Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Deyton sazişi (Güc diplomatiyası) — keçmiş Yuqoslaviya ərazisində 1991–1995-ci illər arası Bosniyada vətəndaş müharibəsi, həmçinin Xorvatiya müharibəsinə son qoyan sazişdir. ABŞ-nin Deyton şəhərində 1995-ci ilin noyabrında razılaşdırıldıqdan sonra 14 dekabr 1995-ci ildə Parisdə bosniyalıların lideri Aliya İzzetbeqoviç, Serbiyanın prezidenti Slobodan Miloşeviç və Xorvatiyanın rəhbəri Franyo Tudcman tərəfindən imzalanmışdır.
| Deyton sazişi | |
|---|---|
 | |
| İmzalanma tarixi | 14 dekabr 1995 |
| Tərəflər | Slobodan Miloşeviç, Aliya İzzetbeqoviç, Franyo Tucman, Bill Klinton, Jak Şirak, Con Meycor, Helmut Kol, Viktor Çernomırdin |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
ABŞ-nin təsiri
Sülh danışıqları ABŞ-nin aktiv iştirakı ilə keçirdi. Bəzi mənbələrin iddiasına görə ABŞ keçmiş Yuqoslaviya ərazisində olan münaqişələrdə adətən anti-serb mövqeyindən çıxış edirdi. ABŞ bosniya-xorvat federasiyasının yaradılmasını təklif edirdi. Elə ABŞ-nin təqidi ildə 1994-cü ilin martında, Vaşinqton və Vyanada Bosniya və Herseqovina Respublikasının baş naziri Haris Silaydic, Xorvatiyanın xarici işlər naziri Mate Qraniç və Herseq-Bosnanın prezidenti Kreşir Zubak tərəfindən xorvat-boşnak münaqişəsini sona bitməsi haqda saziş imzalamaşdılar. Bosniya serbləri bu razılaşmaya qoşulmaqdan imtina etmişdirlər.
Deyton sazişinin imzalanması ərəfəsində avqust-sentyabr aylarında NATO aviasiyası bosniya serblərinə qarşı "Düşünülmüş güc" əməliyyatı keçirir. Bu əməliyyat haradasa serb hücumunun qarşısını alır və üstünlüyü boşnak-xorvat qoşunlarına verir.
Deyton danışıqları bir sıra ölkələrin bir-başa iştirakı ilə keçirdi. Bu ölkələrə ABŞ, Rusiya, Almaniya, Böyük Britaniya və Fransa daxil idi.
Razılaşma
Saziş ümumi hissə və on bir əlavədən ibarət idi. Sazişə əsasən Bosniya və Herseqovina ərazisinə NATO-nun 60 minlik qoşunları yeridilirdi. Bunlardan yarısı amerikan idi.
Düşünülürdü ki, Bosniya və Herseqovina dövləti iki hissədən — Bosniya və Herseqovina Federasiyası və Serb Respublikasından ibarət olmalıdı idi. Sarayevo paytaxt olaraq qalırdı. Bosniya və Herseqovina əhalisi hər iki quruluşun vətəndaşı sayılırdı. Sazişə əsasən serblər 49%, boşnak və xorvatlar isə 51% əraziləri aldı.
boşnaklara çəkilərək, Sarayeva ilə dəhlizlə birləşdirilir. Bu dəhlizi beynəlxalq qüvvələr idarə edir. Sarayevanın ətraf serb rayonları da həmçinin bosniyalılara keçirdi. Sərhədin dəqiq xətti rayonun daxilində arbitraj komitəsinin qərarına əsasən çəkilməli idi.
Sazişə əsasən keçmiş Yuqoslaviyada cinayətlərinə görə Beynəlxalq tribunalda günahlandırılan şəxslər Bosniya və Herseqovina, Serbiya və Xorvatiyada dövlət vəzifələrini tutmağa qadağa qoyurdu. Bunun nəticəsi kimi hakimiyyətdən Radovan Karadiç, Ratko Mladiç, Dario Kordiç və digər bosniya serbləri ilə xorvat liderləri tutduqları vəzifələrdən uzaqlaşdırıldı.
Bosniya və Herseqovinada dövlət başçısının funksiyaları hər üç xalqdan bir nümayəndəsi olan Prezidiuma ötürülürdü.
Qanunverici hakimiyyət Xalqlar və Nümayəndə palatalarından ibarət Parlament skupşinasına aid olmalı idi. Deputatlar Bosniya və Herseqovina Federasiyası (xorvat və boşnakların təşkil etdiyi) və Serb Respublikasından seçilirdi. Bununla bərabər "xalq vetosu" yeridilirdi ki, bir qanun üç xalqdan bir xalq deputatlarına ona qarşı çıxsa, digər iki millətin buna lehinə olmasından asılı olmayaraq qanun qüvvəyə minmirdi.
