Zoran Milanoviç

Zoran Milanoviç (xorv. Zoran Milanović; 30 oktyabr 1966, Zaqreb) — 19 fevral 2020-ci ildən etibarən Xorvatiya Prezidenti vəzifəsində çalışan xorvat siyasətçi.

Zoran Milanoviç
xorv. Zoran Milanović
Xorvatiya Respublikasının Prezidenti
19 fevral 2020 – h.h
Əvvəlki	Kolinda Qrabar-Kitaroviç
Xorvatiya Respublikasının Baş naziri
23 dekabr 2011 – 22 yanvar 2016
Əvvəlki
Sonrakı
Sosial Demokrat Partiyasının sədri
2 iyun 2007 – 26 noyabr 2016
Əvvəlki	İvitsa Raçav Jelka Antunoviç (müvəqqəti)
Sonrakı	Davor Bernardiç
2 iyun 2007 – 23 dekabr 2011
Əvvəlki	(müvəqqəti)
Sonrakı	Yadranka Kosor
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	30 oktyabr 1966(57 yaş)
Doğum yeri	Zaqreb, Xorvatiya Sosialist Respublikası, Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikası (indiki Xorvatiya)
Təhsili	Zaqreb Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi
Həyat yoldaşı	Sanya Musiç (1994–h.h)
Uşağı	2
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi	siyasət
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Milanoviç Zaqreb Hüquq Fakültəsini bitirdikdən sonra Xarici İşlər Nazirliyində işə başladı. 1996–1999-cu illərdə Brüsseldə Avropa Birliyi və NATO-da Xorvatiyadan müşavir olaraq çalışdı. Eyni ildə Sosial Demokrat Partiyasına üzv oldu. 1998-ci ildə Brüsseldə Flamand Universitetində Avropa Birliyi hüququ üzrə magistr dərəcəsi aldı və 2003-cü ildə Xorvatiya Xarici İşlər Nazirinin siyasi çoxtərəfli işlər üzrə köməkçisi oldu. Milanoviçin rəhbərliyi altında partiya 2007-ci il parlament seçkilərində ikinci yeri tutdu və hakim partiya çoxluq yarada bilmədi. Seçkilərdə məğlub olmasına baxmayaraq, 2008-ci ildə yenidən partiya lideri seçildi. 2011-ci ildə Milanoviç dörd mərkəzi sol siyasi partiyanı birləşdirən Kukuriku Koalisiyasının yaradılmasına başladı. Koalisiya 2011-ci il parlament seçkilərində mütləq çoxluq qazandı və SDP Parlamentdə ən böyük partiya oldu. Milanoviç 23 dekabr 2011-ci ildə Parlamentin kabinetini təsdiqlədikdən sonra Baş nazir olaraq təsdiqləndi.

Baş nazirliyinin başlanğıcında Xorvatiyanın Avropa Birliyinə daxil olmasının ratifikasiya prosesini yekunlaşdırmaq və üzvlük referendumu keçirdi. Kabineti vergi qanunvericiliyində dəyişikliklər etdi, maliyyə qanunvericiliyini qəbul etdi və bir neçə böyük infrastruktur layihəsinə başladı. İsveçrə frankının dəyərinin artmasından sonra hökumət bütün İsveçrə frankı kreditlərinin avroya çevriləcəyini açıqladı. Milanoviç, eynicinsli cütlüklərin hüquqlarının genişləndirilməsini dəstəklədi və Həyat Ortaqlığı Qanunu təqdim etdi. Nəticə verməyən 2015-ci il seçkisindən və hökumət qurmaqla bağlı iki aydan çox davam edən danışıqlardan sonra, 2016-cı ilin yanvarında partiyasız texnokrat Tihomir Oreşkoviç tərəfindən Baş nazir təyin olundu. Oreşkoviçin hökuməti dağıldıqdan sonra Milanoviç dörd partiyalı Xalq Koalisiyasına rəhbərlik etdi. 2016-cı ilin sentyabrında növbədənkənar parlament seçkiləri keçirildi. Seçkilərdə onun koalisiyası sağ mərkəzçi Xorvat Demokrat İttifaqına gözlənilmədən məğlubiyyət oldu və Milanoviç siyasətdən çəkildiyini açıqladı. Daha sonra konsaltinq işinə başladı və Albaniyanın Baş naziri Edi Ramanın müşaviri olaraq çalışdı.

17 iyun 2019-cu ildə Milanoviç 2019–2020 seçkilərində Sosial Demokrat Partiyasının namizədi olaraq prezidentliyə namizəd olacağını açıqladı, 6 iyulda namizədlik rəsmi olaraq irəli sürüldü. O, 22 dekabr 2019-cu il tarixində keçirilən seçkinin ilk turunda o zamankı prezident Kolinda Qrabar-Kitaroviçdən daha çox səs topladı və 5 yanvar 2020-ci ildə keçirilən seçkilərdə 52.66% səslə Xorvatiyanın beşinci Prezidenti seçildi. O, Xorvatiya tarixində bir seçkinin ilk turunda vəzifədə olan Prezidentdən daha çox səs alan ilk prezidentliyə namizəd oldu, Xorvatiyada yenidən seçilmək üçün mübarizə aparan şəxsi məğlub edən ikinci və Xorvatiyanın dövlət başçısı seçilən ilk Baş naziri oldu.

Həyatı

Atası Stipe Milanoviç iqtisadçı, anası Curcitsa "Gina" Milanoviç isə ingilis və alman dili müəllimi idi. Ailənin köklərinin Livno, Bosniya və Herseqovinadan olduğunu söylənilir.

