Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Molekulyar-kinetik nəzəriyyə (və ya qazların kinetik nəzəriyyəsi) — XIX əsrdə yaranan və maddənin, əsasən də qazların quruluşuna nəzər salan nəzəriyyə.
Nəzəriyyənin əsas müddəaları
Təbiətdə mövcud olan bütün maddələrin xassələri, onların daxili quruluşları ilə müəyyən olunur. Bu səbəbdən, maddənin quruluşunu öyrənmək ən mühüm problemlərdən biridir. Maddə haqqında ilk fikir eramızdan əvvəl IV əsrdə yunan mütəfəkkiri Aristotel tərəfindən irəli sürülmüşdür. Demokritə görə, maddənin ən kiçik və bölünməz hissəciyi atomlardır. Yunanca tərcüməsi "bölünməz" olan atom sözünün bir termin kimi qəbul olunma səbəbi də, məhz budur. Maddə quruluşu haqqında o dövr üçün çox ciddi sayılan bu fikir nə Demokritin özü, nə də onun ardıclıları tərəfindən inkişaf etdirilməmişdir – atomların təbiəti və onların bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında heç bir fikir söylənməmişdir. Maddə quruluşu haqqındakı atomistik ideyalar, fizikanın elmi əsasları- nın qoyulduğu sayılan XVII əsrdən inkişaf etməyə başlamışdır. Elə bu vaxtdan etibarən maddə quruluşunun molekulyar-kinetik nəzəriyyəsinin tə- məli qoyulmağa başlamışdır. Uzun müddət bu sahədə aparılan tədqiqat işlə- rinin nəticəsi olaraq XIX əsrin II yarısında molekulyar-kinetik nəzəriyyə, əsas etibarilə Maksvel, Bolsman və Klauzius tərəfindən inkişaf etdirilərək mükəmməl şəklə salınmışdır.
Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsasını, çoxlu sayda təcrübi faktların ümumiləşdirilməsindən əldə edilmiş aşağıdakı müddəalar təşkil edir:
- Bütün maddələr çoxlu sayda atom və molekullardan ibarətdir.
- Maddələri təşkil edən atom və molekullar daimi xaotik hərəkətdədir.
- Molekullar (və ya atomlar) arasında qarşılıqlı təsir mövcuddur.
Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsas müddəalarını təsdiq edən təcrübi faktlardan yalnız ikisi — diffuziya hadisəsi və Broun hərəkəti haqqında qısa məlumat verməklə kifayətlənmək olar.
Bir-biri ilə təmasda olan cisimlər (bərk-bərk, bərk-maye, bərk-qaz, mayemaye, maye-qaz və qaz-qaz) heç bir xarici təsir olmadan, özbaşına bir-birinə nüfuz edə bilir. Bu hadisə diffuziya adlanır. Maddələri təşkil edən atom, yaxud molekullar daimi xaotik hərəkət etməsəydilər, sözsüz ki, diffuziya hadisəsi baş verə bilməzdi. Maddə hissəciklərinin arasıkəsilmədən xaotik hərəkət etmə hadisəsi təcrübi olaraq 1827-ci ildə ingilis botaniki Broun tərəfindən müşahidə olunmuşdur. O, suya tökdüyü boya qırıntılarının hərəkətini izləyərək, bu xırda hissəciklərin daimi xaotik hərəkətdə olduqlarını müşahidə etmişdir. İlk baxışda elə düşünmək olar ki, guya bu cür hərəkətin — Broun hərəkətinin yaranmasına səbəb, küçədə hərəkət edən nəqliyyat vasitələrinin, yaxud buna bənzər mümkün ola biləcək digər təsirlərin təcrübə otağında meydana gətirdiyi titrəmələr ola bilər. Belə bir iddianın doğru olub-olmadığını yoxlamaq üçün, Broun öz təcrübəsini heç bir xarici təsirin olmadığı şəraitdə aparmaqla isbat etmişdir ki, bu cür faktorlar broun hərəkətinə heç bir təsir göstərmir. Boya qırıntılarının broun hərəkəti etməsinin səbəbi, onu əhatə edən su molekullarının arasıkəsilmədən qarma-qarışıq hərəkətidir. Belə hərəkət nəticəsində, sudakı boya hissəciklərinə hər tərəfdən arasıkəsilmədən nizamsız zərbələr endirilir. Broun hərəkəti edən hissəciklərin ölçüləri kiçik olduqda, qarşılıqlı əks tərəflərdən vurulan zərbələrin sayı arasındakı fərq, bu xırda hissəciyi hərəkət etdirməyə kifayət edir. Zərbələrin istiqaməti arasıkəsilmədən xaotik dəyişdiyinə görə, hissəciklərin hərəkət istiqaməti də buna uyğun olaraq nizamsız şəkildə dəyişir — hissəciklər broun hərəkəti edir. Deməli, broun hərəkətinin arasıkəsilmədən xaotik baş verməsinin səbəbi, maye molekullarının arasıkəsilmədən xaotik hərəkət etməsidir.
