Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xarici təsir (ing. externality) və ya xarici effekt iqtisadi nəzəriyyədə — bazarın vasitəçiliyi ilə olmayan bir bazar əməliyyatının üçüncü tərəflər üzərində təsiri.
Konsepsiyanın əsasları 1920-ci ildə Artur Sesil Piqu tərəfindən İqtisadi Rifah nəzəriyyəsində təqdim edilmişdir.
"Xarici" ifadəsinin özü 1958-ci ildə Pol Samuelson tərəfindən gətirilmişdir.
Xarici təsirlər olduqda, bazar tarazlığı təsirsiz hala gəlir: "ölü çəki" meydana çıxır, Pareto səmərəliliyi pozulur, yəni bazar fiyasko meydana gəlir.
Xarici xüsusiyyətlər, bir ailənin və ya firmanın hərəkətləri digər ev təsərrüfatlarının və ya firmaların xərclərini və mənfəətlərini birbaşa təsir etdikdə meydana gəlir və bu yan təsirlər bazar qiymətlərində əks olunmur.
Tərif və növləri
Xarici təsir bazar əməliyyatlarında qiymətlərdə əks olunmayan xərclər və faydalardır. Bu təsirlər malların istehsalı və ya istehlakı nəticəsində özünü göstərir. Xüsusi, xarici və sosial xərclər və faydalar arasında fərq qoyun.
Xarici cəhətlər əlverişli ola bilər - müsbət xarici təsirlər və ya xarici faydalar, əlverişsiz - mənfi xarici təsirlər və ya xarici xərclər.
Mənfi xarici təsirlərə nümunə şirkətin fəaliyyətindən ətraf mühitin çirklənməsidir. Müsbət xarici təsir nümunəsi şirkət tərəfindən ofisi tərəfindən tutulmuş tarixi bir binanın bərpasıdır.
Fəaliyyət istiqamətinə görə xarici təsirlər aşağıdakı formalara bölünə bilər: istehsal, istehlakçı və qarışıq.
Mənfi istehsal xarici təsirinin nümunəsi tullantıları bir balıq ovu şirkəti tərəfindən tutulan balıqları öldürən çaya atan bir kimyəvi zavoddur. Müsbət istehsal xarici təsirinin nümunəsi həm arıçılar, həm də zəfəran yetişdiricilərinə fayda verən arılar tərəfindən zəfəran çiçəklərinin tozlanmasıdır.
Mənfi istehlakçı xarici təsirinin nümunəsi, ətrafdakı sakinlərin əziyyət çəkdiyi atmosferə zərərli tullantılardır. Müsbət istehlakçı tökülməsinə bir nümunə şirkət yerli sakinlər tərəfindən istifadə edildiyi təqdirdə bir şirkətin öz zavoduna gedən yolu təmir etməsidir.
Mövzuya təsirinin təbiətinə görə: texnoloji (bazar prosesləri ilə əhatə olunmayan iqtisadi fəaliyyətin nəticələri) və pul (istehsal amillərinin qiymətlərindəki dəyişikliklərin nəticəsi).
Məruz qalma dərəcəsinə görə: marjinal və intramarjinal.
Nəticələrin təbiətinə görə: "Pareto-tutarlı" və "Pareto-ziddiyyətli".
Xarici effektlərin çevrilmə üsulları ilə: yalnız dövlətin təsiri altında və ya xarici effekti istehsalçı ilə alıcı arasında danışıqlar yolu ilə aradan qaldırıla bilən xarici təsirlər.
İqtisadi nəzəriyyədə əsas parametrlər
- İstehlakdan əldə olunan marjinal şəxsi qazanc məhsula olan tələbdir.
- İstehlakın marjinal şəxsi dəyəri mal təklifidir.
- Cəmiyyətin marjinal faydası xarici təsirləri nəzərə alaraq bir məhsula olan tələbdir.
- Cəmiyyətin marjinal dəyəri xarici təsirləri nəzərə alaraq bir məhsulun tədarüküdür.
Cəmiyyətin marjinal xərcləri və faydaları xarici və ümumiyyətlə bazar tərəfindən nəzərə alınmır. Xarici təsirlər olmadığı təqdirdə, cəmiyyətin marjinal xərcləri / faydaları sırasıyla marjinal şəxsi xərclərə / faydalara bərabərdir.