Onun ata ailəsi Sində yaşayıb. Ata babası və atasının böyük dayısı Qlavitsedə böyüyüb, 1942-ci ildə Yuqoslaviya partizanlarına qatılıblar, daha sonra Triestin azad edilməsində iştirak ediblər, ana babası Styepan Matasiç isə varlı ailədən olub. Müstəqil Xorvatiya Dövlətinin nasistlərlə əməkdaşlıq edən hökuməti tərəfindən qurulan hərbiləşdirilmiş korpusun əsas üzvlərindən biri olub.

Zoranın atası Yuqoslaviya Kommunistlər Cəmiyyətinin üzvü idi. Milanoviç ana nənəsi Mariya Matasiç tərəfindən Müqəddəs Pyotr və Paul Kilsəsində gizli şəkildə vəftiz edilib və vəftizdə Mariyan adını alıb. Knejiyada böyüyüb və 1970-ci ildə Trnyeyə köçüb. 2019-cu ildə dünyasını dəyişən Kreşimir adlı qardaşı var. Milanoviç 1981-ci ildən İdarəetmə və Ədliyyə Mərkəzinə üzvdür.

Milanoviç futbol, ​​basketbol və boksla məşğul olub. Özünü solçu hesab edir. 1985-ci ildə hüquq təhsili almaq üçün Zaqreb Universitetinə daxil oldu, hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra 1986-cı ildə təhsilini davam etdirdi. Kolleci bitirdikdən sonra Milanoviç Zaqreb Ticarət Məhkəməsində stajçı, 1993-cü ildən isə Xarici İşlər Nazirliyində çalışdı. Bir il sonra Azərbaycanla Ermənistan arasında gedən Dağlıq Qarabağ münaqişəsiki həll etmək üçün ATƏT-in sülhməramlı missiyasına qoşuldu.

1994-cü ildə həyat yoldaşı Sanya Musiçlə evləndi, iki oğlu var: Ante Yakov və Marko. Xorvat dilindən başqa ingilis, fransız və rus dillərində danışır.

Partiya sədri fəaliyyəti

1999-cu Sosial Demokrat Partiyasına qatıldı. 2000-ci il seçkilərində SDP-ın qalibiyyətinin ardınca NATO ilə işbirliyi üçün komissiyaya götürüldü, üç il sonra Xarici İşlər Naziri Tonino Pitsulanın köməkçisi oldu. 2003-cü il seçkilərindən sonra mühafizəkar Xorvat Demokratik Birliyi hakimiyyətə gələndə vəzifəsini tərk etdi.

SDP üzvü olaraq 2004-cü ildə Xarici İşlər Nazirinin köməkçisi vəzifəsindən imtina edərək yeni qurulan SDP İcraiyyə Komitəsinin üzvü və digər siyasi partiyalarla əlaqələrdən məsul olan beynəlxalq katib oldu. İki il sonra qısa müddətdə partiyanın sözçüsü oldu və Qordana Qrbiç ilə işləmədi. 2006-cı ilin sentyabr ayının əvvəlində 2007-ci il seçkilərində SDP-ın 4-cü dairə üzrə koordinatoru oldu.

İlk partiya sədri və Xorvatiyanın keçmiş Baş naziri İvitsa Raçanın 11 apreldə istefası səbəbilə 2 iyun 2007-ci ildə Zaqrebdə fövqəladə partiya qurultayı keçirildi. Milanoviç "kənar" hesab edilməsinə baxmayaraq, partiyada çalışdığı üçün Jelka Antunoviç, Milan Bandiç və Tonino Pitsulaya rəqib oldu. 29 sentyabr 2007-ci ildə partiya sədrliyi kampaniyası zamanı, o, açıq şəkildə istefa verəcəyini və növbəti seçkilərdə partiyanın HDZ-dən daha çox yer qazana bilməyəcəyi təqdirdə bir daha heç vaxt sədrliyə namizəd olmayacağını söylədi.

İlk tura 592 səslə liderlik etdi və ən yaxın rəqibi Jelka Antunoviçi xeyli qabaqladı. İkinci turda qalib gəldi və bununla da partiya sədri oldu.

2007 Parlament seçkiləri

2007-ci il Parlament seçkiləri SDP-ınn 56, HDZ-ın 66 mandatından cəmi 10 mandat qazandığı müstəqillikdən bəri ən uğurlu seçkiləri oldu. HDZ-ın qazandığı 5 yer xaricdə yaşayan vətəndaşlar üçün ayrılan on birinci bölgədən idi. Yaranan vəziyyət 153 nümayəndənin 77-i bir araya gətirmək şərti ilə hər iki tərəfi bir hökumət qurmağa məcbur etdi. Seçkilərdən sonra Sanader kabinet qurmaq üçün daha yaxşı mövqedə görünürdü, bu da Milanoviçin partiyanın seçki komitəsinə müraciət etmədən Lyubo Yurçiçi Baş nazirliyə namizəd etməsinə səbəb oldu. Lakin İvo Sanader çoxluq koalisiyası qurmağı bacardığı üçün Sosial Demokratlar müxalifətdə qaldı.

