Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qırğızlar (柯尔克孜族) türk etnik qrupudur və Çin Xalq Respublikası tərəfindən rəsmi olaraq tanınan 56 etnik qrupdan birini təşkil edirlər. Əsasən Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun cənub-qərbində yerləşən Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsində, bir neçəsi isə qonşu Uçturfan, Aksu şəhəri, Yarkənd, Yanqisar, Taşkurqan və Pişanda, eləcə də türklər Sincan şimalındakı Cjaosu, Emin, Bole, Tsinxe və Tokkuztara ərazilərində də yaşayırdılar. Çin Xalq Respublikasının beşinci milli siyahıyaalınmasına görə, Çində 160 875 qırğız var.
Tarixi
Eramızdan əvvəl III əsrin sonlarında Böyük Hun imperiyası Xyarqas-Nuur gölünün ətrafında yaşayan və "Ge Kun" adlanan qırğız əcdadlarını özünə tabe edir. Eramızın VII əsrinin əvvəllərində qırğız xalqı türklər tərəfindən idarə olunurdu və onlara "Qiqu" deyirdilər. Tan imperiyası türkləri məğlub etdikdən sonra onlar Yanran protektorluğuna daxil oldular. Daha sonra Uyğur xanlığı tərəfindən fəth edildi və Xiqas adlandı. IX əsrdə Xigas getdikcə gücləndi və eramızın 840-cı ildə xan Zhuqluobu məğlub edərək öldürdü və Tıva ərazisində Xigas xanlığını qurdu. X əsrdə Xitayların yüksəlişi ilə Xigas onun vassal dövlətinə çevrildi. Yuan imperiyasında qırğız xalqı Qierjisi və ya Jilijisi adlanırdı. XVI əsrin sonunda Monqolustanda çunqar tayfası getdikcə gücləndi, XVII əsrin əvvəllərində isə qırğızların əksəriyyəti Cunqar tayfalarına və ərazilərinə qatıldılar.
Böyüyyən Rusiya ilə Tzin imperiyası arasındakı Qırğızıstanın ənənəvi ərazisi tədricən xarici qüvvələrin hücumlarına məruz qaldı və əraziləri Rusiya və Tzin sülaləsinin öz torpaqlarına ilhaqı nəticəsində kiçildi. 1703-cü ilin payızında Sibirdə Yenisey çayı sahilində Tıva, Yezer, Aletir və Aletisar yaşayan dörd qırğız tayfasının əksəriyyəti İssık-Kul bölgəsinə və Tzin imperiyasının kənarındakı Fərqanə hövzəsinə və ona yaxın dağlıq ərazilərə köçürüldü. Tzin sülaləsi sənədlərində qırğızlar Brut adlandırdı və qırğız tayfaları Sayak, Sarbaqaş, Buku, Hosuoçu, Qitai, Salou, Edeqna, Monkordoer, Qilik, Bastzi, Çonqba Gaş, Huşqi, Yuevaş, Tiyit, Nayman, Şibçak, Neuqut, Suletu və s.kimi qeyd edilirdi. Tzin sülaləsinə mənsub olan qırğız tayfalarının başçılarına Qaşqarın müşaviri və nazirinin müstəsna nəzarəti altında olan vəzifələr verilirdi, İli general isə iki ildə bir dəfə İliyə yaxın ərazidə yoxlama aparmaq üçün aparıcı nazirləri göndərirdi.
Qırğızların Rusiyaya münasibəti əvvəlcə neytral idi, çünki onların Rusiya imperiyası ilə ilk qarşılıqlı əlaqəsi Rusiya-Qazax müharibəsi kontekstində idi, Rusiya Qırğızıstan ərazisinə keçməzdən əvvəl qazaxlar qırğızları yerləşdirməyə başlamışdılar, ona görə də qırğızlar hərbi cəhətdən qazaxlardan üstün müttəfiq əldə etməkdən, xüsusən də rusların 1850-ci illərdə qırğız klanlarına düşmən olan Kokand xanlığına basqınlarından məmnun idilər. Lakin 1860-cı ildə Rusiya imperiyası kazakları Qırğızıstanın Bişkek şəhərini talan edərək ərazini Rusiya imperiyasına birləşdirdi və 1865-ci ildə Qırğızıstan tamamilə Rusiyaya tabe oldu.