Xarici təsirlərin mövcudluğu səbəbləri
Daha çox xarici təsirlər bəzi mallar üçün kifayət qədər inkişaf etmiş bir bazar fəaliyyət göstərdikdə və digərləri üçün bazar olmadıqda və istehsalda və ya istehlakda sərbəst bir qaynaq istifadə edildikdə ortaya çıxır. İnsan kapitalının bərpası böyük ölçüdə bazar münasibətlərindən kənarda həyata keçirilir, bu səbəbdən iqtisadi agentlərin hərəkətlərinin digər koordinasiya formalarına ehtiyac var. Xarici xüsusiyyətlər mənbələrə təsbit edilmiş mülkiyyət hüquqlarının olmamasından qaynaqlanır.
Kouz teoremi
1961-ci ildə Ronald Kouz xarici problemlərlə mübarizə aparmağın yolunu təklif etdi. Kouz teoreminin mənası aşağıdakılardır: mülkiyyət hüquqlarının iqtisadi aktyorlar arasında necə bölüşdürülməsindən asılı olmayaraq mülkiyyət hüquqlarının dəqiq bir şəkildə bölüşdürülməsi və əməliyyat xərclərinin sıfır olması ilə, özəl və sosial xərclər bərabərdir. Kouza görə xarici təsirlər probleminin həlli mülkiyyət hüquqlarının genişləndirilməsi, əlavə formalaşmasıdır. Əslində bu, mənbələrin özəlləşdirilməsində ifadə olunur. Resurslara mülkiyyət hüquqları mübadiləsi kontekstində xarici təsirlər daxili olacaq və danışıqlar yolu ilə asanlıqla aradan qaldırıla bilər.
Məsələn, ətraf mühiti çirkləndirən bir şirkət ətrafdakı sakinlərə kompensasiya verə bilər, beləliklə onlardan çirklənmə icazəsi “satın alır”.
Xarici təsirlərdən iqtisadi praktikada istifadə
Xarici təsirlər nəzəriyyəsi ekoloji problemlərin həllində ən geniş istifadə edilmişdir. Ətraf mühitə zərərli tullantıların azaldılmasının üç əsas yolu:
- zərərli emissiyalar üçün standartların müəyyənləşdirilməsi;
- emissiya xərcləri;
- ətraf mühitin çirklənməsi hüquqlarının satışı.
Monitorinq - hər bir xüsusi çirkləndirici üçün emissiya standartlarının izlənməsi.
İstinadlar
- Фишер С., , Шмалензи Р. Экономика / Пер. 2-го англ. изд. – М.: Дело Лтд, 1995. – С. 236.
Xarici keçidlər
- Xarici təsirlər // Economicus.ru
- Гальперин, Вадим Максовичи др. Mikroiqtisadiyyat
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xarici tesir ing externality ve ya xarici effekt iqtisadi nezeriyyede bazarin vasiteciliyi ile olmayan bir bazar emeliyyatinin ucuncu terefler uzerinde tesiri Konsepsiyanin esaslari 1920 ci ilde Artur Sesil Piqu terefinden Iqtisadi Rifah nezeriyyesinde teqdim edilmisdir Xarici ifadesinin ozu 1958 ci ilde Pol Samuelson terefinden getirilmisdir Xarici tesirler olduqda bazar tarazligi tesirsiz hala gelir olu ceki meydana cixir Pareto semereliliyi pozulur yeni bazar fiyasko meydana gelir Xarici xususiyyetler bir ailenin ve ya firmanin hereketleri diger ev teserrufatlarinin ve ya firmalarin xerclerini ve menfeetlerini birbasa tesir etdikde meydana gelir ve bu yan tesirler bazar qiymetlerinde eks olunmur Terif ve novleriXarici tesir bazar emeliyyatlarinda qiymetlerde eks olunmayan xercler ve faydalardir Bu tesirler mallarin istehsali ve ya istehlaki neticesinde ozunu gosterir Xususi xarici ve sosial xercler ve faydalar arasinda ferq qoyun Xarici cehetler elverisli ola biler musbet xarici tesirler ve ya xarici faydalar elverissiz menfi xarici tesirler ve ya xarici xercler Menfi xarici tesirlere numune sirketin fealiyyetinden etraf muhitin cirklenmesidir Musbet xarici tesir numunesi sirket terefinden ofisi terefinden tutulmus tarixi bir binanin berpasidir Fealiyyet istiqametine gore xarici tesirler asagidaki formalara bolune biler istehsal istehlakci ve qarisiq Menfi istehsal xarici tesirinin numunesi tullantilari bir