Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəttatlıq və ya kalliqrafiya (yun. καλλιγραφία — "gözəl xətt") — təsviri incəsənətin sahələrindən biri. Onu həmçinin nəfis məktub incəsənəti də adlandırırlar. Xəttatlığın elmi anlayışı belədir: "işarələrin ekspressiv, harmonik və incə zövqlə tərtibatı incəsənəti".
Xəttatlıq yazını nəfis şəkildə şrift, əl və əlifba kimi yazmaq bacarığıdır.
Kalliqrafiya əşya və üzərində yazısından yüksək incəsənət nümunələrinə qədər geniş bir sənətdir. Kalloqrafiyada həmişə hərflər standart formada yazılmır..
Müasir dövrdə kalliqrafiya bəzi dini yazılarda, xüsusi sənəd yazılışında, , yubiley və şənlik təbriklərində, qrafik işlərdə, daş yonmalarında və tarixi sənəd təkrarında isrifadə edilir. Xəttatlıq həmçinin televiziya monitor yazılarında, müəyyən , əllə yazılması nəzərdə tutulan sənədlərdə ( məsələn, ) istifadə edilir.
Azərbaycanda xəttatlıq
Xəttatlıq Azərbaycan xalqının uzun əsrlərdən bəri yaşatdığı qədim sənət növlərindən biridir. Ərəb köklü “xətt” (yazı) sözünü bildirən, gözəl və dəqiq yazı sənəti olan xəttatlıq “Qurani-Kərim”in ayələrini ən gözəl şəkildə yazmaq cəhdlərindən sonra meydana gəlmişdi. Xəttat isə gözəl yazı ustasına, yazıçıların əsərlərini, xüsusilə şeirlərini nəfis xətlə köçürüb yayan şəxsə verilən addır.
Azərbaycanda xəttatlıq sənəti Mübarək şah Zərrinqələm Təbrizinin işlərindən başlanır. O, XIII əsrin məşhur ərəb xəttatı Cəmaləddin Müstəsiminin yetirdiyi altı şagirddən biri idi. Həmin "altılığa” daha bir azərbaycanlı usta şeyx Əhməd Sührəvərdi də daxil idi. Onlar xəttatlıq tarixinə "altı usta" adı ilə daxil olmuşlar. Bu xətt ustalarının fəaliyyəti nəticəsində klassik xəttatlığın 6 xətt növü yaranmışdı: nəsx, suls, reyhani, mühəqqəq, touqi, riqa. Mübarək şah Zərrinqələm klassik xətlərin altısını da yaxşı bilirdi və onun həmin xətlərlə yazan xeyli ardıcılı vardı.
XIV əsrdə Azərbaycanda, bütün müsəlman dünyasında məşhur olacaq bir xəttat – Xacə Mir Əli ibn İlyas Təbrizi (1330-1405) yetişmişdi. XV-XVI əsrlərdə geniş yayılan nəstəliq xətti XIV əsrin sonlarında məşhur xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən nəsx və təliq xətlərinin əlaqələndirilməsi nəticəsində yaradılmışdı. Bu xətt növü, əsasən, əlyazma kitablarının üzünün köçürülməsində, məktub və sənədlərin yazılmasında geniş tətbiq olunurdu. Sonralar nəstəliq xətti gümüş, bürünc və hazırlanan qabların, eləcə də bəzək əşyalarının bəzədilməsində tətbiq edilmişdi.
Xəttatlıq sənətinin çox geniş yayılmış növlərinin yaranma tarixinə nəzər salsaq, bu sənətin qədim növlərindən biri olan kufi xətti ilk dəfə İraqın indiki Kufə şəhərində yayıldığından öz adını buradan almışdı. Əsasən, düz və sınıq cizgilərdən ibarət olan kufi xətti əvvəllər nöqtəsiz yazılsa da, sonralar daha da təkmilləşdirilmişdi. X əsrədək həm epiqrafikada, həm də paleoqrafiyada geniş tətbiq olunmuşdu. Kufi xəttinin özünün 4 əsas növü var: kufi nəsx, kufi suls, kufi həndəsi və kufi şikəstə.