Ənənəvi qırğız torpaqlarına köçən rus köçkünləri ilə köçəri qırğızlar arasında artan qarşıdurma ilə qırğız xalqı Çinin Rusiya ilə müqayisədə qırğız xalqına daha çox faydası sayəsində Çinin qarşıdakı müharibədə Rusiyanı məğlub edəcəyinə əmin idi. Bir çox qırğız Çinə köçdü və Rusiya da Çinlə potensial münaqişənin səbəbkarı qırğız xalqı olacağı qənaətinə vararaq, qırğız xalqını Çinə sürgün etməyə başladı, bu da Çindəki qırğız əhalisinin artmasına səbəb oldu. 1916-cı ildə ruslar tərəfindən qırğınların qarşısını almaq üçün 150.000-ə yaxın qırğız böyük miqyasda Çinə qaçaraq şimalda Yili, cənubda Aksu, Uşi, Qaşqar və Jiaşi bölgələrində məskunlaşdı.
Müxtəlif tayfa qruplarından ibarət tayfa ittifaqı olaraq, hər bir qırğız tayfa qrupunun öz lideri vardı. 1884-cü ildə Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu qurulduqdan və Qırğızıstan ərazisi 1930-cu illərdə tamamilə inzibati idarəetmə sisteminə daxil edildikdən sonra qırğızların ənənəvi qəbilə sistemi tədricən dağılmağa başladı, lakin qəbilə anlayışlarının və tayfa başçılarının təsiri hələ də mövcud idi ki, bu da özünü çobanlığın daha geniş yayıldığı ərazilərdə daha aydın görünürdü. 14 iyul 1954-cü ildə Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi elan edildi.
Mədəniyyətləri
Çində yaşayan qırğızların əksəriyyəti çobanlıqla məşğul olur, əsasən dəvə və qoyun yetişdirirlər. Onların dili və mədəniyyəti Çindəki qazaxların dil və mədəniyyətlərinə çox bənzəyir. Qırğız dilində öz ana dilləri kimi danışırlar. Akto və digər əyalətlərdə yaşayan qırğızlar da adətən uyğurca danışırlar. Tekes və Cjaosudakı qırğızların əksəriyyəti qazax və çin dillərində danışır, Çuquçaq və Emində yaşayan bir çox qırğız isə qazax, monqol və çin dillərində danışırlar.
Qırğızıstan kişilərinin ümumi geyiminə dəvə tükündən, qoyun dərisindən və ya pambıq parçadan (yayda) tikilmiş qara və ya göy rəngli qolsuz uzun libaslar daxildir. Bu libas adətən ağ naxışlı köynək və dəri şalvarın üzərinə geyilir. Kişi və qadınlar dəri çəkmə geyinir, lakin qadın çəkmələri kişilərinkindən fərqli olaraq naxışlı olur. Qırğız qadınları adətən uzun paltarın üstündən yaxasız enli pencək və jilet geyinirlər. Geyim aksesuarlarına köçəri qırğızların çaxmaq daşı (od qalamaq üçün) və ya kiçik bıçaq asmağa meylli olduqları dəri kəmərlər daxildir. Qadınlar mütamadiən saçlarına gümüş zəncir taxırlar. Həm kişilər, həm də qadınlar bəzən hündür dəri papağın üstünə qoyulan kiçik parça papaq da qoyurlar. Qadınlar hərdən papaqlarının üzərindən parlaq rəngli yaylıq da bağlayırlar.
Qırğız xalqı ilk olaraq şamanizmə inanırdı. XVIII əsrə qədər qırğızların əksəriyyəti İslamı qəbul edirlər, onlar şamanizmin bir çox elementlərini və ibtidai inanclarını da saxladılar. Kut inancı qırğızların ibtidai dini idi. Çuquçak və Emin qırğızlarının çoxu monqol xalqının təsiri altındadır və Tibet buddizminə sitayiş edirlər.
Qırğızların ənənəvi sənətkarlıq sahələrinə ağac məmulatlarının hazırlanması, metal emalı, toxuculuq tikmə və s. daxil idi. Keçəçilik burada daha geniş yayılmışdır. Qırtıckimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi olan Achnatherumdan (çiydən) bir çox məmulatlar toxunurdu. Kənd yerlərindəki kəndlər əsasən kərpicdən və taxta konstruksiyalardan ibarət yastı damlı evlərdir, çobanlığın geniş yayıldığı ərazilərdə isə yurdları örtmək üçün ağ keçələrdən istifadə olunur. Qırğız xalq ədəbiyyatında "Manas" dastanı əsas yer tutur. Qırğız xalq rəqsi "Biyi" adlanır, ənənəvi musiqi alətlərinə isə kumuzi, özkumuzi, keyak, qiuur, doul, bas, bandaru daxildir.
