Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Paleopatologiya - keçmişdə yaşamış insan və heyvan orqanizmlərinə təsir göstərən xəstəlikləri fosillərin, mumiyalanmış toxumaların, skelet qalıqlarının tədqiqi və təhlili yolu ilə öyrənən bir elm sahəsidir. Qədim insan xəstəliklərinin öyrənilməsində xüsusi mənbələrə erkən sənədlər, ilk kitablardan illüstrasiyalar, keçmişdən rəsm və heykəltəraşlıq daxildir. Bütün bu obyektlər xəstəliklərin təkamülü, eləcə də keçmiş sivilizasiyaların xəstəlikləri necə müalicə etdiyi haqqında məlumat verir. Tədqiqatlar tarixən insanlar üzərində cəmlənmişdir, baxmayaraq ki, insanların hər hansı digər heyvandan daha çox patologiyalara meylli olduğuna dair heç bir sübut yoxdur.
Paleopatologiya sözü qədim yunanca palaios (παλαιός) "köhnə", "təcrübə" və ya "əzab" mənasını verən pathos (πάθος) və -logia (-λογία), "öyrənmək" köklərindən götürülüb. Paleopatologiya fənlərarası elmdir, yəni o, "klinik patologiya, insan osteologiyası, epidemiologiya, sosial antropologiya və arxeologiya" daxil olmaqla (lakin bununla məhdudlaşmayaraq) bir çox sektorlardan biliyi əhatə edir. Çətin ki, bir nəfər bütün zəruri elmləri mükəmməl bilsin. Buna görə də hər birində təlim keçmək vacibdir və kollektiv bir araşdırma təşkil olunmalıdır. Antropologiya və arxeologiya sahəsində təlim, şübhəsiz ki, ən vacibdir, çünki insan qalıqlarının və qədim artefaktların təhlili xəstəliyin erkən aşkarlanması üçün çox vacibdir.
Tarixi
Tarixi sübutlar göstərir ki, sağlamlıq problemləri çoxdan insanlar üçün maraq doğurur. Bu tədqiqatı təşkil edən məzmunu qədim mətnlər vasitəsilə izləmək mümkün olsa da, "paelopatologiya" termini 20-ci əsrə qədər çox cəlbedici olmamışdır. Bu müddət ərzində nümunələrin və "qədim xəstəliklər haqqında nəşr olunan hesabatların" artması müşahidə edildi. Minlərlə il yaşı olan qədim mətnlər cüzam kimi xəstəlikləri qeyd edir.
İntibah dövründən on doqquzuncu əsrin ortalarına qədər, əvvəlcə tarixdən əvvəlki heyvanlar daxilində qədim xəstəliklərə istinad getdikcə artdı, baxmayaraq ki, sonradan insan xəstəliklərinin qədimliyini öyrənməyin vacibliyi vurğulanmağa başladı. Bəzi tarixçilər və antropoloqlar, alman təbiətşünası Johann Friederich Esper paleopatologiyanın yaranması fikrini irəli sürürlər. Baxmayaraq ki, on doqquzuncu əsrin ortaları ilə I Dünya Müharibəsi arasında insan paleopatologiyası sahəsi meydana gəlmiş hesab olunur.Bu dövrdə Marc Armand Ruffer, G. Elliot Smith, Frederic Wood Jones, Douglas E. Derry və Samuel George Shattock kimi bir sıra qabaqcıl həkimlər və antropoloqlar qədim skelet patologiyalarının tibbi mahiyyətini aydınlaşdırdılar. Bu iş dünya müharibələri arasında radiologiya, histologiya və serologiya kimi üsullarla daha tez-tez tətbiq olunmaqla, statistik təhlilin tətbiqi ilə diaqnostika və dəqiqliyi yüksəltməklə birləşdirildi. Məhz bu nöqtədə paleopatologiya həqiqətən bir elm halına gəlmiş hesab edilə bilər. Bu gün DNT və izotopik analiz kimi biotibbi texnologiyadan istifadə patoloji biliklər üçün əsas inkişaflardır.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra paleopatologiyaya başqa cür baxılmağa başladı: keçmiş populyasiyaların başa düşülməsi üçün vacib bir vasitə kimi və məhz bu mərhələdə intizam epidemiologiya və demoqrafiya ilə əlaqəli olmağa başladı. Molekulyar biologiyada yeni üsullar da qədim xəstəliklər haqqında bilinənlərə yeni məlumatlar əlavə etməyə başladı, çünki əsrlər və ya minilliklər boyu olan nümunələrdən DNT əldə etmək mümkün oldu.