Nəsx xətti XII əsrdə ibn Muğla Şirazi tərəfindən kufi xəttinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində ortaya çıxmış və nəsx adı ona kufi xəttini sıradan çıxardığı üçün verilmişdi. Digər xətlərlə müqayisədə nəsx xətti özünün sadəliyi, rahat oxunuşu və asan yazılışı ilə diqqəti cəlb edir. Kufi xəttinin yerini tutan nəsx xətti meydana gəldiyi ilk gündən bədii və elmi əsərlərin yazılışında, üzünün köçürülməsində və dəftərxana işlərində geniş istifadə olunmağa başlanmışdı. Naxçıvan ərazisindəki daş kitabələrdə və əlyazmalarda bu xəttə daha çox rast gəlmək olur.
Süls xəttinin lüğəvi mənası “üçdə bir” deməkdir. Ərəb əlifbasında yazılan klassik xətt növlərindən olan suls xətti X əsrdə məşhur ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn Muğla tərəfindən ixtira olunmuşdu. Bu xətt növündə hərflərin üçdə bir hissəsi əyri, qalan hissəsi isə düz cizgidə yazılır ki, bu da sözlərin bir-birinə toxunaraq yazılmasına imkan verir. Suls xətti özünəməxsus gözəlliyə malik olduğu üçün xətt ustadları onu “xətlərin anası” adlandırmışlar. Təliq xətti isə XIV əsrdə İranda “touqi” və “riqa” xətlərinin əsasında yaranmışdı. Bu yazı üslubu sürətli yazılması ilə fərqlənir.
Xəttatlıq sənətinə bağlı olaraq təzhib, əbru və cild sənətləri də yaranmışdı. Xəttatlığın tarixi hərflərin dekorativ şəkildə təsvir olunması ilə başlamışdı. Tarixi mənbələrə əsasən, X əsrdən başlayaraq formalaşan xəttatlıq sənəti XIII əsrdə öz inkişafının zirvəsinə çatmış, tətbiq olunduğu sahələr daha da genişlənmişdi. Dekorativ-ornamental sənətlə qovuşan bədii yazı mədəniyyəti kitabları, saray binalarını, məscidləri, saxsıdan, metaldan, ağacdan və parçadan hazırlanan tətbiqi sənət nümunələrini bəzəyirdi.
Orta əsr Azərbaycanında kitab tərtibatı ölkənin siyasi-mədəni mərkəzləri olan – Marağa, Sultaniyə, Təbriz, Şamaxıda fəaliyyət göstərən sənətkarlar tərəfindən həyata keçirilirdi.
Xəttatlıq muzeyləri
- Moskva Kalliqrafiya muzeyi
- Pettenbax Kalliqrafiya muzeyi
- Hill adına əlyazmalar muzeyi
- Naritasan Calligraphy museum 2009-04-08 at the Wayback Machine
- The Modern Calligraphy Collection of the National Art Library at the Victoria and Albert Museum 2009-06-14 at the Wayback Machine
- Ditchling Museum 2009-08-21 at the Wayback Machine
- Klingspor Museum 2017-12-09 at the Wayback Machine
- Sakip Sabanci Museum 2010-11-25 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Mediavilla 1996
- Fraser and Kwiatkowski 2006
- Johnston 1909
- AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ 2019-11-12 at the Wayback Machine TƏSVİRİ SƏNƏT » XƏTTATLIQ
Xarici keçidlər
- Kalliqrafiya üzrə beynəlxalq sərgi
- Müasir Kalliqrafiya 2018-12-27 at the Wayback Machine
- Kalliqrafiya sənəti
- Kalliqrafiya.
- Çin Kalliqrafiyası (ing.).
- Yahudi Kalliqrafiyası. 2016-03-04 at the Wayback Machine
- Müasir Monqol Kalliqrafiyası
- Shodo — Yapon Kalliqrafiyası.
- Ərəb Kalliqrafiyası
- Yapon Kalliqrafiyası 2016-12-30 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat
- Anderson, D. M. (2008). Indic calligraphy. Encyclopædia Britannica 2008 .