İstinadlar
- "The Kyrgyz – Children of Manas. Кыргыздар – Манастын балдары 2022-05-16 at the Wayback Machine". Petr Kokaisl, Pavla Kokaislova (2009). pp.173–191. ISBN
- "柯尔克孜族". 中华人民共和国中央人民政府. 2022-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-24.
- 中华人民共和国国家统计局：2000年第五次人口普查数据 2018-11-09 at the Wayback Machine
- Parham, Steven. China's Borderlands: The Faultline of Central Asia (ingilis). I.B.Tauris. 2017-02-14. ISBN . 2022-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-13.
- Hays, Jeffrey. "KYRGYZ IN CHINA: HISTORY AND CULTURE | Facts and Details". factsanddetails.com (ingilis). 2019-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-28.
- Henry Luce Foundation Professor of East Asian Studies Nicola Di Cosmo; Nicola Di Cosmo; Don J Wyatt. Political Frontiers, Ethnic Boundaries and Human Geographies in Chinese History. Routledge. 16 August 2005. 362–. ISBN . 16 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 13 April 2022.
- Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. 51. ISBN . 2022-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-13.
- Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. 52. ISBN .
- Alexander Douglas Mitchell Carruthers, Jack Humphrey Miller. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott. 1914. səh. 345. 2022-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-29.
- Alex Marshall. The Russian General Staff and Asia, 1860-1917. Routledge. 22 November 2006. 85–. ISBN . 2 January 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 14 April 2022.
- Sydykova, Zamira. "Commemorating the 1916 Massacres in Kyrgyzstan? Russia Sees a Western Plot". The Central Asia-Caucasus Analyst. 20 January 2016. 18 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 14 April 2022.
- Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (ingilis). Greenwood Publishing Group. 2007. ISBN . 2022-05-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-13.
- Dillon, Michael. China's Muslims. Hong Kong: Oxford University Press. 1996. 10. ISBN .
- Elliot, Sheila Hollihan. Muslims in China. Philadelphia: Mason Crest Publishers. 2006. 63-64. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qirgizlar 柯尔克孜族 turk etnik qrupudur ve Cin Xalq Respublikasi terefinden resmi olaraq taninan 56 etnik qrupdan birini teskil edirler Esasen Sincan Uygur Muxtar Rayonunun cenub qerbinde yerlesen Qizilsu Qirgiz Muxtar dairesinde bir necesi ise qonsu Ucturfan Aksu seheri Yarkend Yanqisar Taskurqan ve Pisanda elece de turkler Sincan simalindaki Cjaosu Emin Bole Tsinxe ve Tokkuztara erazilerinde de yasayirdilar Cin Xalq Respublikasinin besinci milli siyahiyaalinmasina gore Cinde 160 875 qirgiz var Pekindeki Nyutse mescidinin yaxinliginda boyuk sekilde Cinin qirgiz xalqinin 柯尔克孜族 tesviri Soldan dorduncu Dongxiang ve Dong arasinda Qirgiz cadirlari ve ya yurdlari 1914 cu il TarixiEramizdan evvel III esrin sonlarinda Boyuk Hun imperiyasi Xyarqas Nuur golunun etrafinda yasayan ve Ge Kun adlanan qirgiz ecdadlarini ozune tabe edir Eramizin VII esrinin evvellerinde qirgiz xalqi turkler terefinden idare olunurdu ve onlara Qiqu deyirdiler Tan imperiyasi turkleri meglub etdikden sonra onlar Yanran protektorluguna daxil oldular Daha sonra Uygur xanligi terefinden feth edildi ve Xiqas adlandi IX esrde Xigas getdikce guclendi ve eramizin 840 ci ilde xan Zhuqluobu meglub ederek oldurdu ve Tiva erazisinde Xigas xanligini qurdu X esrde Xitaylarin yukselisi ile Xigas onun vassal dovletine cevrildi Yuan imperiyasinda qirgiz xalqi Qierjisi ve ya Jilijisi adlanirdi XVI esrin sonunda Monqolustanda cunqar tayfasi getdikce guclendi XVII