Qızğın mübarizə ilə gedən ümumi seçkilərdə məğlub olduqdan sonra, Milanoviç seçkilərdə uduzsa da partiya sədri vəzifəsindən istefa etmədi. 2007-ci il seçkilərində məğlubiyyətə baxmayaraq, SDP tarixində ən uğurlu parlament seçkisinə imza atdı və hələ də bu partiyanın seçkilərdə ən yaxşı nəticəsidir. Milanoviçin partiya sədri olaraq qalması üçün daha yaxşı mövqedə olduğu görünürdü və partiya sədri olaraq tam müddət üçün namizəd olacağını bildirdi. 2008-ci il sədrlik seçkilərində Davorko Vidoviç və Draqan Kovaçeviç ilə qarşılaşdı və üzvlərin 80%-in səsini qazanaraq qalib gəldi.

Müxalifət lideri fəaliyyəti

Birinci dönəm müxalifət lideri fəaliyyəti

56 yer qazanan SDP 2007-ci il seçkilərindən sonra Parlamentdə ikinci ən böyük partiya və hakim çoxluğun bir hissəsi olmayan ən böyük partiya oldu. Bu, Milanoviçi müxalifətin qeyri-rəsmi lideri etdi. Milanoviç Sanader administrasiyasını, xüsusən iqtisadiyyatı idarə etmələri və korrupsiya ilə mübarizə mövzusunda tənqid etdi.

2008-ci ilin sentyabrında Milanoviç xaricdə yaşayan xorvatların vətənə qayıtması üçün Blayburqa səfər etdi. Bu, onu Xorvatiya Sosial Demokrat Partiyasının dövlət səviyyəsində səfər icra edən ikinci lideri etdi, birincisi İvitaa Raçan idi.

2009-cu il seçkiləri 17 və 31 mayda keçirildi və Sosial Demokratların Dubrovnik, Şibenik, Troqir və Vukovar kimi HDZ meylli şəhər və seçki dairələrində xeyli səs əldə etməsi ilə nəticələndi və SDP mövqeyini qorudu.

1 iyul 2009-cu ildə İvo Sanader Baş nazirlikdən istefa verdiyini və müavini Yadranka Kosoru Baş nazir olaraq təyin etdiyini bildirdi. Parlament onu və yeni kabineti təsdiqlədi, Kosor Baş nazir təyin edilən ilk qadın oldu. 2008-ci ilin sonundan etibarən SDP seçkilərdə az fərqlə liderlik etdi. Sanaderin HDZ-dən qəfil geri çəkilməsindən sonra partiya 1999-cu ildən bu yana ən çətin düşdü. Milanoviç Baş nazirin istefasının erkən ümumi seçkilərə ehtiyac olduğunu ifadə etdi. Hökumət çoxluğu Parlamenti buraxmaqdan imtina etdi və Kosor kabinetinin qalan müddətini tamamlayacağını bildirdi.

2008-ci ildə ölkənin Avropa Birliyinə daxil olması Sloveniya ilə sərhəd mübahisəsinə səbəb oldu. Sanader və sloveniyalı həmkarı Borut Pahor növbəti aylarda fikir ayrılıqlarını həll edə bilmədi, bu da Xorvatiyanın Avropa Birliyinə üzvlüyünü asqıya aldı. Sanader ölkənin birlikdən ayrılmasının səbəbini açıqlamadığından, Sloveniya hökuməti onun istefasını tələb etdi. Sonrakı aylarda Kosor və Pahor bir neçə dəfə görüşərək sərhəd mübahisəsini həll etməyə çalışdı. Danışıqlar Xorvatiyanın Avropa Birliyinə daxil olması üçün danışıqların davam etməsinə səbəb olan razılaşma ilə nəticələndi. Nəticə hər iki ölkənin Baş nazirləri və İsveç Baş naziri Yon Fredrik Raynfeldt tərəfindən 4 noyabr 2009-cu ildə Stokholmda imzalanan Arbitraj Sazişi ilə sona çatdı. Müqavilənin təsdiqlənməsi üçün Parlamentdə üçdə iki səs çoxluğu lazım idi. Milanoviç və əksər SDP millət vəkilləri müqavilənin lehinə səs verdilər, lakin o, Hökuməti və xüsusən keçmiş və indiki liderləri olan Sanader və Kosoru Sloveniya ilə razılaşmanın bir il əvvəl edilə biləcəyindən və Xorvatiyanın qiymətli vaxt itirdiyinə görə tənqid etdi.

2007–2008-ci illərdəki maliyyə böhranı əksər Avropa ölkələrinə, eləcə də Xorvatiyaya ciddi şəkildə təsir etdi. Böhran sonrakı illərdə də davam etdi. Sənaye sahəsində on minlərlə işçi işindən uzaqlaşdırıldı və işsizlik artdı. İstehlakçı xərcləri 2007-ci ilin rekord səviyyəsi ilə müqayisədə kəskin şəkildə azaldı, ticarət və nəqliyyat sənayesində böyük problemlərə səbəb oldu. Davam edən azalma standartı həm Baş nazirin, həm də hökumətin dəstəyinin sürətlə azalması ilə nəticələndi. Milanoviç hökumətin buna qeyri-ciddi reaksiyasını və iqtisadiyyatı canlandırmaq üçün çox az səy göstərilən addımların atılmasını tənqid etdi. Tənəzzül və yüksək işsizlik 2011-ci ildə də davam etdi və nəticədə ölkə daxilində bir çox hökumət əleyhinə etirazlar baş verdi.