İdeal qaz modeli
Sıxlığına və bununla əlaqədar fiziki xassələrinə görə, qazları iki sinfə bölmək olar: ideal və real qazlar. Qazın sıxlığı elə ola bilər ki, onun molekulları arasındakı orta məsafə, molekulun radiusundan çox böyük olmasın. Bu halda molekulların ölçülərini və onlar arasındakı qarşılıqlı təsiri nəzərə almamaq mümkün deyildir. Belə qaz real qaz adlanır. Lakin, qazın sıxlığı elə kiçik ola bilər ki, onun molekulları arasındakı orta məsafə, molekulun radiusuna nəzərən çox böyük olsun. Bu halda molekulların hər birini maddi nöqtə kimi qəbul etmək olar. Bundan əlavə, molekullar arasındakı məsafə kifayət qədər böyük olduqda, onlar arasındakı qarşılıqlı təsirin yox dərəcə- sində olması da nəzərə alınmalıdır. Belə qaza ideal qaz deyilir.
İstilik tarazlığı
Müxtəlif dərəcədə qızdırılmış iki cisimin hər birinin molekulları arasıkəsilmədən xaotik hərəkət (istilik hərəkəti) edir. Belə hərəkət, molekullar arasında təmas yaradır. Məhz, belə təmas nəticəsində, istilik (molekulların xaotik hərəkətinin kinetik enerjisi) nisbətən isti cisimdən soyuq cismə verilir. Enerjinin qarşılıqlı mübadiləsi, hər iki cismin eyni istilik vəziyyətinə gəlməsinədək (bir qədər sonra tanış olacağımız temperatur deyilən parametrin, hər iki maddə üçün bərabər olmasına qədər) davam edir. Heç bir xarici təsir olmadan, özbaşına davam edən bu növ proses nəticəsində meydana gələn son hal, istilik tarazlığı halı adlanır. İstilik tarazlığı halında olan sistem daxilində enerjinin makroskopik daşınma prosesi baş vermir. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, istilik tarazlılığı halında olan sistemin atomları (yaxud, molekulları) öz xaotik hərəkətlərini dayandırır. Daimi xaotik hərəkət sistemin bütün hallarında, o cümlədən istilik tarazlığı halında mövcuddur. İstilik tarazlığı halında da, atom və molekullar daimi toqquşur və bu toqquşmalar nəticəsində enerji mübadiləsi baş verir. Lakin, belə mübadilələr, enerjinin makroskopik (qaz həcminin müəyyən bir makro hissəsindən, digər makro hissəsinə daşınma) deyil, mikroskopik daşınmasına gətirir, yəni toqquşmalar nəticəsində enerji, yalnız bir molekuldan digər molekula ötürülür
Qazın təzyiqi
Qaz molekulları daimi xaotik hərəkət etdiyinə görə, onlar yerləşdiyi qabın divarlarına arasıkəsilmədən zərbələr endirir. Hərəkət edən hər bir qaz molekulu, onun kütləsi və sürəti ilə təyin olunan müəyyən impulsa (hərəkət miqdarına) malikdir. Ona görə də, qabın divarına zərbələr endirən qaz molekulları divara müəyyən impuls verir. Qabdakı qaz molekullarının sayı kifayət qədər böyük olduqda, divara endirilən zərbələr müntəzəm xarakterli olur, yəni qab divarının hər yerinə müntəzəm zərbələr endirilir. Bu isə o deməkdir ki, qaz yerləşdiyi qabın divarına təzyiq göstərir. Qabdakı molekulların sayı bir, iki, üç, on, iyirmi və sair, yəni az sayda olduqda, təzyiqdən söhbət gedə bilməz, çünki bu halda qab divarının elə hissələri olur ki, oralara molekullar zərbə endirmir. Beləliklə, göründüyü kimi, təzyiq, ayrı-ayrı qaz molekullarına deyil, yalnız və yalnız kifayət qədər çoxlu sayda molekullardan ibarət qaz kütləsinə aid makroskopik kəmiyyətdir.