Ümumilikdə sazişə görə mərkəzi hakimiyyətin səlahiyyəti olduqca məhdud idi. Real hakimiyyət Federasiya və Serb Respublikalarına verilirdi. Bütün işlər və sistemə riayət olunmasını Bosniya və Herseqovina üzrə xüsusi müşahidəçi yoxlayacaq.
Hazırkı vəziyyət
Deyton sazişi bu günə kimi davam edən Bosniya və Herseqovinanın konstitusiyalı quruluşunun əsaslarını qoymuşdur. Bəzi mənbələrə görə qurulan sistem çox nəhəng və az effektlidir, ancaq buna baxmayaraq xalqlar arasında ümumi inam bərpa olunmayanadək o çətin ləğv edilə. Son illər qərb ölkələri Deyton sisteminə yenidən baxmaq və onu konstitusiya ən-ənələrini yeritmək fikrini irəli sürürlər. Bu plan özü-özlüyündə Bosniya və Herseqovina ilə Avropa İttifaqının bir-birinə yaxınlaşmasında yardam edəcək. Plana xorvatlar ilə bosniyalılar daha çox dəstək dursa da bu gün bu yöndə ümumi fikir formalaşmayıb.
Deyton sazişinin pozulması
Deyton sazişinin 5-ci məqalə 2-ci əlavəsinə əsasən arbitraj məhkəməsi müəyyən zaman çərçivəsində Bosniya və Herseqovina Federasiyası ilə Serb Respublikası arasnda, dəqiq sərhədi qoymalıdır. Sazişə qədər bu sərhəd artıq var idi və 48%-i serblərə, 52%-i isə boşnak-xorvatlara bölünmüşdür.
Sərhədi dəqiq çəkmək əvəzinə məhkəmə Brçko dairəsini saxlamış və onu Bosniya və Herseqovina dövlətinin tərkibində ayrıca inzibati vahid kimi muxtariyyat vermiş, bununla da dairəni Bosniya və Herseqovina Federasiyası ilə Serb Respublikasından ayırmışdır.
Həmçinin bax
Xariçi keçidlər
- Uillim Klinton tərəfindən Britanika Ensiklopediyasında yazılmış Deyton akkordları adlı məqalə
- Bosniya və Herseqorina üzrə ümumi çərmivəli sülh sazişi 2015-06-04 at the Wayback Machine
- Bosniya: ölkə ya parçalanmış alma? 2015-09-23 at the Wayback Machine, Bosniya İnstitutu, 12 may 2006
- Dayton: Balkanlar və Avro-Atlantik inteqrasiya. ABŞ Sülh İnstitutu. Tədbir, noyabr 2005 (audio və protokollar) 2006-05-24 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Deyton sazisi Guc diplomatiyasi kecmis Yuqoslaviya erazisinde 1991 1995 ci iller arasi Bosniyada vetendas muharibesi hemcinin Xorvatiya muharibesine son qoyan sazisdir ABS nin Deyton seherinde 1995 ci ilin noyabrinda razilasdirildiqdan sonra 14 dekabr 1995 ci ilde Parisde bosniyalilarin lideri Aliya Izzetbeqovic Serbiyanin prezidenti Slobodan Milosevic ve Xorvatiyanin rehberi Franyo Tudcman terefinden imzalanmisdir Deyton sazisiImzalanma tarixi 14 dekabr 1995Terefler Slobodan Milosevic Aliya Izzetbeqovic Franyo Tucman Bill Klinton Jak Sirak Con Meycor Helmut Kol Viktor Cernomirdin Vikianbarda elaqeli mediafayllarABS nin tesiriSulh danisiqlari ABS nin aktiv istiraki ile kecirdi Bezi menbelerin iddiasina gore ABS kecmis Yuqoslaviya erazisinde olan munaqiselerde adeten anti serb movqeyinden cixis edirdi ABS bosniya xorvat federasiyasinin yaradilmasini teklif edirdi Ele ABS nin teqidi ilde 1994 cu ilin martinda Vasinqton ve Vyanada Bosniya ve Herseqovina Respublikasinin bas naziri Haris Silaydic Xorvatiyanin xarici isler naziri Mate Qranic ve Herseq Bosnanin prezidenti Kresir Zubak terefinden xorvat bosnak munaqisesini sona bitmesi haqda sazis imzalamasdilar Bosniya serbleri bu razilasmaya qosulmaqdan imtina etmisdirler Deyton sazisinin imzalanmasi erefesinde avqust sentyabr aylarinda NATO aviasiyasi bosniya serblerine qarsi Dusunulmus guc emeliyyati kecirir Bu emeliyyat haradasa serb hucumunun qarsisini alir ve ustunluyu bosnak xorvat qosunlarina verir Deyton danisiqlari bir sira olkelerin bir basa istiraki ile kecirdi Bu olkelere ABS Rusiya Almaniya Boyuk Britaniya ve Fransa daxil