Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şəki əyaləti; Nuxa əyaləti — 1819–1840-cı illər arasında Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazdakı bir inzibati ərazisi.
| Şəki əyaləti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ölkə |  Rusiya imperiyası | ||||
| İnzibati mərkəz | Nuxa | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1819 | ||||
| Ləğv edilib | 1840 | ||||
| Sahəsi | 6.176,3 km² | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 97.338 nəfər (1824) | ||||
| Etnik tərkib | çoxluq:azərbaycanlılar; azlıq:ləzgilər | ||||
| Rəsmi dili | Azərbaycan, rus | ||||
 | |||||
| |||||
Tarixi
1819-cu ildə Şəki xanı İsmayıl xanın ölümündən sonra Şəki xanlığının yerində yaradılmışdı. 22 aprel (10 aprel Yuli təqvimi) 1840-cı il tarixli "Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu"na əsasən yeni yaradılmış Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil edilmiş və bundan sonra Şəki qəzası adlanmışdı.
Şəki əyaləti xan üsul-idarəsinin davamı demək idi, sadəcə, burada xan yox idi. Məsələn, Şəki xanlığında olduğu kimi Şəki əyalətindən də Rusiya İmperiyasına ildə 7 min çervon verilməliydi. Şəki xanlığı kimi, Şəki əyalətinin də öz hərbi qüvvələri vardı və bu qüvvələr bəzən əyalət ərazisindən kənarda hərbi əməliyyatlar keçirirdi.
1826-cı ildə – əvvəllərində, İran şahzadəsi Abbas Mirzə böyük bir ordu ilə Cənubi Qafqaza daxil olarkən o, Şəkinin yerli xanlarının nəslindən olan Hüseyn xana qoşun verib Nuxaya göndərmiş, Hüseyn xan isə öz növbəsində 11 avqust 1826-cı il tarixdə Nuxaya daxil olmuşdu. Hüseyn xanın Nuxaya gəlməsi, 7 il əvvəl ruslar tərəfindən rəsmən ləğv edilmiş Şəki xanlığını bərpası demək idi. Lakin Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı knyaz Yermolov 31 oktyabr tarixdə böyük bir ordu ilə Nuxaya yaxınlaşarkən, Hüseyn xan ruslarla qarşıdurmaya getməyərək İrana qaçdı. Beləliklə, Hüseyn xanın xanlıq dövrü heç 3 ay davam etmədi.
1838-ci ilin 13 sentyabr tarixində isə Hüseyn xanın oğlu (Məşədi Məmməd/İsgəndər xan) ləzgi qoşunu ilə Dağıstandan hərəkətə keçib Nuxanı tutdu və Nuxa qalasını mühasirəyə aldı. Hansı ki bu qalada komendantın evi, əyalət idarəsi və xəzinə yerləşirdi. Həmçinin şəhər əhalisinin bir qismi — əsasən tacirlər və ermənilər də buraya sığınmışdılar. Lakin ruslar tərəfindən şəhərə digər yerlərdən əlavə hərbi qüvvələrin yeridilməsindən və 2 günlük şiddətli döyüşlərdən sonra (Məşədi Məmməd/İsgəndər xan) 16 sentyabr tarixində, gecə vaxtı gətirdiyiləzgilərlə Nuxadan geri çəkilməyə məcbur oldu.
Əhalinin sayı və milli tərkib
1824-cü ildə Şəki əyalətində əhalinin ilk siyahıyaalınması zamanı əhalinin sayı 97338 nəfərdən ibarət olmuşdu.