Metodlar
Keçmişdəki insan qalıqlarını təhlil etmək üçün tapılan qalıqların növündən asılı olaraq müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Məsələn, "paleopatoloji nümunələrə yanaşma nümunənin özünün təbiətindən (məsələn, sümük, yumşaq toxuma və ya saç), ölçüsündən (minimum fraqmentlərdən tam bədənə qədər), qorunma dərəcəsindən və ən əsası, icazə verilən manipulyasiyadan asılıdır. (göstərilməyə hazır olan bütöv nümunədən tam giriş və tam yarılma araşdırması da daxil olmaqla hər cür dəyərli dağıdıcı təhlili aparmaq azadlığına qədər)." Arxeoloqlar və paleopatoloqlar tərəfindən aparılan çoxlu araşdırma sümüklər üzərində aparılır. Sümüklərin əsas təbiəti onların digər insan qalıqları kimi zamanla deqradasiya etməməsinə imkan verir ki, bu da osteopatologiyanı qədim xəstəliklərin öyrənilməsində vacib edir. İnsan osteopatologiyası bir neçə ümumi qrupa təsnif edilir:
- Artropatiya
- İnfeksiya
- Ağız boşluğunun patologiyası
- Travma
- Şiş
Sınıq və qüsurlu sümüklər kimi travmatik xəsarətlərin aşkar edilməsi asan olsa da, vərəm və sifilis kimi yoluxucu xəstəliklərin simptomları da tapıla bilər. Osteoartrit və gut kimi əzələ xəstəlikləri olan artropatiyalar da nadir deyil.
Skelet toxumasında insan paleopatoloji sübutlarına dair ilk ətraflı istinad 1976-cı ildə Ortner & Putschar tərəfindən nəşr edilmişdir. Patologiyaları müəyyən edərkən fiziki antropoloqlar yer, sahənin yaşı və digər ətraf mühit amilləri ilə bağlı yaxşı arxeoloji sənədlərə çox etibar edirlər. Bunlar daha çox təhlilin qurulduğu və dəqiq populyasiya tədqiqatları üçün tələb olunan təməli təmin edir. Oradan paleopatologiya tədqiqatçısı yaş və cins daxil olmaqla nümunədə bir sıra əsas bioloji göstəriciləri müəyyən edir. Bunlar sümük materialının əlavə təhlili və aşkar edilmiş anomaliyaların qiymətləndirilməsi üçün zəmin yaradır.
Arxeoloqlar getdikcə daha çox paleopatologiyadan qədim insanların həyatını anlamaq üçün mühüm əsas vasitə kimi istifadə edirlər. Məsələn, kəllə deformasiyası Mayyaların kəllələrində aydın görünür. Bir şəxsdə tək və ya bir neçə dəfə kəllə sümüklərində trepanasiya və ya qazma delikləri üçün də sübutlar var. Qismən və ya tamamilə sağalmış trepanasiyalar bu prosedurun çox vaxt sağ qaldığını göstərir. Keniyanın Turkana bölgəsindəki Nataruk yerində aşkar edilən 10.000 illik insan qalıqlarının baş, boyun, qabırğalar, dizlər və əllərdə həddindən artıq travmatik lezyonları, o cümlədən gömülü daş mərmiləri göstərdiyi bildirilir və onlar keçmişdə ovçu-yığıcılar arasında qruplararası münaqişənin ən erkən sübutu ola bilərlər.
Həmçinin bax
- Antropologiya
- Arxeologiya
- Patologiya
- Ortner, Donald J. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Elsevier. 2003. ISBN .