idi RazilasmaSazis umumi hisse ve on bir elaveden ibaret idi Sazise esasen Bosniya ve Herseqovina erazisine NATO nun 60 minlik qosunlari yeridilirdi Bunlardan yarisi amerikan idi Dusunulurdu ki Bosniya ve Herseqovina dovleti iki hisseden Bosniya ve Herseqovina Federasiyasi ve Serb Respublikasindan ibaret olmalidi idi Sarayevo paytaxt olaraq qalirdi Bosniya ve Herseqovina ehalisi her iki qurulusun vetendasi sayilirdi Sazise esasen serbler 49 bosnak ve xorvatlar ise 51 erazileri aldi bosnaklara cekilerek Sarayeva ile dehlizle birlesdirilir Bu dehlizi beynelxalq quvveler idare edir Sarayevanin etraf serb rayonlari da hemcinin bosniyalilara kecirdi Serhedin deqiq xetti rayonun daxilinde arbitraj komitesinin qerarina esasen cekilmeli idi Sazise esasen kecmis Yuqoslaviyada cinayetlerine gore Beynelxalq tribunalda gunahlandirilan sexsler Bosniya ve Herseqovina Serbiya ve Xorvatiyada dovlet vezifelerini tutmaga qadaga qoyurdu Bunun neticesi kimi hakimiyyetden Radovan Karadic Ratko Mladic Dario Kordic ve diger bosniya serbleri ile xorvat liderleri tutduqlari vezifelerden uzaqlasdirildi Bosniya ve Herseqovinada dovlet bascisinin funksiyalari her uc xalqdan bir numayendesi olan Prezidiuma oturulurdu Qanunverici hakimiyyet Xalqlar ve Numayende palatalarindan ibaret Parlament skupsinasina aid olmali idi Deputatlar Bosniya ve Herseqovina Federasiyasi xorvat ve bosnaklarin teskil etdiyi ve Serb Respublikasindan secilirdi Bununla beraber xalq vetosu yeridilirdi ki bir qanun uc xalqdan bir xalq deputatlarina ona qarsi cixsa diger iki milletin buna lehine olmasindan asili olmayaraq qanun quvveye minmirdi Umumilikde sazise gore merkezi hakimiyyetin selahiyyeti olduqca mehdud idi Real hakimiyyet Federasiya ve Serb Respublikalarina verilirdi Butun isler ve sisteme riayet olunmasini Bosniya ve Herseqovina uzre xususi musahideci yoxlayacaq Hazirki veziyyetDeyton sazisi bu gune kimi davam eden Bosniya ve Herseqovinanin konstitusiyali qurulusunun esaslarini qoymusdur Bezi menbelere gore qurulan sistem cox neheng ve az effektlidir ancaq buna baxmayaraq xalqlar arasinda umumi inam berpa olunmayanadek o cetin legv edile Son iller qerb olkeleri Deyton sistemine yeniden baxmaq ve onu konstitusiya en enelerini yeritmek fikrini ireli sururler Bu plan ozu ozluyunde Bosniya ve Herseqovina ile Avropa Ittifaqinin bir birine yaxinlasmasinda yardam edecek Plana xorvatlar ile bosniyalilar daha cox destek dursa da bu gun bu yonde umumi fikir formalasmayib Deyton sazisinin pozulmasiDeyton sazisinin 5 ci meqale 2 ci elavesine esasen arbitraj mehkemesi mueyyen zaman cercivesinde Bosniya ve Herseqovina Federasiyasi ile Serb Respublikasi arasnda deqiq serhedi qoymalidir Sazise qeder bu serhed artiq var idi ve 48 i serblere 52 i ise bosnak xorvatlara bolunmusdur Serhedi deqiq cekmek evezine mehkeme Brcko dairesini saxlamis ve onu Bosniya ve Herseqovina dovletinin terkibinde ayrica inzibati vahid kimi muxtariyyat vermis bununla da daireni Bosniya ve Herseqovina Federasiyasi ile Serb Respublikasindan ayirmisdir Hemcinin baxSerbiya Bosniya ve Herseqovina Xorvatiya Xorvatiya muharibesiXarici kecidlerUillim Klinton terefinden Britanika Ensiklopediyasinda yazilmis Deyton akkordlari adli meqale Bosniya ve Herseqorina uzre umumi cermiveli sulh sazisi 2015 06 04 at the Wayback Machine Bosniya olke ya parcalanmis alma 2015 09 23 at the Wayback Machine Bosniya Institutu 12 may 2006 Dayton Balkanlar ve Avro Atlantik inteqrasiya ABS Sulh Institutu Tedbir noyabr 2005 audio ve protokollar 2006 05 24 at the Wayback Machine