| № | Mahalın, yaxud şəhərin adı | Tatarlar (müsəlmanlar) kişilər+qadınlar | Ermənilər (qriqoryan xristianlar) kişilər+qadınlar | Gürcülər (yerli provoslav xristianlar) kişilər+qadınlar | Yəhudilər (kişilər+qadınlar) | Əhalinin cəmi sayı |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Nuxa şəhəri | 6 008 + 5 825 | 780 + 738 | 0 | 0 | 13 351 |
| 2. | Şəki mahalı (90 kənd) | 13 349 + 11 780 | 3 715 + 3 196 | 368+338 | 539 + 509 | 33 794 |
| 3. | Ərəş mahalı (27 kənd) | 2 058 + 1 861 | 476+440 | 0 | 0 | 4 835 |
| 4. | Ağdaş mahalı (34 kənd) | 2 434 + 2 745 | 0 | 0 | 0 | 5 179 |
| 5. | Padar mahalı (14 kənd) | 1 646 + 1 461 | 0 | 0 | 0 | 3 107 |
| 6. | Alpaut mahalı (24 kənd) | 2 430 + 2 216 | 89+78 | 0 | 0 | 4 813 |
| 7. | Qutqaşen mahalı (38 kənd) | 5 840 + 5 001 | 1 132 + 966 | 0 | 0 | 12 939 |
| 8. | Xaçmaz mahalı (26 kənd) | 5 630 + 4 903 | 628 + 649 | 0 | 11 810 | |
| 9. | Bum mahalı (20 kənd) | 2 694 + 2 399 | 1 301 + 1 116 | 0 | 0 | 7 510 |
| Cəmi: | 1 şəhər 273 kənd | 42 089 + 38 191 | 8 121 + 7 183 | 368 + 338 | 539 + 509 | 97 338 |
Nəzərə alınmalıdır ki, siyahıyaalma zamanı Vartaşen kəndində yaşayan provoslav udinlər, gürcü kimi, orada və başqa kəndlərdə yaşayan qriqoryan məzhəbli udinlər isə erməni kimi qeydə alınıb. O cümlədən Qutqaşın mahalının Sultan Nuxa kəndinin nə erməni və nə də udin dilini bilməyən, ana dilləri azərbaycan türkcəsi olan qriqoryan məzhəbli xristian əhalisi də erməni kimi qeydə alınmışdır. Yəhudilərin yaşadığı yeganə kənd isə yenə Vartaşen kəndi idi. Ləzgilər də siyahıyaalmada "tatar" kimi qeydə alınıb, amma 3–4 kəndin ləzgi kəndi olması və hətta onların neçənci ildə Dağıstandan, yaxud Qubadan həmin yerə kim tərəfindən köçürülməsi də göstərilmişdir. Ermənilər isə 2 kateqoriyaya ayrılırdı: yerli ermənilər və Xoy erməniləri. Məsələn, Cəfərabad kəndində yalnız Xoy ermənilərinin 100 ailəsi məskunlaşmışdı, onlar Cəfərqulu xanla birlikdə Xoydan gəlmişdilər. Nuxa şəhərində isə Xoy ermənilərinin 65 ailəsi yaşayırdı.
Cədvəldən göründüyü kimi Şəki əyaləti əhalisinin az qala yarısı Nuxa şəhəri və Şəki mahalında yaşamışdı və yerdə qalan hər bir mahalın əhalisinin sayı Şəki mahalının əhalisinin sayı ilə müqaisədə dəfələrlə az imiş. Nəzərə alınmalıdır ki hələ 15-ci əsrdə, Şirvanşahlar dövlətinin vaxtında, həmin 7 mahalın ərazisi Şəki – Şirvan arasında mübahisəli ərazilər idi və son nəhayətdə, Hacı Çələbi xan tərəfindən Ərəş və Qəbələ sultanlıqlarının Şəki xanlığına birləşdirilməsi nəticəsində bu ərazilər Şəki xanlığının oldu. Yəni sözgedən 7 mahal əslində Ərəş və Qəbələ sultanlıqlarının mahalları idilər.
Mahalların böyük kəndləri; və əhalısı 1000 nəfərə yaxın, yaxud daha çox olan kəndlər
Şəki mahalı
- Göynük 8433 nəfər
- Vartaşen 3203 (müsəlmanlar: 282; qriqoryan udinlər: 1067; provoslav udinlər: 706; yəhudilər: 1148)
- Küngüt 1787 nəfər
- Biləcik 1576
- Zəyzit 1382 nəfər
- Kiş 1269
- Cəlut 1048 (müsəlmanlar: 218; qriqoryan udinlər: 830)
- Oxut 1034
- Daşağıl 1002 nəfər (kəndə yaşayan 227 ailədən 45-i ləzgi ailəsidir)
- Layski 987 nəfər
- Baş Dəhnə 927 nəfər
- Aşağı Şabalud 808 nəfər
- Kiçik Dəhnə 794 nəfər
Ərəş mahalı
- Xaldan 632 nəfər (102 nəfər erməni)
Ağdaş mahalı
- Kolukatı 433 nəfər
- Ağciazi 333 nəfər
Padar mahalı
- Qaradağlı Padar 630 nəfər
- Ləki 604 nəfər
Alpout mahalı
- Alpout Ağcibali 488
Qutqaşın mahalı
- Qutqaşın 3126 nəfər
- Vəndam 2162 nəfər
Xaçmaz mahalı
- Xaçmaz 3466 nəfər
- Filfili (Ləzgi kəndidir, Doqquzpara mahalından köçüblər) 1001 nəfər
- Xalxal 987 nəfər
- Padar 726 nəfər (erməni: 161 nəfər)
Bum mahalı
- Nic 1997 nəfər (müsəlmanlar: 341 nəfər; qriqoryan udinlər: 1656 nəfər)
- Bum 1470 nəfər
- Qəmzəli 734 nəfər
Ərazisi
Şəki əyalətinin qəzaya çevrilməsindən sonra onun ərazisi ən azı 6176,3 verst² idi.