esrin evvellerinde ise qirgizlarin ekseriyyeti Cunqar tayfalarina ve erazilerine qatildilar Boyuyyen Rusiya ile Tzin imperiyasi arasindaki Qirgizistanin enenevi erazisi tedricen xarici quvvelerin hucumlarina meruz qaldi ve erazileri Rusiya ve Tzin sulalesinin oz torpaqlarina ilhaqi neticesinde kicildi 1703 cu ilin payizinda Sibirde Yenisey cayi sahilinde Tiva Yezer Aletir ve Aletisar yasayan dord qirgiz tayfasinin ekseriyyeti Issik Kul bolgesine ve Tzin imperiyasinin kenarindaki Ferqane hovzesine ve ona yaxin dagliq erazilere kocuruldu Tzin sulalesi senedlerinde qirgizlar Brut adlandirdi ve qirgiz tayfalari Sayak Sarbaqas Buku Hosuocu Qitai Salou Edeqna Monkordoer Qilik Bastzi Conqba Gas Husqi Yuevas Tiyit Nayman Sibcak Neuqut Suletu ve s kimi qeyd edilirdi Tzin sulalesine mensub olan qirgiz tayfalarinin bascilarina Qasqarin musaviri ve nazirinin mustesna nezareti altinda olan vezifeler verilirdi Ili general ise iki ilde bir defe Iliye yaxin erazide yoxlama aparmaq ucun aparici nazirleri gonderirdi Qirgizlarin Rusiyaya munasibeti evvelce neytral idi cunki onlarin Rusiya imperiyasi ile ilk qarsiliqli elaqesi Rusiya Qazax muharibesi kontekstinde idi Rusiya Qirgizistan erazisine kecmezden evvel qazaxlar qirgizlari yerlesdirmeye baslamisdilar ona gore de qirgizlar herbi cehetden qazaxlardan ustun muttefiq elde etmekden xususen de ruslarin 1850 ci illerde qirgiz klanlarina dusmen olan Kokand xanligina basqinlarindan memnun idiler Lakin 1860 ci ilde Rusiya imperiyasi kazaklari Qirgizistanin Biskek seherini talan ederek erazini Rusiya imperiyasina birlesdirdi ve 1865 ci ilde Qirgizistan tamamile Rusiyaya tabe oldu Enenevi qirgiz torpaqlarina kocen rus kockunleri ile koceri qirgizlar arasinda artan qarsidurma ile qirgiz xalqi Cinin Rusiya ile muqayisede qirgiz xalqina daha cox faydasi sayesinde Cinin qarsidaki muharibede Rusiyani meglub edeceyine emin idi Bir cox qirgiz Cine kocdu ve Rusiya da Cinle potensial munaqisenin sebebkari qirgiz xalqi olacagi qenaetine vararaq qirgiz xalqini Cine surgun etmeye basladi bu da Cindeki qirgiz ehalisinin artmasina sebeb oldu 1916 ci ilde ruslar terefinden qirginlarin qarsisini almaq ucun 150 000 e yaxin qirgiz boyuk miqyasda Cine qacaraq simalda Yili cenubda Aksu Usi Qasqar ve Jiasi bolgelerinde meskunlasdi Muxtelif tayfa qruplarindan ibaret tayfa ittifaqi olaraq her bir qirgiz tayfa qrupunun oz lideri vardi 1884 cu ilde Sincan Uygur Muxtar Rayonu qurulduqdan ve Qirgizistan erazisi 1930 cu illerde tamamile inzibati idareetme sistemine daxil edildikden sonra qirgizlarin enenevi qebile sistemi tedricen dagilmaga basladi lakin qebile anlayislarinin ve tayfa bascilarinin tesiri hele de movcud idi ki bu da ozunu cobanligin daha genis yayildigi erazilerde daha aydin gorunurdu 14 iyul 1954 cu ilde Qizilsu Qirgiz Muxtar dairesi elan edildi MedeniyyetleriCinde yasayan qirgizlarin ekseriyyeti cobanliqla mesgul olur esasen deve ve qoyun yetisdirirler Onlarin dili ve medeniyyeti Cindeki qazaxlarin dil ve medeniyyetlerine cox benzeyir Qirgiz dilinde oz ana dilleri kimi danisirlar Akto ve diger eyaletlerde yasayan qirgizlar da adeten uygurca danisirlar Tekes ve Cjaosudaki qirgizlarin ekseriyyeti qazax ve cin dillerinde danisir Cuqucaq ve Eminde yasayan bir cox qirgiz ise qazax monqol ve cin dillerinde danisirlar Qirgizistan kisilerinin umumi geyimine deve tukunden qoyun derisinden ve ya pambiq parcadan yayda tikilmis qara ve ya goy rengli qolsuz uzun libaslar daxildir Bu libas adeten ag naxisli koynek ve deri salvarin uzerine geyilir Kisi ve qadinlar deri cekme geyinir lakin qadin cekmeleri kisilerinkinden ferqli olaraq