2011-ci il Parlament seçkiləri

28 oktyabrda millət vəkilləri Parlamentin buraxılmasına səs verdilər. Respublika Prezidenti İvo Yosipoviç 31 oktyabr bazar ertəsi günü Saborun ləğvinə razılıq verdi və seçkini 4 dekabr 2011-ci il bazar gününə təyin etdi. 2011-ci il Parlament seçkilərində SDP-ın digər üç solçu partiyaya birləşərək koalisiya yaratmaq istədiyi görüldü. Kukuriku 81 yerin mütləq çoxluğu ilə seçkini qazandı. Seçki, rəqib HDZ-in Parlamentdəki lider partiya olmadığı ilk seçki oldu.

İkinci dönəm müxalifət lideri fəaliyyəti

2 aprel 2016-cı ildə partiya rəhbərliyinə seçkilər keçirildi. Milanoviçin rəqib namizədi "daha sosial-demokrat" SDP tərəfdarı olan Primorye-Qorski Kotar vilayətindən Zlatko Komadina idi. Milanoviç növbəti dörd il ərzində yenidən SDP sədri seçildi.

2016-cı il Parlament seçkiləri

2016-cı ilin iyul ayında SDP, HNS-LD və HSU 2016-cı il Parlament seçkiləri üçün Xalq Koalisiyasını qurdu. Onlara Xorvat Kəndli Partiyası qoşuldu, partiya Xorvat Əməkçilər Koalisiyadan ayrıldı.

Milanoviçin qonşu Serbiya və Bosniya və Herseqovina ölkələrinə qarşı mübahisəli açıqlamaları tənqidlərə səbəb oldu. Milanoviç Serbiyanın AB-ə üzvlüyünü və keçmiş Yuqoslaviyada müharibə cinayətlərinə dair universal yurisdiksiyaya dair qanunlarını şərh edərkən, Serbiyanın AB-ə əüzvlük danışıqlarına mane olmaq istədiyini bildirdi. Xorvatiyanın Kosovada müharibə cinayətləri törətmiş serb vətəndaşlarını mühakimə etməsinə icazə verən xüsusi qanunu açıqlayarkən, "Serblər Balkanların hökmdarı olmaq istəyir, lakin əslində bir ovuc bədbəxtlikdir" deməsi Serbiyada narazılıqlata səbəb oldu. Bosniya və Herseqovina ilə olan münasibətlərə toxunaraq Milanoviç "oradakı vəziyyətdən narahat olmadığını" və "Sarayevoda danışıqlar apara biləcəyi heç kəsin olmadığından" şikayət edərək Bosniya və Herseqovinanın AB-ə daxil olmasını istədiyini əlavə etdi. Milanoviçin 2016-cı il seçki kampaniyası zamanı söylədiyi fikirlər bəzi müşahidəçilər tərəfindən populist kimi qiymətləndirildi.

HDZ Parlamentdə çoxluq təşkil etdi və HDZ lideri Andrey Plenkoviçin yeni Baş nazir olması ilə birlikdə koalisiya təşkil etdi. Milanoviç SDP sədri olaraq bir daha namizəd olmayacağını açıqladı. 26 noyabrda Davor Bernardiç SDP sədri seçildi.

Baş nazir fəaliyyəti

Milanoviç seçkilərdən 19 gün sonra 23 dekabrda kabinetini Parlamentə təqdim etdi. Parlamentin qərarı 89 üzv, 81 kukuriku və 8 milli azlıq millət vəkili ilə Milanoviç kabinetinin lehinə səs verməsi ilə nəticələndi. Hökumətə nəzarət ertəsi gün Yadranka Kosorın Milanoviç hökumətini Müqəddəs Mark meydanındakı Sabor binasının qarşısında Banski dvoridə qarşılaması və lazımi sənədləri ona təqdim etməsi ilə Milanoviç hökumətinə keçdi.

45 yaşında vəzifəyə başlayan Milanoviç Xorvatiyanın müstəqillik qazandıqdan sonra ən gənc Baş naziri oldu. Onun kabineti də Xorvatiya tarixində ən gənc kabineti təşkil etdi, orta hesabla nazirlərin yaşı 48 oldu. Nazirlər Kabineti üzvləri qalibiyyət əldə edən koalisiyanın dörd partiyasından üçünü qazandı və yalnız Xorvatiya Təqaüdçülər Partiyasını təmsil etmədi. Milanoviç 2012-ci il sədr seçkilərində yeganə namizəd olaraq yenidən SDP sədri seçildi.

Daxili siyasəti

Milanoviç hökuməti bir neçə liberal islahatlar tətbiq etməklə vəzifəyə başladı. 2012-ci ildə tibbi gübrələmə haqqında Qanun qəbul edildi, bütün ibtidai və orta məktəblərdə sağlamlıq haqqında dərslər verildi və Milanoviç eyni cinsli cütlüklərin hüquqlarının daha da genişləndirildiyini açıqladı. 2011-ci il seçkiləri zamanı Kukuriku koalisiyası 2012-ci ilin dekabrında Xorvatiya müharibəsi veteranlarının reyestrini dərc etməyə söz verdi.

Qotovina və digərlərinin məhkəməsində 2011-ci ilin aprelində günahkar elan edilən Ante Qotovina və Mladen Markaç 2012-ci ilin noyabrında bəraət aldılar. Milanoviç qərarı "Xorvatiya üçün əhəmiyyətli an" adlandırdı.

2013-cü ilin sentyabr ayında Vykovarda serb-kiril əlifbası ilə iki dilli yazının tətbiqinə qarşı anti-kiril hərəkatı başladı. Milanoviç etirazçı serbləri "şovinist şiddətçilər" olaraq adlandırdı və "qanunun alidir və hökm hər kəs buna əməl etməlidir" deyə Vykovarda kiril əlifbasını ölkədə tamamilə qadağan etdi.