baliq ovu sirketi terefinden tutulan baliqlari olduren caya atan bir kimyevi zavoddur Musbet istehsal xarici tesirinin numunesi hem aricilar hem de zeferan yetisdiricilerine fayda veren arilar terefinden zeferan ciceklerinin tozlanmasidir Menfi istehlakci xarici tesirinin numunesi etrafdaki sakinlerin eziyyet cekdiyi atmosfere zererli tullantilardir Musbet istehlakci tokulmesine bir numune sirket yerli sakinler terefinden istifade edildiyi teqdirde bir sirketin oz zavoduna geden yolu temir etmesidir Movzuya tesirinin tebietine gore texnoloji bazar prosesleri ile ehate olunmayan iqtisadi fealiyyetin neticeleri ve pul istehsal amillerinin qiymetlerindeki deyisikliklerin neticesi Meruz qalma derecesine gore marjinal ve intramarjinal Neticelerin tebietine gore Pareto tutarli ve Pareto ziddiyyetli Xarici effektlerin cevrilme usullari ile yalniz dovletin tesiri altinda ve ya xarici effekti istehsalci ile alici arasinda danisiqlar yolu ile aradan qaldirila bilen xarici tesirler Iqtisadi nezeriyyede esas parametrlerIstehlakdan elde olunan marjinal sexsi qazanc mehsula olan telebdir Istehlakin marjinal sexsi deyeri mal teklifidir Cemiyyetin marjinal faydasi xarici tesirleri nezere alaraq bir mehsula olan telebdir Cemiyyetin marjinal deyeri xarici tesirleri nezere alaraq bir mehsulun tedarukudur Cemiyyetin marjinal xercleri ve faydalari xarici ve umumiyyetle bazar terefinden nezere alinmir Xarici tesirler olmadigi teqdirde cemiyyetin marjinal xercleri faydalari sirasiyla marjinal sexsi xerclere faydalara beraberdir Xarici tesirlerin movcudlugu sebebleriDaha cox xarici tesirler bezi mallar ucun kifayet qeder inkisaf etmis bir bazar fealiyyet gosterdikde ve digerleri ucun bazar olmadiqda ve istehsalda ve ya istehlakda serbest bir qaynaq istifade edildikde ortaya cixir Insan kapitalinin berpasi boyuk olcude bazar munasibetlerinden kenarda heyata kecirilir bu sebebden iqtisadi agentlerin hereketlerinin diger koordinasiya formalarina ehtiyac var Xarici xususiyyetler menbelere tesbit edilmis mulkiyyet huquqlarinin olmamasindan qaynaqlanir Kouz teoremiEsas meqale Kouz teoremi 1961 ci ilde Ronald Kouz xarici problemlerle mubarize aparmagin yolunu teklif etdi Kouz teoreminin menasi asagidakilardir mulkiyyet huquqlarinin iqtisadi aktyorlar arasinda nece bolusdurulmesinden asili olmayaraq mulkiyyet huquqlarinin deqiq bir sekilde bolusdurulmesi ve emeliyyat xerclerinin sifir olmasi ile ozel ve sosial xercler beraberdir Kouza gore xarici tesirler probleminin helli mulkiyyet huquqlarinin genislendirilmesi elave formalasmasidir Eslinde bu menbelerin ozellesdirilmesinde ifade olunur Resurslara mulkiyyet huquqlari mubadilesi kontekstinde xarici tesirler daxili olacaq ve danisiqlar yolu ile asanliqla aradan qaldirila biler Meselen etraf muhiti cirklendiren bir sirket etrafdaki sakinlere kompensasiya vere biler belelikle onlardan cirklenme icazesi satin alir Xarici tesirlerden iqtisadi praktikada istifadeXarici tesirler nezeriyyesi ekoloji problemlerin hellinde en genis istifade edilmisdir Etraf muhite zererli tullantilarin azaldilmasinin uc esas yolu zererli emissiyalar ucun standartlarin mueyyenlesdirilmesi emissiya xercleri etraf muhitin cirklenmesi huquqlarinin satisi Monitorinq her bir xususi cirklendirici ucun emissiya standartlarinin izlenmesi IstinadlarFisher S Shmalenzi R Ekonomika Per 2 go angl izd M Delo Ltd 1995 S 236 Xarici kecidlerXarici tesirler Economicus ru Galperin Vadim Maksovichi dr Mikroiqtisadiyyat