Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hacı Fəxrəddin Qutlu bəy — Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı. Əlaəddin Turəli bəyin oğlu.
| Fəxrəddin Qutlu bəy | |
|---|---|
| قتلغ بن طور علی | |
| 1362 – 1389 | |
| Əvvəlki | Əlaəddin Turəli bəy |
| Sonrakı | Əhməd bəy Bayandur |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | bilinmir |
| Vəfat tarixi | |
| Dəfn yeri | , Bayburt |
| Atası | Əlaəddin Turəli bəy |
| Həyat yoldaşı | Maria Komnenos |
| Uşağı |
|
Həyatı
Tam adı Hacı Fəxrəddin Qutlu ibn Turəli bəyin doğum tarixi haqqında əlimizdə məlumat yoxdur. Onun atası Turəli bəy öldükdən sonra hakimiyyətə gəldiyi bilinir. Professor Mükrimin Xəlil Yinançın yunan tarixçisi Panaretosun vaqiyənaməsindən etdiyi tərcümədə III Alekseyin 1363-cü ildə ailəsi ilə birlikdə Qutlu bəyi təbrik etmək üçün yola düşmək istəməsi lakin vəba səbəbindən səfərin baş tutmaması haqqında məlumat öz əksini tapır. Bu da Qutlu bəyin atasının yerinə 1363-cü ildə artıq taxta çıxdığını və Turəli bəyin təxmini bu tarixlərdə vəfat etdiyini göstərir.
Hələ Turəli bəyin sağlığında Ağqoyunlu tayfa ittifaqı 1340-cı ildən etibarən tez-tez Trapezund imperiyası üzərinə yürüşlər edirdi. Yenə Panaretosda Amid türkmənlərinin yunanlarla ilə döyüşdüyü barədə məlumatlar öz əksini tapır. 1343,1348-ci illərdə etdiyi hücumlarla Trabzon-Rum imperatoru III Alekseyin gözünü qorxutmağa müvəffəq olan Turəli bəy 1352-ci ildə oğlu Qutlu bəyi III Alekseyin qızı Maria Kommenosla evləndirir. Bu izdivaç tərəflər arasında münasibətləri tənzimləmək rolunu daşıyırdı. Əbubəkr Tehraniyə görə isə Qutlu bəy Maria Kommenosu Duxarlu Yusif bəyin intiqamını almaq məqsədilə qənimət kimi qaçırmışdı. Bu evlilikdən sonra Maria Kommenos Dəspinə Xatun adı ilə tanınır. İzdivaçdan sonra tərəflər arasındakı işğalçı yürüşlər dayanır və səfərlər daha dostyana xarakter daşıyır. 1365-ci ildə Qutlu bəyin Trabzona səfəri də bunun açıq sübutudur.
İtalyan şərqşünas E. Rossi Qutlu bəyin Dəspinə xanımla olan evliliyinin "Kitabi Dədə Qorqud" dastanındakı Qan Turalı hekayəsi ilə oxşarlıq təşkil etdiyi fikrini irəli sürmüşdür. O qeyd edir ki, dastanda "Doqquz igidin qanını alan, adlı Oğuzda ad qoyan, sarı donlu Selcan qadını alan Qanlı Qoca oğlu Qan Turalı" məhz Qutlu bəydir. Dastanla tarixi faktlar arasında mühüm oxşarlıqlar olsa da, filoloji və tarixi aspektlər baxımından bəzi alimlər Rossinin fikirlərinə etiraz edirlər. Buna səbəb Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyunda İldırım Bəyazidin oğlu Əmir Süleymanı məth edən sözlərin olmasıdır. Bu da boyda bəhs edilən hadisələrin XV əsrin əvvəllərində baş verdiyini göstərir. Turəli bəyin XIV əsrin ikinci yarısında ölməsi və Qutlu bəyin evliliyinin 1352-ci ildə baş tutması faktı bizə məlumdur.
Əbubəkr Tehraninin qələmə aldığı Kitabi Diyarbəkriyyə əsərindən də anlaşılır ki, Qutlu bəy atasının ölümündən sonra Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı olur.