naxisli olur Qirgiz qadinlari adeten uzun paltarin ustunden yaxasiz enli pencek ve jilet geyinirler Geyim aksesuarlarina koceri qirgizlarin caxmaq dasi od qalamaq ucun ve ya kicik bicaq asmaga meylli olduqlari deri kemerler daxildir Qadinlar mutamadien saclarina gumus zencir taxirlar Hem kisiler hem de qadinlar bezen hundur deri papagin ustune qoyulan kicik parca papaq da qoyurlar Qadinlar herden papaqlarinin uzerinden parlaq rengli yayliq da baglayirlar Qirgiz xalqi ilk olaraq samanizme inanirdi XVIII esre qeder qirgizlarin ekseriyyeti Islami qebul edirler onlar samanizmin bir cox elementlerini ve ibtidai inanclarini da saxladilar Kut inanci qirgizlarin ibtidai dini idi Cuqucak ve Emin qirgizlarinin coxu monqol xalqinin tesiri altindadir ve Tibet buddizmine sitayis edirler Qirgizlarin enenevi senetkarliq sahelerine agac memulatlarinin hazirlanmasi metal emali toxuculuq tikme ve s daxil idi Kececilik burada daha genis yayilmisdir Qirtickimiler fesilesine aid bitki cinsi olan Achnatherumdan ciyden bir cox memulatlar toxunurdu Kend yerlerindeki kendler esasen kerpicden ve taxta konstruksiyalardan ibaret yasti damli evlerdir cobanligin genis yayildigi erazilerde ise yurdlari ortmek ucun ag kecelerden istifade olunur Qirgiz xalq edebiyyatinda Manas dastani esas yer tutur Qirgiz xalq reqsi Biyi adlanir enenevi musiqi aletlerine ise kumuzi ozkumuzi keyak qiuur doul bas bandaru daxildir Istinadlar The Kyrgyz Children of Manas Kyrgyzdar Manastyn baldary 2022 05 16 at the Wayback Machine Petr Kokaisl Pavla Kokaislova 2009 pp 173 191 ISBN 80 254 6365 6 柯尔克孜族 中华人民共和国中央人民政府 2022 05 16 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 24 中华人民共和国国家统计局 2000年第五次人口普查数据 2018 11 09 at the Wayback Machine Parham Steven China s Borderlands The Faultline of Central Asia ingilis I B Tauris 2017 02 14 ISBN 9781786721259 2022 05 16 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 13 Hays Jeffrey KYRGYZ IN CHINA HISTORY AND CULTURE Facts and Details factsanddetails com ingilis 2019 09 07 tarixinde Istifade tarixi 2018 02 28 Henry Luce Foundation Professor of East Asian Studies Nicola Di Cosmo Nicola Di Cosmo Don J Wyatt Political Frontiers Ethnic Boundaries and Human Geographies in Chinese History Routledge 16 August 2005 362 ISBN 978 1 135 79095 0 16 May 2022 tarixinde Istifade tarixi 13 April 2022 Roudik Peter The History of the Central Asian Republics ingilis Greenwood Publishing Group 2007 51 ISBN 9780313340130 2022 05 16 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 13 Roudik Peter The History of the Central Asian Republics ingilis Greenwood Publishing Group 2007 52 ISBN 9780313340130 Alexander Douglas Mitchell Carruthers Jack Humphrey Miller Unknown Mongolia a record of travel and exploration in north west Mongolia and Dzungaria Volume 2 Lippincott 1914 seh 345 2022 05 16 tarixinde Istifade tarixi 2011 05 29 Alex Marshall The Russian General Staff and Asia 1860 1917 Routledge 22 November 2006 85 ISBN 978 1 134 25379 1 2 January 2016 tarixinde Istifade tarixi 14 April 2022 Sydykova Zamira Commemorating the 1916 Massacres in Kyrgyzstan Russia Sees a Western Plot The Central Asia Caucasus Analyst 20 January 2016 18 December 2019 tarixinde Istifade tarixi 14 April 2022 Roudik Peter The History of the Central Asian Republics ingilis Greenwood Publishing Group 2007 ISBN 9780313340130 2022 05 16 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 13 Dillon Michael China s Muslims Hong Kong Oxford University Press 1996 10 ISBN 0195875044 Elliot Sheila Hollihan Muslims in China Philadelphia Mason Crest Publishers 2006 63 64 ISBN 1 59084 880 2