Molekulyar-kinetik nəzəriyyənin əsas tənliyi
Qaz molekullarının hərəkəti xaotik olduğundan, bütün istiqamətlərdə bərabər sahəli səthlərə vurulan zərbələrin sayı, orta hesabla eynidir. Bu səbəbdən, təzyiq istiqamətdən asılı deyildir. Ona görə də, təzyiqi hesablamaq üçün, qabın hansı formaya malik olmasının və onun divarının hansı hissəsini nəzərdən keçirmənin fərqi yoxdur.
Burada m0 — bir qaz molekulunun kütləsi, n — molekulların konsentrasiyası, v2 isə molekulların orta kvadrat sürətidir.
Ədəbiyyat
- Girshfeld C., Curtiss h, Birdr. Qazların və mayelərin molekulyar nəzəriyyəsi. M., 1961
- Frenkel I. Mayelərin kinetik nəzəriyyəsi. L., 1975
- Kikoin A. K., Kikoin I. K. Molekulyar fizika. M., 1996
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Molekulyar kinetik nezeriyye ve ya qazlarin kinetik nezeriyyesi XIX esrde yaranan ve maddenin esasen de qazlarin qurulusuna nezer salan nezeriyye Ideal qazin temperaturu onun hisseciklerinin orta kinetik enerjisi ile mutenasibdir Bu animasiya helium atomlarinin 1950 atmosfer tezyiq altinda hereketini gosterir Atomlarin mueyyen bir orta sureti var burada otaq temperaturunda iki trilyon defe yavaslayir Nezeriyyenin esas muddealariTebietde movcud olan butun maddelerin xasseleri onlarin daxili quruluslari ile mueyyen olunur Bu sebebden maddenin qurulusunu oyrenmek en muhum problemlerden biridir Madde haqqinda ilk fikir eramizdan evvel IV esrde yunan mutefekkiri Aristotel terefinden ireli surulmusdur Demokrite gore maddenin en kicik ve bolunmez hisseciyi atomlardir Yunanca tercumesi bolunmez olan atom sozunun bir termin kimi qebul olunma sebebi de mehz budur Madde qurulusu haqqinda o dovr ucun cox ciddi sayilan bu fikir ne Demokritin ozu ne de onun ardiclilari terefinden inkisaf etdirilmemisdir atomlarin tebieti ve onlarin bir biri ile qarsiliqli munasibetleri haqqinda hec bir fikir soylenmemisdir Madde qurulusu haqqindaki atomistik ideyalar fizikanin elmi esaslari nin qoyuldugu sayilan XVII esrden inkisaf etmeye baslamisdir Ele bu vaxtdan etibaren madde qurulusunun molekulyar kinetik nezeriyyesinin te meli qoyulmaga baslamisdir Uzun muddet bu sahede aparilan tedqiqat isle rinin neticesi olaraq XIX esrin II yarisinda molekulyar kinetik nezeriyye esas etibarile Maksvel Bolsman ve Klauzius terefinden inkisaf etdirilerek mukemmel sekle salinmisdir Molekulyar kinetik nezeriyyenin esasini coxlu sayda tecrubi faktlarin umumilesdirilmesinden elde edilmis asagidaki muddealar teskil edir Butun maddeler coxlu sayda atom ve molekullardan ibaretdir Maddeleri teskil eden atom ve molekullar daimi xaotik hereketdedir Molekullar