Hakimiyyəti
Qutlu bəy Ağqoyunlu ərazilərini cənuba doğru genişləndirdi. Tayfa ittifaqı Ərzincan və Bayburd ətrafında məskunlaşdılar. Daha sonra o yerli bəylərlə münasibətlərini yaxşılaşdırdı və onları qohumluq bağları, eləcə də şaha olan sədaqətləri ilə tayfa ətrafında birləşdirdi. Qutlu bəy dövründə tayfa ittifaqı Ağqoyunlu adlanmağa başlamışdı. Belə ki, bu ifadəyə ilk dəfə onun hakimiyyəti zamanı Bürhanəddin səlnaməsində rast gəlinir.
Bəzi qaynaqlarda onun son dərəcə dindar olması barədə məlumatlar öz əksini tapır. Epiqrafiq qaynaqlarda Qutlu bəyin Hacı adlandırılması onun dini vəzifələrinin yerinə yetirdiyini göstərir. Bundan başqa onun Bayburtun Sinür kəndində böyük bir vəqfiyyəsinin olması faktı da bizə məlumdur. Qutlu bəyi son dərəcə dindar və səmimi bir mücahid kimi xarakterizə edən Tehrani də əsərində onun hakimiyyətinin ilk illərində gürcülərə qarşı cihad səfəri təşkil etdiyini, Axıskanı ələ keçirərək və çoxlu qənimətlə qayıtdığını qeyd etmişdir. Çox güman ki, bölgədəki digər yerli xalqları, eləcə də gürcüləri hədəf alan bu səfərin məqsədi müttəfiq Trabzonu şimaldan təhdid edən elementlərdən xilas etmək idi.
Lakin müasir qaynaqlar Qutlu bəyin dindar olması fikri yalanlayır və sübut olaraq onun atası Turəli bəy kimi yunanlarla müqaviləsinə sadiq qalması və 1365-ci ildə Trabzona səfər etməsini göstərirlər. Bu səfərdən sonra oğlu Osman bəyi də Alekseyin qızlarından biri ilə evləndirir.
Qutlu bəyin dövründə ağqoyunlular Ərətna, Qazi Bürhanəddin və Məmlüklər arasında gedən mübarizələrdə fəal rol oynadılar. Bəhs edilən dövrdə Anadolunun siyasi vəziyyətində mühüm hadisələr baş verirdi. Bayram xocanın başçılığı ilə Qaraqoyunlular Mosuldan Ərzuruma kimi yerlərdə hökmranlıq qurmuşdular. Bundan başqa Ərzincan hökmdarı Ahı Ayna bəy 1362-ci ildə vəfat etmiş, hökmranlıq Şebinqarahisar hökmdarı Pir Hüseyn bəyə keçmişdi.
1378-ci ildə Pir Hüseyn bəyin vəfatından sonra şərqlə qərb arasındakı ticarət yolunda mühüm mövqeyə malik olan və bu səbəbdən zəngin bir mədəniyyət mərkəzinə çevrilən Ərzincan və Bayburt şəhərləri Mütahhərtənin əlinə keçdi. Ərətna hökmdarı Əlaəddin Əli bəy bunu təhlükə kimi görüb qorxutmaq məqsədilə Ərzincana yürüş etdi. 1379-cu ildə Mütahhərtən Ağqoyunlu və Dulqədiroğullarından kömək istədi. Qutlu bəy oğlu Əhmədi Mütahhərtənə köməyə göndərdi. Əhmədə qarşı göndərilən Kayseri valisi Cüneyd əsir düşəndə Ərətna hökmdarı mühasirəni götürməli oldu. Nəticədə Ərzincan Mütahhərtənin əlində qaldı.
Qazi Bürhanəddinin güclənməsindən narahat olan Qutlu bəy 1381-ci ildə oğlu Əhmədi Sivasa göndərdi. Əhməd bəy burada Bürhanəddinin ən əhəmiyyətli sərkərdələrindən biri Yusif Çələbini məğub edərək öldürdü. Əhməd bəyin bu səfərindən xəbər tutan Qazi Bürhanəddin Kayseridən Sivasa qayıdır. Ağqoyunluların Qazi Bürhanəddinlə düşmənçiliyi 1388-ci ilə qədər yəni Qutlu bəyin ölümündən 1 il əvvələ qədər davam etdi.