- Brown, M.P. (2004) Painted Labyrinth: The World of the Lindisfarne Gospel. Revised Ed. British Library.
- Child, H. ed. (1985) The Calligrapher's Handbook. Taplinger Publishing Co.
- Diringer, D. (1968) The Alphabet: A Key to the History of Mankind 3rd Ed. Volume 1 Hutchinson & Co. London
- Fraser, M., & Kwiatowski, W. (2006) Ink and Gold: Islamic Calligraphy. Sam Fogg Ltd. London
- Geddes, A., & Dion, C. (2004) Miracle: a celebration of new life. Photogenique Publishers Auckland.
- Henning, W.E. (2002) An elegant hand : the golden age of American penmanship and calligraphy ed. Melzer, P. Oak Knoll Press New Castle, Delaware
- Johnston, E. (1909) Manuscript & Inscription Letters: For schools and classes and for the use # of craftsmen, plate 6. San Vito Press & Double Elephant Press 10th Impression
- Lamb, C.M. ed. (1956) Calligrapher's Handbook. Pentalic 1976 ed.
- Mediavilla, Claude (2006) Histoire de la Calligraphie Française. Albin Michel, France.
- Mediavilla, C. (1996) Calligraphy. Scirpus Publications
- Pott, G. (2006) Kalligrafie: Intensiv Training Verlag Hermann Schmidt Mainz
- Pott, G. (2005) Kalligrafie:Erste Hilfe und Schrift-Training mit Muster-Alphabeten Verlag Hermann Schmidt Mainz
- Propfe, J. (2005) SchreibKunstRaume: Kalligraphie im Raum Verlag George D.W. Callwey GmbH & Co.K.G. Munich
- Reaves, M., & Schulte, E. (2006) Brush Lettering: An instructional manual in Western brush calligraphy, Revised Edition, Design Books New York.
- Schimmel, Annemarie. (1984) Calligraphy and Islamic Culture. New York Univ. Press. New York.
- Zapf, H. (2007) Alphabet Stories: A Chronicle of technical developments, Cary Graphic Arts Press, Rochester, New York
- Zapf, H. (2006) The world of Alphabets: A kaleidoscope of drawings and letterforms, CD-ROM
- Marns, F.A (2002) Various, copperplate and form, London
- Namiq Musalı, (2016) “Səfəvilər dövründə Ərdəbildə xəttalıq və kitab sənəti”
- Алиева-Кенгерли А. И., Мамедова Л. Г. “Книжное дело в средневековом Азербайджане”
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xettatliq ve ya kalliqrafiya yun kalligrafia gozel xett tesviri incesenetin sahelerinden biri Onu hemcinin nefis mektub inceseneti de adlandirirlar Xettatligin elmi anlayisi beledir isarelerin ekspressiv harmonik ve ince zovqle tertibati inceseneti Kalliqrafik yaziQurandan bir yazi Xettatliq yazini nefis sekilde srift el ve elifba kimi yazmaq bacarigidir Kalliqrafiya esya ve uzerinde yazisindan yuksek incesenet numunelerine qeder genis bir senetdir Kalloqrafiyada hemise herfler standart formada yazilmir Muasir dovrde kalliqrafiya bezi dini yazilarda xususi sened yazilisinda yubiley ve senlik tebriklerinde qrafik islerde das yonmalarinda ve tarixi sened tekrarinda isrifade edilir Xettatliq hemcinin televiziya monitor yazilarinda mueyyen elle yazilmasi nezerde tutulan senedlerde meselen istifade edilir Azerbaycanda xettatliqEsas meqale Azerbaycan medeniyyetinde xettatliq Xettatliq Azerbaycan xalqinin uzun esrlerden beri yasatdigi qedim senet novlerinden biridir Ereb koklu xett yazi sozunu bildiren gozel ve deqiq yazi seneti olan xettatliq Qurani Kerim in ayelerini en gozel sekilde yazmaq cehdlerinden sonra meydana gelmisdi Xettat ise gozel