1 dekabr 2013-cü ildə Xorvatiyada hökuməti qazandıqdan sonra konstitusiya referendumu keçirdi. "Ailə üçün" adlanan və vətəndaş təşəbbüsü ilə təşkil edilən referendum evliliyin kişi ilə qadın tanınmasını və bununla da eynicinslilərin evlənməsinə qarşı konstitusiya qadağası yaradılmasını təklif etdi. Milanoviç təklifə qarşı çıxdı və HRT-ə bunun əleyhinə səs verəcəyini söylədi. Hökumət vətəndaşlara referendumun əleyhinə səs verməyi tövsiyə etdi, lakin referendum 65% lehinə nəticə verdi, eyni zamanda, seçici fəallığı cəmi 38% təşkil etdi. Milanoviç referendumun keçirilməsindən narazılığını bildirdi və bununla bağlı "Düşünürəm ki, bu bizi daha yaxşı, daha ağıllı və daha gözəl etmədi" sitatını verdi. O, referendumun Xorvatiya qanunlarına görə mövcud evlilik protokollarını dəyişdirmədiyini də söyləydi. Eyni cinsli şəxslərin övladlığa götürmə hüququ istisna olmaqla, evlilik hüquqları ilə eyni hüquqları bölüşəcək birlik qurmalarına imkan verəcək Tərəfdaşlıq Qanununun yaxın gələcəkdə qüvvəyə minəcəyini elan etdi. 12 dekabr 2013-cü ildə hökumət təklif olunan qanun layihəsini qəbul etdi və Parlament 2014-cü ilin iyul ayında Həyat Tərəfdaşlığı Qanununu qəbul etdi.

Gərgin iqtisadi vəziyyət 2013-cü il seçkilərində Milanoviç hökumətinə güclü ictimai dəstəyi zəiflətdi. 2013-cü ildə Xorvatiyada keçirilən ilk Avropa Parlamenti seçkilərində SDP 32% səs topladı və beş millət vəkili qazandı. Növbəti il ​​SDP 2014 Avropa Parlamenti seçkilərində 29.9% və dörd Avropa Parlamenti millət vəkili qazandı. Milanoviç və partiyası HDZ-dən Kolinda Qrabar-Kitaroviçin qazandığı Prezident seçkilərində İvo Yosipoviçə dəstək verdi. Yosipoviç daha sonra SDP-ə dönmək əvəzinə özünün "İrəli Xorvatiya-Proqressiv İttifaq" partiyasını qurdu.

Xorvat müharibə veteranları 2014-cü ilin oktyabr ayında Zaqrebdə Müharibə Veteranları Naziri Predraq Matiçin istefasını və hüquqlarını təmin edən yeni konstitusiya qanunu tələb edən etiraz aksiyasına başladılar. Milanoviç nazirin işdən çıxarılması üçün heç bir səbəb olmadığını və ultimatumlara tabe olmayacağını söyləyərək tələblərini rədd etdi.

Etirazlar 2015-ci ildə də davam etdi. 2015-ci ilin may ayında yüzlərlə veteran hökumət binası qarşısında polislə əlbəyaxa çatışmalarda saxlanıldı. Milanoviç hökumətinin onların hüquqlarını məhdudlaşdırmadığını və danışıqlara hazır olduğunu, lakin şantajla qarşılaşmaq istəmədiyini söylədi. O, HDZ müxalifət partiyasını qazilərlə manipulyasiya aktında günahlandırdı. HDZ sədri Tomislav Karamarko ittihamı rədd etdi. Milanoviç iyun ayında etirazçı veteranların nümayəndələri ilə görüşdü, lakin etirazlar davam etdi.

4 avqust 2015-ci ildə Milanoviçin və Müdafiə Naziri Ante Kotromanoviçin təkidi ilə Fırtına əməliyyatının 20-ci ildönümünü qeyd etməklə Zaqrebdə Xorvatiya Silahlı Qüvvələrinin hərbi paradı keçirildi. Milanoviç Xorvatiyanın azadlığı uğrunda canını qurban verən hər kəsə təşəkkür etdi. O, müharibə zamanı Xorvatiyaya rəhbərlik edən ilk Xorvatiya Prezidenti Franyo Tucmana da minnətdarlığını bildirdi.

İqtisadi islahatları

Milanoviç rəhbərliyi çətin iqtisadi vəziyyətin öhdəsindən gəlmək üçün vergidə bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Standart Əlavə Dəyər Vergisini 23%-dən 25%-ə qaldırdı və əvvəllər vergiyə cəlb edilməmiş mal və xidmətlər üçün yeni ƏDV dərəcələri tətbiq etdi. Sosial sığorta haqlarını və dövlət sektorunda maaşları da azaltdı. Oktyabr ayında borclarını ödəyə bilməyən firmaların iflas prosesi zamanı açıq qalmasına və borclarını yenidən qurmasına imkan verən Maliyyə Əməliyyatları və İflas Öncəsi Hesablaşmalar Qanunu qəbul edildi. Koalisiya ortağı HNS-in etirazına görə əmlak vergisi genişləndirilmədi.