- Snoddy, Anne Marie E.; Beaumont, Julia; Buckley, Hallie R.; Colombo, Antony; Halcrow, Siân E.; Kinaston, Rebecca L.; Vlok, Melandri. "Sensationalism and speaking to the public: Scientific rigour and interdisciplinary collaborations in palaeopathology". International Journal of Paleopathology (ingilis). 28. 2020-03-01: 88–91. doi:10.1016/j.ijpp.2020.01.003. :10454/17640. ISSN 1879-9817. PMID 32028057 (#bad_pmid). 2020-10-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- Buikstra, Jane E.; , Buikstra, Jane E. (redaktor), "Chapter 2 – A Brief History and 21st Century Challenges", Ortner's Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains (Third Edition) (ingilis), San Diego: Academic Press, 2019-01-01, 11–19, doi:10.1016/b978-0-12-809738-0.00002-8, ISBN , 2020-10-30 tarixində , İstifadə tarixi: 2020-10-04
- Grauer, Anne L. "A century of paleopathology". American Journal of Physical Anthropology (ingilis). 165 (4). 2018: 904–914. doi:10.1002/ajpa.23366. ISSN 1096-8644. PMID 29574849.
- Buikstra, Jane; Roberts, Charlotte, redaktorlar The Global History of Paleopathology: Pioneers and Prospects. Oxford University Press. 2012. səh. 212. ISBN .
- Aufderheide, A.C and Rodríguez-Martín, C. 1998. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. Cambridge: Cambridge University Press.
- Ortner, Donald J. Human Paleopathology: Current Syntheses and Future Options. Smithsonian Institution. 1991. ISBN .
- Fernández, Pedro L. "Palaeopathology: The Study of Disease in the Past". Pathobiology (ingilis). 79 (5). 2012: 221–227. doi:10.1159/000335165. ISSN 1015-2008. PMID 22722561. 2022-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- Ortner, Donald J. and Walter G. J. Putschar. 1981. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Washington: Smithsonian Institution Press.
- Lahr, M. Mirazón; Rivera, F.; Power, R. K.; Mounier, A.; Copsey, B.; Crivellaro, F.; Edung, J. E.; Fernandez, J. M. Maillo; Kiarie, C. "Inter-group violence among early Holocene hunter-gatherers of West Turkana, Kenya". Nature. 529 (7586). 2016: 394–398. Bibcode:2016Natur.529..394L. doi:10.1038/nature16477. PMID 26791728. 2020-02-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- Stojanowski, Christopher M.; Seidel, Andrew C.; Fulginiti, Laura C.; Johnson, Kent M.; Buikstra, Jane E. "Contesting the massacre at Nataruk". Nature. 539 (7630). 2016: E8–E10. doi:10.1038/nature19778. PMID 27882979.
Xarici keçidlər
- Paleopathology Association
- Samples of paleopathology publications
- Paleopatologia.it - Official website of the University of Pisa, Italy. Directed by Gino Fornaciari
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Paleopatologiya kecmisde yasamis insan ve heyvan orqanizmlerine tesir gosteren xestelikleri fosillerin mumiyalanmis toxumalarin skelet qaliqlarinin tedqiqi ve tehlili yolu ile oyrenen bir elm sahesidir Qedim insan xesteliklerinin oyrenilmesinde xususi menbelere erken senedler ilk kitablardan illustrasiyalar kecmisden resm ve heykelterasliq daxildir Butun bu obyektler xesteliklerin tekamulu elece de kecmis sivilizasiyalarin xestelikleri nece mualice etdiyi haqqinda melumat verir Tedqiqatlar tarixen insanlar uzerinde cemlenmisdir baxmayaraq ki insanlarin her hansi diger heyvandan daha cox patologiyalara meylli olduguna dair hec bir subut yoxdur Paleopatologiya sozu qedim yunanca palaios palaios kohne tecrube ve ya ezab menasini veren pathos pa8os ve logia logia oyrenmek koklerinden goturulub Paleopatologiya fenlerarasi elmdir yeni o klinik patologiya insan osteologiyasi epidemiologiya sosial antropologiya ve arxeologiya daxil olmaqla lakin bununla mehdudlasmayaraq bir cox sektorlardan biliyi ehate edir Cetin ki bir nefer butun zeruri