yazi ustasina yazicilarin eserlerini xususile seirlerini nefis xetle kocurub yayan sexse verilen addir Azerbaycanda xettatliq seneti Mubarek sah Zerrinqelem Tebrizinin islerinden baslanir O XIII esrin meshur ereb xettati Cemaleddin Mustesiminin yetirdiyi alti sagirdden biri idi Hemin altiliga daha bir azerbaycanli usta seyx Ehmed Suhreverdi de daxil idi Onlar xettatliq tarixine alti usta adi ile daxil olmuslar Bu xett ustalarinin fealiyyeti neticesinde klassik xettatligin 6 xett novu yaranmisdi nesx suls reyhani muheqqeq touqi riqa Mubarek sah Zerrinqelem klassik xetlerin altisini da yaxsi bilirdi ve onun hemin xetlerle yazan xeyli ardicili vardi XIV esrde Azerbaycanda butun muselman dunyasinda meshur olacaq bir xettat Xace Mir Eli ibn Ilyas Tebrizi 1330 1405 yetismisdi XV XVI esrlerde genis yayilan nesteliq xetti XIV esrin sonlarinda meshur xettat Mir Eli Tebrizi terefinden nesx ve teliq xetlerinin elaqelendirilmesi neticesinde yaradilmisdi Bu xett novu esasen elyazma kitablarinin uzunun kocurulmesinde mektub ve senedlerin yazilmasinda genis tetbiq olunurdu Sonralar nesteliq xetti gumus burunc ve hazirlanan qablarin elece de bezek esyalarinin bezedilmesinde tetbiq edilmisdi Xettatliq senetinin cox genis yayilmis novlerinin yaranma tarixine nezer salsaq bu senetin qedim novlerinden biri olan kufi xetti ilk defe Iraqin indiki Kufe seherinde yayildigindan oz adini buradan almisdi Esasen duz ve siniq cizgilerden ibaret olan kufi xetti evveller noqtesiz yazilsa da sonralar daha da tekmillesdirilmisdi X esredek hem epiqrafikada hem de paleoqrafiyada genis tetbiq olunmusdu Kufi xettinin ozunun 4 esas novu var kufi nesx kufi suls kufi hendesi ve kufi sikeste Nesx xetti XII esrde ibn Mugla Sirazi terefinden kufi xettinin tekmillesdirilmesi neticesinde ortaya cixmis ve nesx adi ona kufi xettini siradan cixardigi ucun verilmisdi Diger xetlerle muqayisede nesx xetti ozunun sadeliyi rahat oxunusu ve asan yazilisi ile diqqeti celb edir Kufi xettinin yerini tutan nesx xetti meydana geldiyi ilk gunden bedii ve elmi eserlerin yazilisinda uzunun kocurulmesinde ve defterxana islerinde genis istifade olunmaga baslanmisdi Naxcivan erazisindeki das kitabelerde ve elyazmalarda bu xette daha cox rast gelmek olur Suls xettinin lugevi menasi ucde bir demekdir Ereb elifbasinda yazilan klassik xett novlerinden olan suls xetti X esrde meshur ereb xettati Ebu Eli Mehemmed ibn Mugla terefinden ixtira olunmusdu Bu xett novunde herflerin ucde bir hissesi eyri qalan hissesi ise duz cizgide yazilir ki bu da sozlerin bir birine toxunaraq yazilmasina imkan verir Suls xetti ozunemexsus gozelliye malik oldugu ucun xett ustadlari onu xetlerin anasi adlandirmislar Teliq xetti ise XIV esrde Iranda touqi ve riqa xetlerinin esasinda yaranmisdi Bu yazi uslubu suretli yazilmasi ile ferqlenir Xettatliq senetine bagli olaraq tezhib ebru ve cild senetleri de yaranmisdi Xettatligin tarixi herflerin dekorativ sekilde tesvir olunmasi ile baslamisdi Tarixi menbelere esasen X esrden baslayaraq formalasan xettatliq seneti XIII esrde oz inkisafinin zirvesine catmis tetbiq olundugu saheler daha da genislenmisdi Dekorativ ornamental senetle qovusan bedii yazi medeniyyeti kitablari saray binalarini mescidleri