Hökumət 2012-ci ildə büdcə kəsirini 5.3%-ə endirə bildi, lakin ÜDM 2.2% azaldı və dövlət borcu 69.2%-ə çatdı. Milanoviçin vəzifədə olduğu dövr Xorvatiyanın kredit reytinqində bir neçə dəfə azalma baş verdi. 14 dekabr 2012-ci ildə S&P, ölkənin uzunmüddətli reytinqini BB+, qısamüddətli reytinqini isə B səviyyəsinə endirdi. 1 fevral 2013-cü ildə "Moody" Xorvatiyanın kredit reytinqini Baa3-dən Ba1-ə endirdi.

2012-ci ildə Franyo Tucman Hava Limanında yeni sərnişin terminalı və kömürlə işləyən Plomin Elektrik Stansiyasının üçüncü bloku da daxil olmaqla bir neçə böyük tikinti layihəsi başladı. Bununla birlikdə, Ombla Su Elektrik Stansiyası da daxil olmaqla bəzi layihələr dayandırıldı. Hökumət Pelyeşaç körpüsünün inşasına 2016-cı ilin yazında başlanacağını söylədi. Milanoviç Adriatik dənizində müxalifət partiyalarının və ekoloji təşkilatların qarşı çıxdığı neft və qazın kəşfi və istismarına dəstəyini bildirdi.

2012-ci ilin noyabr ayında İqtisadiyyat Naziri və Baş nazirin müavini Radimir Çaçiç istefa verdi və yerinə İvan Vrdolyak təyin edildi. 2013-cü ildə boz iqtisadiyyatı idarə etmək və vergidən yayınmağı minimuma endirmək üçün yeni maliyyə qanunvericiliyi qəbul edildi. Hökumət 2013-cü ilin may ayına qədər gəmiqayırma sənayesinə və özəlləşdirilən dövlət gəmiqayırma zavodlarına diqqət ayırdı. Hökumət 2013-cü ildə Xorvatiyada avtomobil yollarının pullu olması haqqında layihəni təqdim edərək, təxminən 2.5 milyard avro gəlir qazana biləcəyini bildirdi. Həmkarlar ittifaqları və vətəndaş birlikləri bu təklifi rədd edərək qərarın geri çəkilməsini istədi. Konstitusiya məhkəməsi bu mövzuda keçirilən referendumu konstitusiyaya zidd hesab etsə də, hökumət qərarı geri götürdüyünü açıqladı. Hökumət ölkənin avtomobil yollarını xarici investorlara icarəyə vermək planı yerinə, bunun əvəzində Xorvatiya vətəndaşlarına və pensiya fondlarına pay təklif etdi.

2014-cü ilin yanvarında Pensiya Sığortası Qanunu pensiya yaşını 65-dən 67-ə və erkən pensiya yaşını 60-dan 62-ə qaldırdı. İşsizlik səviyyəsi 2014-cü ilin fevral ayında 22.7%-ə çatdı, lakin o vaxtdan bəri davamlı olaraq azaldı və iki il ərzində ən aşağı həddə çatdı. 2014-cü ilin may ayında Milanoviç Maliyyə Naziri Slavko Liniçin dövlət büdcəsinə zərər vurduğunu söylədi və vəzifəsindən azad etdi, Boris Lalovaç onun yerinə təyin edildi. Şəxsi Gəlir Vergisində dəyişikliklər 2015-ci ildə tətbiq edildi, gəlirin vergiyə cəlb olunmayan hissəsi artırıldı və nəticədə təxminən bir milyon insan üçün əmək haqqı artdı.

2015-ci ilin yanvar ayında hökumət borc alanlar üçün getdikcə bahalaşan kreditlərə səbəb olan frankın artmasından sonra İsveçrə frankı üçün məzənnələri bir il dondurmaq qərarına gəldi. 2015-ci ilin avqust ayında Milanoviç İsveçrə frankı kreditlərinin avroya çevriləcəyini açıqladı.

ÜDM 2013 və 2014-cü illərdə azaldı, lakin 2014-cü ilin 4-cü rübündə ÜDM-də artma müşahidə olundu, bu, 2011-ci ildən bu yana ilk dəfə 0.3%-ə çatdı. 28 avqust 2015-ci ildə iqtisadiyyatın Xorvatiyada 1.2% artdığı açıqlandı. Büdcə kəsiri 2015-ci ildə ÜDM-in 3.2%-ə endi və dövlət borcu ÜDM-in 86.7%-i səviyyəsində qərarlaşdı, bu da ESA 2010 metodologiyasının tətbiqindən bu yana ən aşağı borc artım tempidir.

Xarici siyasəti

Milanoviçin xarici siyasəti əvvəlcə Xorvatiyanın Avropa Birliyinə daxil olması üzərində qurulmuşdu. 22 yanvar 2012-ci ildə AB-ə üzvlük referendumu keçirildi, seçicilərin 66.25% lehinə, 33.13% əleyhinə səs verdi. Referendumda səsvermə hüququ olan şəxslərin təxminən 47%-i iştirak etdi. 11 mart 2013-cü ildə Milanoviç Sloveniyanın Baş naziri Yanez Yanşa ilə 1991-ci ildə xorvat əmanətçilərinə pul ödəmədən bağlanan Lyublyana Bankı ilə bağlı saziş memorandumunu imzaladı. Xorvatiya banka və onun varisinə qarşı açılmış məhkəmənin dayandırılmasına razılıq verdi, Sloveniya isə Xorvatiyanın AB-ə qoşulma müqaviləsini ratifikasiya edəcəyinə söz verdi. Sloveniya 2 aprel 2013-cü ildə Xorvatiyanın üzvlük təklifini təsdiqlədi. 27 üzv ölkənin hamısı AB-ə üzvlük müqaviləsini imzaladıqdan sonra, 1 iyul 2013-cü ildə Xorvatiya 28-ci üzv dövlət olaraq Avropa Birliyinə daxil oldu.