ve ya atomlar arasinda qarsiliqli tesir movcuddur Molekulyar kinetik nezeriyyenin esas muddealarini tesdiq eden tecrubi faktlardan yalniz ikisi diffuziya hadisesi ve Broun hereketi haqqinda qisa melumat vermekle kifayetlenmek olar Bir biri ile temasda olan cisimler berk berk berk maye berk qaz mayemaye maye qaz ve qaz qaz hec bir xarici tesir olmadan ozbasina bir birine nufuz ede bilir Bu hadise diffuziya adlanir Maddeleri teskil eden atom yaxud molekullar daimi xaotik hereket etmeseydiler sozsuz ki diffuziya hadisesi bas vere bilmezdi Madde hisseciklerinin arasikesilmeden xaotik hereket etme hadisesi tecrubi olaraq 1827 ci ilde ingilis botaniki Broun terefinden musahide olunmusdur O suya tokduyu boya qirintilarinin hereketini izleyerek bu xirda hisseciklerin daimi xaotik hereketde olduqlarini musahide etmisdir Ilk baxisda ele dusunmek olar ki guya bu cur hereketin Broun hereketinin yaranmasina sebeb kucede hereket eden neqliyyat vasitelerinin yaxud buna benzer mumkun ola bilecek diger tesirlerin tecrube otaginda meydana getirdiyi titremeler ola biler Bele bir iddianin dogru olub olmadigini yoxlamaq ucun Broun oz tecrubesini hec bir xarici tesirin olmadigi seraitde aparmaqla isbat etmisdir ki bu cur faktorlar broun hereketine hec bir tesir gostermir Boya qirintilarinin broun hereketi etmesinin sebebi onu ehate eden su molekullarinin arasikesilmeden qarma qarisiq hereketidir Bele hereket neticesinde sudaki boya hisseciklerine her terefden arasikesilmeden nizamsiz zerbeler endirilir Broun hereketi eden hisseciklerin olculeri kicik olduqda qarsiliqli eks tereflerden vurulan zerbelerin sayi arasindaki ferq bu xirda hisseciyi hereket etdirmeye kifayet edir Zerbelerin istiqameti arasikesilmeden xaotik deyisdiyine gore hisseciklerin hereket istiqameti de buna uygun olaraq nizamsiz sekilde deyisir hissecikler broun hereketi edir Demeli broun hereketinin arasikesilmeden xaotik bas vermesinin sebebi maye molekullarinin arasikesilmeden xaotik hereket etmesidir Ideal qaz modeliSixligina ve bununla elaqedar fiziki xasselerine gore qazlari iki sinfe bolmek olar ideal ve real qazlar Qazin sixligi ele ola biler ki onun molekullari arasindaki orta mesafe molekulun radiusundan cox boyuk olmasin Bu halda molekullarin olculerini ve onlar arasindaki qarsiliqli tesiri nezere almamaq mumkun deyildir Bele qaz real qaz adlanir Lakin qazin sixligi ele kicik ola biler ki onun molekullari arasindaki orta mesafe molekulun radiusuna nezeren cox boyuk olsun Bu halda molekullarin her birini maddi noqte kimi qebul etmek olar Bundan elave molekullar arasindaki mesafe kifayet qeder boyuk olduqda onlar arasindaki qarsiliqli tesirin yox derece sinde olmasi da nezere alinmalidir Bele qaza ideal qaz deyilir Istilik tarazligiMuxtelif derecede qizdirilmis iki cisimin her birinin molekullari arasikesilmeden xaotik hereket istilik hereketi