tədqiqatçılar dəfələrlə qeyd etmişlər ki,bu iki söz müxtəlif mənşəli sözlərdir.
Q. Qeybullayev qeyd edir ki,Sisakan toponimi erməni dilində deyil və həm də bu adda İran mənşəli "kan" şəkilçisi yoxdur."Alban ölkəsinin tarixi"ndə qeyd olunur ki,bu adı farslar deyirlər.Buradan belə nəticə çıxır ki,Sisakan adında "an" şəkilçisi farscadır.
Sakların məskunlaşdığı bu ərazidə Si sülaləsinin hakimiyyəti hələ eramızdan əvvəlki dövrlərdə başlamışdı.Çünki eramızın I əsrinin 60-cı illərində Qafqaz Albaniyasında hakimiyyətə keçmiş Ərən (Aran,Eran) "Alban ölkəsinin tarixi"ndə yazıldığına görə məhz Sisak sülaləsindən idi.Eramızın əvvəllərində Ermənistan Parfiya dövlətinin tərkibinə daxil edildikdən sonra Parfiya hökmdarı öz qardaşı Valarşakı Ermənistana çar göndərmişdi.Valarşak isə Qafqaz Albaniyasına Sisak nəslindən olan Ərən adlı bir nəfəri hökmdar təyin etmişdi.Buradan aydın olur ki,Sisak sülaləsi I əsrdə artıq tanınmış hakim sülalə idi.Ərən şəxs adının türkcə olması Sisak sülaləsini türk mənşəli olduğunu göstərən tutarlı faktlardandır.Sisak sülaləsinin Ərəndən sonrakı hökmdarlarının adları bəlli olmadığından bu sülalənin sülalə şəcərəsini izləmək mümkün deyildir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki,görünür bu sülalənin hakimiyyəti IV əsrdən bu yana keçməmişdir.V əsr erməni tarixçisi (Yegişe,V fəsil) albanlarda çar nəslinin Qnuni adlandığını yazmışdır.(451-ci ildə Sasanilərə qarşı üsyanda iştirak etmiş alban hökmdarı Vahan bu nəsildən idi) Qnuni əlavə olunmuş,Urartu mənşəli şəkilçidir. Q.Qeybullayev və qeyd edir ki,qrabarcada təhrifə uğramış "qn" sözü qun-hun kim bərpa edilə bilər və deməli hakimiyyətdə hun mənşəli sülaləni olması ehtimal edilə bilər.Həmin hun sülaləsi isə eranın əvvəllrində Qafqaz Albaniyasının Şimal-Şərqində yaşamaqda olan maskutlardan idi.Təsadüfi deyil ki,alban hökmdarı II Vaçe hakimiyyətdən əl çəkdikdə məhz Maskut əyalətinə çəkilmişdi.
IV əsrdə bütün Qafqaz Albaniyası əhalisi ilə birgə Sisakan əhalisi də xristian dinini qəbul etmişdi.Bu sülalənin nümayəndələri saklı (ərəb mənbələrində Səhl) ləqəbini daşıyırdılar.Səhl (Sisak) nümayəndəsinin ən məşhur nümayəndələrindən biri də Səhl ibn Sunbat idi.O,Babəki tutub ərəblərə vermişdi. Səhl Sunbatın qalası Şəkki qalası idi. Ərəblərin Azərbaycanı fəthindən sonra Sisakın xristian hakimləri "məlik" adlandırıldılar.Səhl ibn Sunbat da məlik idi və Kitabi Dədə Qorquddakı Şökülü Məlik (Şəkili Məlik adının təhrifi) güman ki,məhz Şəkki hakimi Səhl ibn Sunbatdır.Qeyd edilməlidir ki,Bəzz qalasının hakimi ,xürrəmilərin başçısı Cavidan da ərəb mənbələrində Cavidan ibn Səhlək adlandırılmışdır.Cavidanın qəbrinin Zəngəzurda adı ilə indiyədək qalması da bununla bağlıdır.
Sisakan Qafqaz Albaniyası daxilində müstəqil xanədanı olan əyalət idi.Əhalisi Qafqaz albanları ilə etnik cəhətdən daha yaxın olduğundan Qafqaz Albaniyası ilə daha sıx əlaqədə idi.