27 fevral 2012-ci ildə Milanoviç Bosniya və Herseqovinaya səfər etdi, bu, Baş nazir olduqdan sonra xarici ölkəyə ilk səfəri idi. Ertəsi gün Şiroki Briyeq və Mostarda oldu, burada Bosniya və Hersoqovina xorvatlarının siyasi təşkilatı olan Xorvatiya Milli Məclisi üzvləri ilə görüşdü. Bu ölkədə xorvatlardan istədiyi hər şeyin ədalətli olduğunu söyləyən Milanoviç, Xorvatiyanın Bosniya və Herseqovinanın Avropa Birliyinə üzvlüyünü dəstəkləyəcəyini söylədi.

Suriyada davam edən vətəndaş müharibəsi səbəbindən 2012-ci ilin fevral ayında Milanoviç Suriyada çalışan xorvat şirkətlərini ölkədən çəkilməyə çağırdı. 18 yanvar 2013-cü ildə Xorvatiya Xarici İşlər Nazirliyi Xorvatiyanın Suriya İnqilabçı və Müxalif Qüvvələr Milli Koalisiyasını "Suriya xalqının istəklərinin qanuni nümayəndələri" olaraq tanıdığını elan etdi. 2013-cü ilin fevral ayında Milanoviç Xorvatiyanın köhnə silahlarını Suriya müxalifətinə satdığı barədə xəbər yayıldıqdan sonra xorvat sülhməramlılarının Qolan təpələrindən qoşunlarını geri çəkdiyini açıqladı.

2014-cü ildə Bosniya və Herseqovinada nümayişlər və iğtişaşlar başlayanda Milanoviç HDZ BvH-ın oturaqlarının iğtişaşlarda zədələndiyi və xorvatların çoxluq təşkil etdiyi Mostar şəhərini ziyarət etdi. Sarayevo onun hərəkətini tənqid edərək, öncə paytaxtı ziyarət etməli olduğunu söylədi. Milanoviç daha sonra səbəbi etnik və dini bağlara əsaslandırdı. Xorvatiya hökuməti Boşnak—xorvat müharibəsinin nəticələri ilə bağlı qəbuledilməz iddialar səbəbiylə Sarayevodan gələn ittihamları qəbul etməkdən imtina etdi.

22 iyul 2015-ci ildə Xorvatiya—Sloveniya sərhəd mübahisəsinin arbitraj proseduru zamanı böyük qalmaqal yarandı və Sloveniya nümayəndəliyinin hakimləri Sloveniya lehinə qərar vermək üçün lobbiçilik etdilər. Üç gün sonra Milanoviç parlament qruplarının rəhbərləri ilə görüşdən sonra Xorvatiyanın arbitrajdan çıxdığını elan etdi.

Avropa miqrant böhranı

16 sentyabr 2015-ci ildən başlayaraq, Yaxın Şərq, Cənubi Asiya və Afrikadan olan miqrantlar və qaçqınlar Macarıstan-Serbiya baryerinin inşasından sonra Serbiyadan Xorvatiyaya daxil olmağa başladılar. Sentyabrın 17-də Xorvatiya Serbiya ilə sərhədini bağladı. Xorvatiyaya miqrant girişlərinin qeydiyyatı üçün ilk cəhdlərdən sonra 18 sentyabrda qeydiyyat dayandırıldı və miqrantlar Sloveniya və Macarıstana göndərildi. 23 sentyabr 2015-ci ilədək, Opatovats və Zagrebdə əsas qəbul mərkəzləri qurularaq, Serbiyadan 40 mindən çox adam Xorvatiyaya daxil oldu, miqrantlar Beli-Manastir, İlaça, Tovarnik, Yejevo və Sisakda yerləşdirildi. Milanoviç Serbiyanı yalnız Xorvatiya sərhədinə miqrant göndərdiyinə görə tənqid etdi, Macarıstan və Rumıniyaya isə miqrantların göndərilmədiyini söylədi və ölkəsinin "miqrantların qaynar nöqtəsi olmayacağını" bildirdi. Serbiya ilə Xorvatiya arasında gərginlik artdı və 24 sentyabrda Serbiya Xorvatiyanın sərhədi bağlamaq qərarına etiraz olaraq Xorvatiyadan idxal edilən malları qadağan etdi, Xorvatiya isə cavab olaraq Serbiyada qeydiyyatdan keçmiş bütün avtomobillərin ölkəyə girişini qadağan etdi. Sentyabrın 25-də Xorvatiya sərhəddəki blokadanı, Serbiya isə Xorvatiyadan idxalına qoyulan qadağanı ləğv etdi, lakin Milanoviç lazım gələrsə yenidən sərhədi bağlamağa hazır olduğunu bildirdi. Qışın yaxınlaşması ilə 2015-ci ilin sonunda Slavonski-Brodda yeni ve daimi qaçqın qəbul mərkəzi inşa edildi.

2015-ci il Parlament seçkiləri

2015-ci il Parlament seçkiləri üçün Kukuriku koalisiyasının adını "Xorvatiya Böyüyür" olaraq dəyişdirdi. İstriya isə Demokratik Məclisi koalisiyadan çıxdı. Milanoviçin başçılıq etdiyi koalisiya kampaniyası qənaət tədbirlərinə qarşı ritorikaya söykəndi və səlahiyyəti dövründə hökumət siyasətini vurğuladı.