edir Bele hereket molekullar arasinda temas yaradir Mehz bele temas neticesinde istilik molekullarin xaotik hereketinin kinetik enerjisi nisbeten isti cisimden soyuq cisme verilir Enerjinin qarsiliqli mubadilesi her iki cismin eyni istilik veziyyetine gelmesinedek bir qeder sonra tanis olacagimiz temperatur deyilen parametrin her iki madde ucun beraber olmasina qeder davam edir Hec bir xarici tesir olmadan ozbasina davam eden bu nov proses neticesinde meydana gelen son hal istilik tarazligi hali adlanir Istilik tarazligi halinda olan sistem daxilinde enerjinin makroskopik dasinma prosesi bas vermir Lakin bu hec de o demek deyildir ki istilik tarazliligi halinda olan sistemin atomlari yaxud molekullari oz xaotik hereketlerini dayandirir Daimi xaotik hereket sistemin butun hallarinda o cumleden istilik tarazligi halinda movcuddur Istilik tarazligi halinda da atom ve molekullar daimi toqqusur ve bu toqqusmalar neticesinde enerji mubadilesi bas verir Lakin bele mubadileler enerjinin makroskopik qaz hecminin mueyyen bir makro hissesinden diger makro hissesine dasinma deyil mikroskopik dasinmasina getirir yeni toqqusmalar neticesinde enerji yalniz bir molekuldan diger molekula oturulurQazin tezyiqiQaz molekullari daimi xaotik hereket etdiyine gore onlar yerlesdiyi qabin divarlarina arasikesilmeden zerbeler endirir Hereket eden her bir qaz molekulu onun kutlesi ve sureti ile teyin olunan mueyyen impulsa hereket miqdarina malikdir Ona gore de qabin divarina zerbeler endiren qaz molekullari divara mueyyen impuls verir Qabdaki qaz molekullarinin sayi kifayet qeder boyuk olduqda divara endirilen zerbeler muntezem xarakterli olur yeni qab divarinin her yerine muntezem zerbeler endirilir Bu ise o demekdir ki qaz yerlesdiyi qabin divarina tezyiq gosterir Qabdaki molekullarin sayi bir iki uc on iyirmi ve sair yeni az sayda olduqda tezyiqden sohbet gede bilmez cunki bu halda qab divarinin ele hisseleri olur ki oralara molekullar zerbe endirmir Belelikle gorunduyu kimi tezyiq ayri ayri qaz molekullarina deyil yalniz ve yalniz kifayet qeder coxlu sayda molekullardan ibaret qaz kutlesine aid makroskopik kemiyyetdir Molekulyar kinetik nezeriyyenin esas tenliyiQaz molekullarinin hereketi xaotik oldugundan butun istiqametlerde beraber saheli sethlere vurulan zerbelerin sayi orta hesabla eynidir Bu sebebden tezyiq istiqametden asili deyildir Ona gore de tezyiqi hesablamaq ucun qabin hansi formaya malik olmasinin ve onun divarinin hansi hissesini nezerden kecirmenin ferqi yoxdur p 13m0nv2 displaystyle p frac 1 3 m 0 nv 2 Burada m0 bir qaz molekulunun kutlesi n molekullarin konsentrasiyasi v2 ise molekullarin orta kvadrat suretidir EdebiyyatGirshfeld C Curtiss h Birdr Qazlarin ve mayelerin molekulyar nezeriyyesi M 1961 Frenkel I Mayelerin kinetik nezeriyyesi L 1975 Kikoin A K Kikoin I K Molekulyar fizika M 1996Istinadlar