Mənbələr
- Q.Ə.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- Q.Ə.Qeybullayev-Qədim türklər və Ermənistan,Bakı,1993
- Moisey Kalankatlı-Alban ölkəsinin tarixi,Mxitar Qoş-Alban salnamələri,Bakı,2006
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sisakanda indiki Zengezur erazisi yasayan saklar tarixi edebiyyatda sisaklar adlanirlar cunki indi cox hissesi Ermenistanin az hissesi Azerbaycanin terkibinde olan Zengezur mahali tarixen Sisakan adlanmisdir Sisakan toponimini ilk defe Suriya muellifi 554 cu ilde cekmisdir ve V esr ermeni menbelerinde Syuni adi ile melumdur VII esr ermeni cografiyasi nda bu toponim Sisakan kimi yazilir Moisey Kalankatli da Alban olkesinin tarixi nde bu toponimi Sisakan kimi isletmisdir Sisakan erken orta esrler Qafqaz Albaniyasi tarixinde muhum rol oynamisdir cunki branin oz hokmdar sulalesi olmusdur Sisakan toponiminin sak etnonimini eks etdirdiyini ilk defe iddia edenlerden biri akademik olmusdur Lakin hetta saklarin turk menseli olduqlari subut edilmediyi bir dovrde bele ermeni tarixcileri Sisakani ermeni vilayeti sayir ve onun carlarini da etnik mensubiyyetce ermeni oldugunu yazirlar Hetta Sisakandaki ehalinin etnik mensubiyyetce ermeni olduqlari qebul edilse bele bunun indiki ermenilere haylara hec bir aidiyyati yoxdur Cunki tarixde yad olunan ermeniler turk menseli bir etnos olmus Boyuk Ermenistan adi ile oz dovletlerini qurmuslar Sonradan erazisinde meskunlasan koceri ve vehsi haylar bu turk etnosunun adini menimsemisdir Ilk once qeyd edilmelidir ki Sisakan vilayeti ermenilerin evvelden meskunlasdigi vilayet olsaydi saklarin etnik adini dasimazdi Ikincsi Syuni hakimleri Aransahlar adini dasimazdilar Ucuncusu Alban olkesinin tarixi nde yazilir ki Alban kilsesi ile Ermeni kilsesi arasinda 607 ci ilden ixtilaflar keskinlesdikde syuniler ermeni kilsesinden aralanaraq Qafqaz albanlarina qosulmus ve Alban kilsesinin tabeliyine kecmisdi Ermenilerin Sisakana gelmesi VIII esrden sonra ereb xelifesinin Alban kilsesini Ermeni kilsesine tabe etmesinden sonra baslamisdi Sisakan toponimi Si ve sakan Balasakan toponiminde oldugu kimi hisselerinden ibaretdir Sakan komponenti Sak etnonimine ve an sekilcisine ayrilir Demeli bu ad Si saklari anlamini verir ve indiyedek Ermenistanda Sisyan rayonunun adinda qalir Adin birinci komponenti olan Si sozu Sisakanda hakimiyyetde olmus sulalenin adidir Kirzioglu M Fahrettin Kars tarihi I cilt Istanbul 1953 Basqa sozle Si sulalesi saklarin icerisinde bir tayfanin adi idi Qedim turklerde Si Cin menbelerinde Xi tayfasinin adi melumdur Erken orta esrlerde bu tayfa Altayda ve Tuva erazisinde Dalay Nor golu vadisinde yasayirdi Gosterilir ki Si tayfasi orada hunlarin qedim bir qolunun adidir Tuva tarixi Moskva 1964 Q Qeybullayev qeyd edir ki guman ki sak tayfalarindan olan Si tayfasinin bir hissesi Merkezi Asiyada qalmis ve sonra hunlarin terkibine daxil olmus saklarin terkibinde qalan hissesi ise Sisakan adli eyaletde hakim sululeye cevrilmisdir Ona gore de burada meskunlasmis saklar Si saklari adlanmis ve belelikle de Sisakan adi yaranmisdi Qedim ermeni menbelerinde ve Alban olkesinin tarixi nde Si sakan etnonimi qisaldilmis sekilde Sisak kimi yazilmisdir Lakin ermeni menbelerinde Sisakan adi cekilmir evezinde Syuni eslinde Siuni olmalidir s sesinden sonra i sesinin dusmesi ve y sesinin elave olunmasi esasinda bas vermisdir adi verilir ki bu da mehz Si etnoniminden ve