elmleri mukemmel bilsin Buna gore de her birinde telim kecmek vacibdir ve kollektiv bir arasdirma teskil olunmalidir Antropologiya ve arxeologiya sahesinde telim subhesiz ki en vacibdir cunki insan qaliqlarinin ve qedim artefaktlarin tehlili xesteliyin erken askarlanmasi ucun cox vacibdir Paleopatoloq bir fosili tedqiq ederken TarixiTarixi subutlar gosterir ki saglamliq problemleri coxdan insanlar ucun maraq dogurur Bu tedqiqati teskil eden mezmunu qedim metnler vasitesile izlemek mumkun olsa da paelopatologiya termini 20 ci esre qeder cox celbedici olmamisdir Bu muddet erzinde numunelerin ve qedim xestelikler haqqinda nesr olunan hesabatlarin artmasi musahide edildi Minlerle il yasi olan qedim metnler cuzam kimi xestelikleri qeyd edir Intibah dovrunden on doqquzuncu esrin ortalarina qeder evvelce tarixden evvelki heyvanlar daxilinde qedim xesteliklere istinad getdikce artdi baxmayaraq ki sonradan insan xesteliklerinin qedimliyini oyrenmeyin vacibliyi vurgulanmaga basladi Bezi tarixciler ve antropoloqlar alman tebietsunasi Johann Friederich Esper paleopatologiyanin yaranmasi fikrini ireli sururler Baxmayaraq ki on doqquzuncu esrin ortalari ile I Dunya Muharibesi arasinda insan paleopatologiyasi sahesi meydana gelmis hesab olunur Bu dovrde Marc Armand Ruffer G Elliot Smith Frederic Wood Jones Douglas E Derry ve Samuel George Shattock kimi bir sira qabaqcil hekimler ve antropoloqlar qedim skelet patologiyalarinin tibbi mahiyyetini aydinlasdirdilar Bu is dunya muharibeleri arasinda radiologiya histologiya ve serologiya kimi usullarla daha tez tez tetbiq olunmaqla statistik tehlilin tetbiqi ile diaqnostika ve deqiqliyi yukseltmekle birlesdirildi Mehz bu noqtede paleopatologiya heqiqeten bir elm halina gelmis hesab edile biler Bu gun DNT ve izotopik analiz kimi biotibbi texnologiyadan istifade patoloji bilikler ucun esas inkisaflardir Ikinci Dunya Muharibesinden sonra paleopatologiyaya basqa cur baxilmaga basladi kecmis populyasiyalarin basa dusulmesi ucun vacib bir vasite kimi ve mehz bu merhelede intizam epidemiologiya ve demoqrafiya ile elaqeli olmaga basladi Molekulyar biologiyada yeni usullar da qedim xestelikler haqqinda bilinenlere yeni melumatlar elave etmeye basladi cunki esrler ve ya minillikler boyu olan numunelerden DNT elde etmek mumkun oldu MetodlarKecmisdeki insan qaliqlarini tehlil etmek ucun tapilan qaliqlarin novunden asili olaraq muxtelif usullardan istifade olunur Meselen paleopatoloji numunelere yanasma numunenin ozunun tebietinden meselen sumuk yumsaq toxuma ve ya sac olcusunden minimum fraqmentlerden tam bedene qeder qorunma derecesinden ve en esasi icaze verilen manipulyasiyadan asilidir gosterilmeye hazir olan butov numuneden tam giris ve tam yarilma arasdirmasi da daxil olmaqla her cur deyerli dagidici tehlili aparmaq azadligina qeder Arxeoloqlar ve paleopatoloqlar terefinden aparilan coxlu arasdirma sumukler uzerinde aparilir Sumuklerin esas tebieti onlarin diger insan qaliqlari kimi zamanla deqradasiya etmemesine imkan verir ki bu da osteopatologiyani qedim xesteliklerin oyrenilmesinde vacib edir Insan osteopatologiyasi bir nece umumi qrupa tesnif edilir Artropatiya Infeksiya Agiz boslugunun patologiyasi Travma Sis Siniq ve qusurlu sumukler kimi travmatik xesaretlerin askar edilmesi asan olsa da verem ve sifilis kimi yoluxucu xesteliklerin simptomlari da tapila biler Osteoartrit ve gut kimi ezele xestelikleri olan artropatiyalar da nadir deyil Skelet toxumasinda insan paleopatoloji subutlarina dair ilk etrafli istinad 1976 ci ilde Ortner amp Putschar terefinden nesr edilmisdir Patologiyalari mueyyen ederken fiziki antropoloqlar yer sahenin yasi ve diger etraf muhit amilleri ile bagli yaxsi arxeoloji senedlere