Qutlu bəyin dövründə Məmlüklər Mərkəzi Fərat hövzəsində və Amid bölgəsində mənfəətləri varidi. 1387-ci ildə Məmlüklərin Malatya valisi türk əsilli Mintaş, Məmlük sultanı Bərkük (1382-1389) ilə fikir ayrılığına düşdüyü üçün Qazi Bürhanəddindən kömək istədi və qarşılığında Malatyanı ona verəcəyini bildirdi. Bu səbəbdən Qazi Bürhanəddin Malatya bölgəsinin sərhəddindəki Kemaxa gəldiyi zaman orada olan Əhməd bəy Qazinin hüzuruna gələrək daha əvvəl baş verən hadisələrə görə üzr istədi. Astrabadi bu barədə yazır ki, ağqoyunlular bu barışıqda səmimi olduqlarını sübut etmək üçün Fəxrəddin Qutlu bəy oğullarından Qara Yuluq Osman bəyi girov olaraq Qazi Bürhanəddinə göndərir. Tehrani isə Qara Yuluq Osmanın Qaraqoyunlularla mübarizədə müvəffəqiyyət qazandığı üçün qardaşları tərəfindən həbsə atıldığını bildirir.
1389-cu ildə Qutlu bəy Bayburtun Sinür kəndində vəfat edir və orada da dəfn edilir.
Övladları
- Əhməd bəy Bayandur
- Hüseyn bəy Bayandur
- Qara Yuluq Osman bəy
- Pir Əli Bayandur
- Adı bilinməyən qızı
Həmçinin bax
İstinadlar
- Yinanç. səh. 254
- Yinanç, 1993. səh. 220
- Bryer, "Greeks and Turkmens: The Pontic Exception",Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), səh. 144
- "Ağqoyunlu - Encyclopedia Iranica". 2019-07-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-12-06.
- Azərbaycan tarixi III cild, 2007. səh. 79
- Woods, 1976. səh. 76
- Özger, 2007. səh. 228
- Tehrani. səh. 23
- Woods, 1976. səh. 77
- Yinanç. səh. 255
- Tehrani. səh. 38
- Woods, 1976. səh. 78
- Astrabadi. səh. 323
Mənbə
- Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. The University of Utah Press. 1999.
- ADNAN SADIK ERZI. AKKOYUNLU VE KARAKOYUNLU TARIHI HAKKINDA ARAŞTIRMALAR. 18. Türk Tarih Kurumu. 1954. 251–270.
- Mükrimin Halil Yinanç. Akkoyunlular. İslam Ansiklopedisi. 251–270.
- Yunus Özger. AKKOYUNLU KUTLU BEY VAKFININ XIX. YÜZYILDAKİ DURUMU. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 2007. 227–241.
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.
- Əbubəkr Tehrani (Rahilə Şükürova). Kitabi-Diyarbəkriyyə. İstanbul: Bayrak nəşriyyatı. 2006.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Haci Fexreddin Qutlu bey Agqoyunlu tayfa ittifaqinin bascisi Elaeddin Tureli beyin oglu Fexreddin Qutlu beyقتلغ بن طور علی Agqoyunlularin III tayfa bascisi1362 1389EvvelkiElaeddin Tureli beySonrakiEhmed bey BayandurSexsi melumatlarDogum tarixi bilinmirVefat tarixi 1389Defn yeri BayburtAtasi Elaeddin Tureli beyHeyat yoldasi Maria KomnenosUsagi Ehmed Huseyn bey Qara Osman PireliHeyatiTam adi Haci Fexreddin Qutlu ibn Tureli beyin dogum tarixi haqqinda elimizde melumat yoxdur Onun atasi Tureli bey oldukden sonra hakimiyyete geldiyi bilinir Professor Mukrimin Xelil Yinancin yunan tarixcisi Panaretosun vaqiyenamesinden etdiyi tercumede III Alekseyin 1363 cu ilde ailesi ile birlikde Qutlu beyi tebrik etmek ucun yola dusmek istemesi lakin veba sebebinden seferin bas tutmamasi haqqinda melumat oz eksini tapir Bu da Qutlu beyin atasinin yerine 1363 cu ilde artiq taxta cixdigini ve Tureli beyin texmini bu tarixlerde vefat etdiyini gosterir Hele Tureli beyin sagliginda Agqoyunlu tayfa ittifaqi 1340 ci ilden etibaren tez tez Trapezund imperiyasi uzerine yurusler edirdi Yene Panaretosda Amid