İstinadlar
- Məsələn, bax:
- Камералное описание жителей города Нухи и Шекинской провинции за 1824 год, составленоно капитаном Харченновым и поручиком Скоржинским. Dövlət Tarix Arxivi, fond 24; № 1, s/v.162
- "1897-ci ildə sabiq Şəki əyalətinin yerində 2 qəza vardı: 1.Nuxa qəzasının sahəsinin 3346,7 verst²; 2. Ərəş qəzasının sahəsinin isə 2829,6 verst². Bax: Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2012-03-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-13. (rus.).
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Seki eyaleti Nuxa eyaleti 1819 1840 ci iller arasinda Rusiya imperiyasinin Cenubi Qafqazdaki bir inzibati erazisi Seki eyaletiOlke Rusiya imperiyasiInzibati merkez NuxaTarixi ve cografiyasiYaradilib 1819Legv edilib 1840Sahesi 6 176 3 km EhalisiEhalisi 97 338 nefer 1824 Etnik terkib coxluq azerbaycanlilar azliq lezgilerResmi dili Azerbaycan rusArdicilliq Seki xanligi Seki qezasi Eres qezasi TarixiCenubi Qafqaz 1826 1828 ci illerde 1819 cu ilde Seki xani Ismayil xanin olumunden sonra Seki xanliginin yerinde yaradilmisdi 22 aprel 10 aprel Yuli teqvimi 1840 ci il tarixli Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu na esasen yeni yaradilmis Kaspi vilayetinin terkibine daxil edilmis ve bundan sonra Seki qezasi adlanmisdi Esas meqale Nuxa qezasi Seki eyaleti xan usul idaresinin davami demek idi sadece burada xan yox idi Meselen Seki xanliginda oldugu kimi Seki eyaletinden de Rusiya Imperiyasina ilde 7 min cervon verilmeliydi Seki xanligi kimi Seki eyaletinin de oz herbi quvveleri vardi ve bu quvveler bezen eyalet erazisinden kenarda herbi emeliyyatlar kecirirdi 1826 ci ilde evvellerinde Iran sahzadesi Abbas Mirze boyuk bir ordu ile Cenubi Qafqaza daxil olarken o Sekinin yerli xanlarinin neslinden olan Huseyn xana qosun verib Nuxaya gondermis Huseyn xan ise oz novbesinde 11 avqust 1826 ci il tarixde Nuxaya daxil olmusdu Huseyn xanin Nuxaya gelmesi 7 il evvel ruslar terefinden resmen legv edilmis Seki xanligini berpasi demek idi Lakin Qafqazdaki rus qosunlarinin bas komandani knyaz Yermolov 31 oktyabr tarixde boyuk bir ordu ile Nuxaya yaxinlasarken Huseyn xan ruslarla qarsidurmaya getmeyerek Irana qacdi Belelikle Huseyn xanin xanliq dovru hec 3 ay davam etmedi Esas meqale Huseyn xan Selim xanin oglu 1838 ci ilin 13 sentyabr tarixinde ise Huseyn xanin oglu Mesedi Memmed Isgender xan lezgi qosunu ile Dagistandan herekete kecib Nuxani tutdu ve Nuxa qalasini muhasireye aldi Hansi ki bu qalada komendantin evi eyalet idaresi ve xezine yerlesirdi Hemcinin seher ehalisinin bir qismi esasen tacirler ve ermeniler de buraya siginmisdilar Lakin ruslar terefinden sehere diger yerlerden elave herbi quvvelerin yeridilmesinden ve 2 gunluk siddetli doyuslerden sonra Mesedi Memmed Isgender xan 16 sentyabr tarixinde gece vaxti getirdiyilezgilerle Nuxadan geri cekilmeye mecbur oldu Esas meqale Mesedi Memmed Isgender xanEhalinin sayi ve milli terkib1824 cu ilde Seki eyaletinde ehalinin ilk siyahiyaalinmasi zamani ehalinin sayi 97338 neferden ibaret olmusdu Mahalin yaxud seherin adi Tatarlar muselmanlar kisiler qadinlar Ermeniler qriqoryan xristianlar kisiler qadinlar Gurculer yerli provoslav xristianlar kisiler qadinlar Yehudiler kisiler qadinlar Ehalinin cemi sayi1 Nuxa seheri 6 008 5 825 780 738 0 0 13 3512 Seki mahali 90 kend 13 349 11 780 3 715 3 196 368 338 539 509 33 7943 Eres mahali 27 kend 2 058 1 