cox etibar edirler Bunlar daha cox tehlilin quruldugu ve deqiq populyasiya tedqiqatlari ucun teleb olunan temeli temin edir Oradan paleopatologiya tedqiqatcisi yas ve cins daxil olmaqla numunede bir sira esas bioloji gostericileri mueyyen edir Bunlar sumuk materialinin elave tehlili ve askar edilmis anomaliyalarin qiymetlendirilmesi ucun zemin yaradir Arxeoloqlar getdikce daha cox paleopatologiyadan qedim insanlarin heyatini anlamaq ucun muhum esas vasite kimi istifade edirler Meselen kelle deformasiyasi Mayyalarin kellelerinde aydin gorunur Bir sexsde tek ve ya bir nece defe kelle sumuklerinde trepanasiya ve ya qazma delikleri ucun de subutlar var Qismen ve ya tamamile sagalmis trepanasiyalar bu prosedurun cox vaxt sag qaldigini gosterir Keniyanin Turkana bolgesindeki Nataruk yerinde askar edilen 10 000 illik insan qaliqlarinin bas boyun qabirgalar dizler ve ellerde heddinden artiq travmatik lezyonlari o cumleden gomulu das mermileri gosterdiyi bildirilir ve onlar kecmisde ovcu yigicilar arasinda qruplararasi munaqisenin en erken subutu ola bilerler Hemcinin baxAntropologiya Arxeologiya Patologiya Ortner Donald J Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains Elsevier 2003 ISBN 978 0 12 528628 2 Snoddy Anne Marie E Beaumont Julia Buckley Hallie R Colombo Antony Halcrow Sian E Kinaston Rebecca L Vlok Melandri Sensationalism and speaking to the public Scientific rigour and interdisciplinary collaborations in palaeopathology International Journal of Paleopathology ingilis 28 2020 03 01 88 91 doi 10 1016 j ijpp 2020 01 003 10454 17640 ISSN 1879 9817 PMID 32028057 bad pmid 2020 10 18 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 15 Buikstra Jane E Buikstra Jane E redaktor Chapter 2 A Brief History and 21st Century Challenges Ortner s Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains Third Edition ingilis San Diego Academic Press 2019 01 01 11 19 doi 10 1016 b978 0 12 809738 0 00002 8 ISBN 978 0 12 809738 0 2020 10 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 04 Grauer Anne L A century of paleopathology American Journal of Physical Anthropology ingilis 165 4 2018 904 914 doi 10 1002 ajpa 23366 ISSN 1096 8644 PMID 29574849 Buikstra Jane Roberts Charlotte redaktorlar The Global History of Paleopathology Pioneers and Prospects Oxford University Press 2012 seh 212 ISBN 9780195389807 Aufderheide A C and Rodriguez Martin C 1998 The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology Cambridge Cambridge University Press Ortner Donald J Human Paleopathology Current Syntheses and Future Options Smithsonian Institution 1991 ISBN 1 56098 039 7 Fernandez Pedro L Palaeopathology The Study of Disease in the Past Pathobiology ingilis 79 5 2012 221 227 doi 10 1159 000335165 ISSN 1015 2008 PMID 22722561 2022 08 02 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 15 Ortner Donald J and Walter G J Putschar 1981 Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains Washington Smithsonian Institution Press Lahr M Mirazon Rivera F Power R K Mounier A Copsey B Crivellaro F Edung J E Fernandez J M Maillo Kiarie C Inter group violence among early Holocene hunter gatherers of West Turkana Kenya Nature 529 7586 2016 394 398 Bibcode 2016Natur 529 394L doi 10 1038 nature16477 PMID 26791728 2020 02 14 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 15 Stojanowski Christopher M Seidel Andrew C Fulginiti Laura C Johnson Kent M Buikstra Jane E Contesting the massacre at Nataruk Nature 539 7630 2016 E8 E10 doi 10 1038 nature19778 PMID 27882979 ol Xarici kecidlerPaleopathology Association Samples of paleopathology publications Paleopatologia it Official website of the University of Pisa Italy Directed by Gino Fornaciari