turkmenlerinin yunanlarla ile doyusduyu barede melumatlar oz eksini tapir 1343 1348 ci illerde etdiyi hucumlarla Trabzon Rum imperatoru III Alekseyin gozunu qorxutmaga muveffeq olan Tureli bey 1352 ci ilde oglu Qutlu beyi III Alekseyin qizi Maria Kommenosla evlendirir Bu izdivac terefler arasinda munasibetleri tenzimlemek rolunu dasiyirdi Ebubekr Tehraniye gore ise Qutlu bey Maria Kommenosu Duxarlu Yusif beyin intiqamini almaq meqsedile qenimet kimi qacirmisdi Bu evlilikden sonra Maria Kommenos Despine Xatun adi ile taninir Izdivacdan sonra terefler arasindaki isgalci yurusler dayanir ve seferler daha dostyana xarakter dasiyir 1365 ci ilde Qutlu beyin Trabzona seferi de bunun aciq subutudur Italyan serqsunas E Rossi Qutlu beyin Despine xanimla olan evliliyinin Kitabi Dede Qorqud dastanindaki Qan Turali hekayesi ile oxsarliq teskil etdiyi fikrini ireli surmusdur O qeyd edir ki dastanda Doqquz igidin qanini alan adli Oguzda ad qoyan sari donlu Selcan qadini alan Qanli Qoca oglu Qan Turali mehz Qutlu beydir Dastanla tarixi faktlar arasinda muhum oxsarliqlar olsa da filoloji ve tarixi aspektler baximindan bezi alimler Rossinin fikirlerine etiraz edirler Buna sebeb Qanli Qoca oglu Qanturali boyunda Ildirim Beyazidin oglu Emir Suleymani meth eden sozlerin olmasidir Bu da boyda behs edilen hadiselerin XV esrin evvellerinde bas verdiyini gosterir Tureli beyin XIV esrin ikinci yarisinda olmesi ve Qutlu beyin evliliyinin 1352 ci ilde bas tutmasi fakti bize melumdur Ebubekr Tehraninin qeleme aldigi Kitabi Diyarbekriyye eserinden de anlasilir ki Qutlu bey atasinin olumunden sonra Agqoyunlu tayfa ittifaqinin bascisi olur HakimiyyetiQutlu bey Agqoyunlu erazilerini cenuba dogru genislendirdi Tayfa ittifaqi Erzincan ve Bayburd etrafinda meskunlasdilar Daha sonra o yerli beylerle munasibetlerini yaxsilasdirdi ve onlari qohumluq baglari elece de saha olan sedaqetleri ile tayfa etrafinda birlesdirdi Qutlu bey dovrunde tayfa ittifaqi Agqoyunlu adlanmaga baslamisdi Bele ki bu ifadeye ilk defe onun hakimiyyeti zamani Burhaneddin selnamesinde rast gelinir Bezi qaynaqlarda onun son derece dindar olmasi barede melumatlar oz eksini tapir Epiqrafiq qaynaqlarda Qutlu beyin Haci adlandirilmasi onun dini vezifelerinin yerine yetirdiyini gosterir Bundan basqa onun Bayburtun Sinur kendinde boyuk bir veqfiyyesinin olmasi fakti da bize melumdur Qutlu beyi son derece dindar ve semimi bir mucahid kimi xarakterize eden Tehrani de eserinde onun hakimiyyetinin ilk illerinde gurculere qarsi cihad seferi teskil etdiyini Axiskani ele kecirerek ve coxlu qenimetle qayitdigini qeyd etmisdir Cox guman ki bolgedeki diger yerli xalqlari elece de gurculeri hedef alan bu seferin meqsedi muttefiq Trabzonu simaldan tehdid eden elementlerden xilas etmek idi Lakin muasir qaynaqlar Qutlu beyin dindar olmasi fikri yalanlayir ve subut olaraq onun atasi Tureli bey kimi yunanlarla muqavilesine sadiq qalmasi ve 1365 ci ilde Trabzona sefer etmesini gosterirler Bu seferden sonra oglu Osman beyi de Alekseyin qizlarindan biri ile evlendirir Qutlu beyin dovrunde agqoyunlular Eretna Qazi Burhaneddin ve Memlukler arasinda geden mubarizelerde feal rol oynadilar Behs edilen dovrde Anadolunun siyasi veziyyetinde muhum hadiseler bas verirdi Bayram