saxsidan metaldan agacdan ve parcadan hazirlanan tetbiqi senet numunelerini bezeyirdi Orta esr Azerbaycaninda kitab tertibati olkenin siyasi medeni merkezleri olan Maraga Sultaniye Tebriz Samaxida fealiyyet gosteren senetkarlar terefinden heyata kecirilirdi Xettatliq muzeyleriMoskva Kalliqrafiya muzeyi Pettenbax Kalliqrafiya muzeyi Hill adina elyazmalar muzeyi Naritasan Calligraphy museum 2009 04 08 at the Wayback Machine The Modern Calligraphy Collection of the National Art Library at the Victoria and Albert Museum 2009 06 14 at the Wayback Machine Ditchling Museum 2009 08 21 at the Wayback Machine Klingspor Museum 2017 12 09 at the Wayback Machine Sakip Sabanci Museum 2010 11 25 at the Wayback MachineIstinadlarMediavilla 1996 Fraser and Kwiatkowski 2006 Johnston 1909 AZERBAYCAN QEYRI MADDI MEDENI IRS NUMUNELERININ DOVLET REYESTRI 2019 11 12 at the Wayback Machine TESVIRI SENET XETTATLIQXarici kecidlerKalliqrafiya uzre beynelxalq sergi Muasir Kalliqrafiya 2018 12 27 at the Wayback Machine Kalliqrafiya seneti Kalliqrafiya Cin Kalliqrafiyasi ing Yahudi Kalliqrafiyasi 2016 03 04 at the Wayback Machine Muasir Monqol Kalliqrafiyasi Shodo Yapon Kalliqrafiyasi Ereb Kalliqrafiyasi Yapon Kalliqrafiyasi 2016 12 30 at the Wayback MachineVikianbarda Xettatliq ile elaqeli mediafayllar var EdebiyyatAnderson D M 2008 Indic calligraphy Encyclopaedia Britannica 2008 Brown M P 2004 Painted Labyrinth The World of the Lindisfarne Gospel Revised Ed British Library Child H ed 1985 The Calligrapher s Handbook Taplinger Publishing Co Diringer D 1968 The Alphabet A Key to the History of Mankind 3rd Ed Volume 1 Hutchinson amp Co London Fraser M amp Kwiatowski W 2006 Ink and Gold Islamic Calligraphy Sam Fogg Ltd London Geddes A amp Dion C 2004 Miracle a celebration of new life Photogenique Publishers Auckland Henning W E 2002 An elegant hand the golden age of American penmanship and calligraphy ed Melzer P Oak Knoll Press New Castle Delaware Johnston E 1909 Manuscript amp Inscription Letters For schools and classes and for the use of craftsmen plate 6 San Vito Press amp Double Elephant Press 10th Impression Lamb C M ed 1956 Calligrapher s Handbook Pentalic 1976 ed Mediavilla Claude 2006 Histoire de la Calligraphie Francaise Albin Michel France Mediavilla C 1996 Calligraphy Scirpus Publications Pott G 2006 Kalligrafie Intensiv Training Verlag Hermann Schmidt Mainz Pott G 2005 Kalligrafie Erste Hilfe und Schrift Training mit Muster Alphabeten Verlag Hermann Schmidt Mainz Propfe J 2005 SchreibKunstRaume Kalligraphie im Raum Verlag George D W Callwey GmbH amp Co K G Munich Reaves M amp Schulte E 2006 Brush Lettering An instructional manual in Western brush calligraphy Revised Edition Design Books New York Schimmel Annemarie 1984 Calligraphy and Islamic Culture New York Univ Press New York Zapf H 2007 Alphabet Stories A Chronicle of technical developments Cary Graphic Arts Press Rochester New York Zapf H 2006 The world of Alphabets A kaleidoscope of drawings and letterforms CD ROM Marns F A 2002 Various copperplate and form London Namiq Musali 2016 Sefeviler dovrunde Erdebilde xettaliq ve kitab seneti Alieva Kengerli A I Mamedova L G Knizhnoe delo v srednevekovom Azerbajdzhane