861 476 440 0 0 4 8354 Agdas mahali 34 kend 2 434 2 745 0 0 0 5 1795 Padar mahali 14 kend 1 646 1 461 0 0 0 3 1076 Alpaut mahali 24 kend 2 430 2 216 89 78 0 0 4 8137 Qutqasen mahali 38 kend 5 840 5 001 1 132 966 0 0 12 9398 Xacmaz mahali 26 kend 5 630 4 903 628 649 0 11 8109 Bum mahali 20 kend 2 694 2 399 1 301 1 116 0 0 7 510Cemi 1 seher 273 kend 42 089 38 191 8 121 7 183 368 338 539 509 97 338 Nezere alinmalidir ki siyahiyaalma zamani Vartasen kendinde yasayan provoslav udinler gurcu kimi orada ve basqa kendlerde yasayan qriqoryan mezhebli udinler ise ermeni kimi qeyde alinib O cumleden Qutqasin mahalinin Sultan Nuxa kendinin ne ermeni ve ne de udin dilini bilmeyen ana dilleri azerbaycan turkcesi olan qriqoryan mezhebli xristian ehalisi de ermeni kimi qeyde alinmisdir Yehudilerin yasadigi yegane kend ise yene Vartasen kendi idi Lezgiler de siyahiyaalmada tatar kimi qeyde alinib amma 3 4 kendin lezgi kendi olmasi ve hetta onlarin necenci ilde Dagistandan yaxud Qubadan hemin yere kim terefinden kocurulmesi de gosterilmisdir Ermeniler ise 2 kateqoriyaya ayrilirdi yerli ermeniler ve Xoy ermenileri Meselen Ceferabad kendinde yalniz Xoy ermenilerinin 100 ailesi meskunlasmisdi onlar Ceferqulu xanla birlikde Xoydan gelmisdiler Nuxa seherinde ise Xoy ermenilerinin 65 ailesi yasayirdi Cedvelden gorunduyu kimi Seki eyaleti ehalisinin az qala yarisi Nuxa seheri ve Seki mahalinda yasamisdi ve yerde qalan her bir mahalin ehalisinin sayi Seki mahalinin ehalisinin sayi ile muqaisede defelerle az imis Nezere alinmalidir ki hele 15 ci esrde Sirvansahlar dovletinin vaxtinda hemin 7 mahalin erazisi Seki Sirvan arasinda mubahiseli eraziler idi ve son nehayetde Haci Celebi xan terefinden Eres ve Qebele sultanliqlarinin Seki xanligina birlesdirilmesi neticesinde bu eraziler Seki xanliginin oldu Yeni sozgeden 7 mahal eslinde Eres ve Qebele sultanliqlarinin mahallari idiler Mahallarin boyuk kendleri ve ehalisi 1000 nefere yaxin yaxud daha cox olan kendler Seki mahali Goynuk 8433 nefer Vartasen 3203 muselmanlar 282 qriqoryan udinler 1067 provoslav udinler 706 yehudiler 1148 Kungut 1787 nefer Bilecik 1576 Zeyzit 1382 nefer Kis 1269 Celut 1048 muselmanlar 218 qriqoryan udinler 830 Oxut 1034 Dasagil 1002 nefer kende yasayan 227 aileden 45 i lezgi ailesidir Layski 987 nefer Bas Dehne 927 nefer Asagi Sabalud 808 nefer Kicik Dehne 794 neferEres mahali Xaldan 632 nefer 102 nefer ermeni Agdas mahali Kolukati 433 nefer Agciazi 333 neferPadar mahali Qaradagli Padar 630 nefer Leki 604 neferAlpout mahali Alpout Agcibali 488Qutqasin mahali Qutqasin 3126 nefer Vendam 2162 neferXacmaz mahali Xacmaz 3466 nefer Filfili Lezgi kendidir Doqquzpara mahalindan kocubler 1001 nefer Xalxal 987 nefer Padar 726 nefer ermeni 161 nefer Bum mahali Nic 1997 nefer muselmanlar 341 nefer qriqoryan udinler 1656 nefer Bum 1470 nefer Qemzeli 734 neferErazisiSeki eyaletinin qezaya cevrilmesinden sonra onun erazisi en azi 6176 3 verst idi IstinadlarMeselen bax Kameralnoe opisanie zhitelej goroda Nuhi i Shekinskoj provincii za 1824 god sostavlenono kapitanom Harchennovym i poruchikom Skorzhinskim Dovlet Tarix Arxivi fond 24 1 s v 162 1897 ci ilde sabiq Seki eyaletinin yerinde 2 qeza vardi 1 Nuxa qezasinin sahesinin 3346 7 verst 2 Eres qezasinin sahesinin ise 2829 6 verst Bax Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g 2012 03 29 tarixinde Istifade tarixi 2013 04 13 rus