xocanin basciligi ile Qaraqoyunlular Mosuldan Erzuruma kimi yerlerde hokmranliq qurmusdular Bundan basqa Erzincan hokmdari Ahi Ayna bey 1362 ci ilde vefat etmis hokmranliq Sebinqarahisar hokmdari Pir Huseyn beye kecmisdi 1378 ci ilde Pir Huseyn beyin vefatindan sonra serqle qerb arasindaki ticaret yolunda muhum movqeye malik olan ve bu sebebden zengin bir medeniyyet merkezine cevrilen Erzincan ve Bayburt seherleri Mutahhertenin eline kecdi Eretna hokmdari Elaeddin Eli bey bunu tehluke kimi gorub qorxutmaq meqsedile Erzincana yurus etdi 1379 cu ilde Mutahherten Agqoyunlu ve Dulqedirogullarindan komek istedi Qutlu bey oglu Ehmedi Mutahhertene komeye gonderdi Ehmede qarsi gonderilen Kayseri valisi Cuneyd esir dusende Eretna hokmdari muhasireni goturmeli oldu Neticede Erzincan Mutahhertenin elinde qaldi Qazi Burhaneddinin guclenmesinden narahat olan Qutlu bey 1381 ci ilde oglu Ehmedi Sivasa gonderdi Ehmed bey burada Burhaneddinin en ehemiyyetli serkerdelerinden biri Yusif Celebini megub ederek oldurdu Ehmed beyin bu seferinden xeber tutan Qazi Burhaneddin Kayseriden Sivasa qayidir Agqoyunlularin Qazi Burhaneddinle dusmenciliyi 1388 ci ile qeder yeni Qutlu beyin olumunden 1 il evvele qeder davam etdi Qutlu beyin dovrunde Memlukler Merkezi Ferat hovzesinde ve Amid bolgesinde menfeetleri varidi 1387 ci ilde Memluklerin Malatya valisi turk esilli Mintas Memluk sultani Berkuk 1382 1389 ile fikir ayriligina dusduyu ucun Qazi Burhaneddinden komek istedi ve qarsiliginda Malatyani ona vereceyini bildirdi Bu sebebden Qazi Burhaneddin Malatya bolgesinin serheddindeki Kemaxa geldiyi zaman orada olan Ehmed bey Qazinin huzuruna gelerek daha evvel bas veren hadiselere gore uzr istedi Astrabadi bu barede yazir ki agqoyunlular bu barisiqda semimi olduqlarini subut etmek ucun Fexreddin Qutlu bey ogullarindan Qara Yuluq Osman beyi girov olaraq Qazi Burhaneddine gonderir Tehrani ise Qara Yuluq Osmanin Qaraqoyunlularla mubarizede muveffeqiyyet qazandigi ucun qardaslari terefinden hebse atildigini bildirir 1389 cu ilde Qutlu bey Bayburtun Sinur kendinde vefat edir ve orada da defn edilir Ovladlari Ehmed bey Bayandur Huseyn bey Bayandur Qara Yuluq Osman bey Pir Eli Bayandur Adi bilinmeyen qiziHemcinin baxQazi Burhaneddin Eretna beyliyi Elaeddin Tureli bey AgqoyunlularIstinadlarYinanc seh 254 Yinanc 1993 seh 220 Bryer Greeks and Turkmens The Pontic Exception Dumbarton Oaks Papers 29 1975 seh 144 Agqoyunlu Encyclopedia Iranica 2019 07 16 tarixinde Istifade tarixi 2015 12 06 Azerbaycan tarixi III cild 2007 seh 79 Woods 1976 seh 76 Ozger 2007 seh 228 Tehrani seh 23 Woods 1976 seh 77 Yinanc seh 255 Tehrani seh 38 Woods 1976 seh 78 Astrabadi seh 323MenbeWoods John E The Aqquyunlu Clan Confederation Empire The University of Utah Press 1999 ADNAN SADIK ERZI AKKOYUNLU VE KARAKOYUNLU TARIHI HAKKINDA ARASTIRMALAR 18 Turk Tarih Kurumu 1954 251 270 Mukrimin Halil Yinanc Akkoyunlular Islam Ansiklopedisi 251 270 Yunus Ozger AKKOYUNLU KUTLU BEY VAKFININ XIX YUZYILDAKI DURUMU A U Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi 2007 227 241 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm nesriyyat Naile Velixanli 2007 seh 592 Ebubekr Tehrani Rahile Sukurova Kitabi Diyarbekriyye Istanbul Bayrak nesriyyati 2006