mensece urartu diline aid olan yer ve tayfa adlarina elave edilen uni sekilcisinden ibaretdir Ermeni tedqiqatcilari Siuni adinin menseyini izah ede bilmemis ve ona gore de bu adi Urartu menbelerinde Goyce golunun etrafinin adi kimi cekilen qedim ermeni menbelerinde Uti adi ile eynilesdirmisler Halbuki muxtelif olkelerden olan tedqiqatcilar defelerle qeyd etmisler ki bu iki soz muxtelif menseli sozlerdir Q Qeybullayev qeyd edir ki Sisakan toponimi ermeni dilinde deyil ve hem de bu adda Iran menseli kan sekilcisi yoxdur Alban olkesinin tarixi nde qeyd olunur ki bu adi farslar deyirler Buradan bele netice cixir ki Sisakan adinda an sekilcisi farscadir Saklarin meskunlasdigi bu erazide Si sulalesinin hakimiyyeti hele eramizdan evvelki dovrlerde baslamisdi Cunki eramizin I esrinin 60 ci illerinde Qafqaz Albaniyasinda hakimiyyete kecmis Eren Aran Eran Alban olkesinin tarixi nde yazildigina gore mehz Sisak sulalesinden idi Eramizin evvellerinde Ermenistan Parfiya dovletinin terkibine daxil edildikden sonra Parfiya hokmdari oz qardasi Valarsaki Ermenistana car gondermisdi Valarsak ise Qafqaz Albaniyasina Sisak neslinden olan Eren adli bir neferi hokmdar teyin etmisdi Buradan aydin olur ki Sisak sulalesi I esrde artiq taninmis hakim sulale idi Eren sexs adinin turkce olmasi Sisak sulalesini turk menseli oldugunu gosteren tutarli faktlardandir Sisak sulalesinin Erenden sonraki hokmdarlarinin adlari belli olmadigindan bu sulalenin sulale seceresini izlemek mumkun deyildir Q Qeybullayev qeyd edir ki gorunur bu sulalenin hakimiyyeti IV esrden bu yana kecmemisdir V esr ermeni tarixcisi Yegise V fesil albanlarda car neslinin Qnuni adlandigini yazmisdir 451 ci ilde Sasanilere qarsi usyanda istirak etmis alban hokmdari Vahan bu nesilden idi Qnuni elave olunmus Urartu menseli sekilcidir Q Qeybullayev ve qeyd edir ki qrabarcada tehrife ugramis qn sozu qun hun kim berpa edile biler ve demeli hakimiyyetde hun menseli sulaleni olmasi ehtimal edile biler Hemin hun sulalesi ise eranin evvellrinde Qafqaz Albaniyasinin Simal Serqinde yasamaqda olan maskutlardan idi Tesadufi deyil ki alban hokmdari II Vace hakimiyyetden el cekdikde mehz Maskut eyaletine cekilmisdi IV esrde butun Qafqaz Albaniyasi ehalisi ile birge Sisakan ehalisi de xristian dinini qebul etmisdi Bu sulalenin numayendeleri sakli ereb menbelerinde Sehl leqebini dasiyirdilar Sehl Sisak numayendesinin en meshur numayendelerinden biri de Sehl ibn Sunbat idi O Babeki tutub ereblere vermisdi Sehl Sunbatin qalasi Sekki qalasi idi Ereblerin Azerbaycani fethinden sonra Sisakin xristian hakimleri melik adlandirildilar Sehl ibn Sunbat da melik idi ve Kitabi Dede Qorquddaki Sokulu Melik Sekili Melik adinin tehrifi guman ki mehz Sekki hakimi Sehl ibn Sunbatdir Qeyd edilmelidir ki Bezz qalasinin hakimi xurremilerin bascisi Cavidan da ereb menbelerinde Cavidan ibn Sehlek adlandirilmisdir Cavidanin qebrinin Zengezurda adi ile indiyedek qalmasi da bununla baglidir Sisakan Qafqaz Albaniyasi daxilinde musteqil xanedani olan eyalet idi Ehalisi Qafqaz albanlari ile etnik cehetden daha yaxin oldugundan Qafqaz Albaniyasi ile daha six elaqede idi MenbelerQ E Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Q E Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Baki 1993 Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi Mxitar Qos Alban salnameleri Baki 2006Hemcinin baxQafqaz Albaniyasi Qafqaz albanlari Saklar