76 günlük danışıqlardan sonra Vətənpərvərlik koalisiyası və Müstəqil Siyahılar Körpüsü partiyası Tihomir Oreşkoviçin yeni Baş nazir olaraq 13-cü Xorvatiya hökumətini qurdu. Milanoviç yeni hökumətin proqramı ilə bağlı uzun sürən parlament mübahisəsindən və sonrakı etimad səsverməsindən sonra, vəzifəsini 22 yanvar 2016-cı ildə Oreşkoviçə təhvil verdi.

Siyasətdən ayrılması

Siyasətdən ayrıldıqdan sonra Milanoviç konsaltinq işinə başladı və "EuroAlba Advisory" adlı konsaltinq şirkəti qurdu. 2017-ci ildən Albaniya Baş naziri Edi Ramanın müşaviri və Daq Hammarskyöld Universitetinin Beynəlxalq Əlaqələr və Diplomatiya Kollecinin Diplomatik Şurasının Prezidenti kimi çalışdı.

Prezident fəaliyyəti

2019-cu il Prezident seçkilərini

17 iyun 2019-cu ildə Milanoviç "xarakterli prezident" təşviqat şüarı ilə ölkənin qarşıdan gələn prezident seçkilərində SDP namizədi olaraq iştirak edəcəyini təsdiqlədi. Milanoviç namizədliyini elan edərkən "müasir, mütərəqqi, maraqlı və açıq Xorvatiyanın Prezidenti" olmaq istədiyini söylədi. SDP-ın əsas komitəsi, eləcə də HSS Milanoviçin prezidentliyə namizədliyini dəstəklədi. Daha sonra HSU, PGS, NS-R, Demokratlar, İDS, HL, SU, Glas, MDS, SNAGA və ZS də daxil olmaqla bir neçə mərkəz solçu və mərkəzçi partiyalar tərəfindən dəstəkləndi.

Seçkilərin ilk turu 22 dekabr 2019-cu ildə baş tutdu və Milanoviç 29.55% səs toplayaraq 26.65% səs toplayan Kolinda Qrabar-Kitaroviçi qabaqladı. Müstəqil namizəd kimi mübarizə aparan Miroslav Şkoro seçicilərin 24.45%-in dəstəyini topladı və ikinci tura keçə bilmədi. Bu səbəbdən, seçki Xorvatiya tarixində hazırkı Prezidentin ilk turda ən çox səs toplamadığı ilk seçki oldu. Milanoviç prezident seçkilərinin ilk turunda qalib gələn namizədlərin həm ən aşağı səsini, həm də ən aşağı faizini topladı. Milanoviç Xorvatiyanın ən böyük üç şəhərində səs aldı: Zaqrebdə 33.02%, Splitdə 30.79% və Riyekada 41.87%, Şkro tərəfindən qazanılan dördüncü böyük şəhər Osiyekdə isə ikinci oldu.

5 yanvar 2020-ci ildə Milanoviç və Qrabar-Kitaroviç arasında ikinci tur seçkiləri keçirildi. Milanoviç 105.000-ə yaxın səs fərqi ilə qalib gəldi və bununla da Xorvatiyanın müstəqillikdən sonra 5-ci Prezidenti və Sosialist Partiyası tərəfindən rəsmi olaraq irəli sürülən ikinci Prezident oldu.

Qələbəsindən sonra Zoran Milanoviç Riyekada rəsmi tədbirdə ilk dəfə ictimaiyyət qarşısına çıxdı. Orada 2020 Avropa Mədəniyyət Paytaxtı olaraq Riyekanın təqdimatında çıxış etdi. Bələdiyyə başçısı Voyko Obersnel ilə görüşdü, sənətçiləri, günlük proqram və açılış mərasimini bəyəndiyini söylədi. Milanoviç Riyekada pank rokunun qurucularını və 44 illik ənənədən danışdı.

Prezident fəaliyyəti

Xorvatiyanın 5-ci Prezidenti olaraq Zoran Milanoviçin andiçmə mərasimi 18 fevral 2020-ci ildə baş tutdu. Bu, Xorvatiyada Prezident inauqurasiya mərasiminin Parlamentin və hökumət binalarının yerləşdiyi Zaqreb şəhərinin mərkəzində yerləşən Müqəddəs Mark meydanında keçirilmədiyi ilk belə tədbir oldu. Milanoviç dövlət məmurları, keçmiş prezidentlər, ailəsi və seçki kampaniyası qrupunun üzvləri də daxil olmaqla təxminən 40 qonağın dəvət edildiyi mərasimin təmtəraqlı təşkilindən imtina etdi. Bu, partiya rəhbərləri, diplomatlar və kilsə işçilərinin qatılmadığı ilk prezident inauqurasiyası oldu. Mərasim Xorvatiyanın milli marşının alternativ şəkildə pianoçu Zvyezdan Rujiç və məşhur xorvat pop-caz divası Yosipa Lisatsın ifası ilə başladı. Bu, bir çox müsbət şərhlərə və mənfi reaksiyalara səbəb oldu.

24 fevral 2020-ci ildə Prezident Milanoviç İmotski festivalında eyni cinsdən olan cütlüyün övladı ilə birlikdə görünməsini əks etdirən hadisəni "insanlıqdan kənar, tamamilə qəbuledilməz hərəkət" olaraq xarakterizə edərək addımı şiddətlə qınadı. Tədbirdə "ictimaiyyətin ən şiddətli qınağına layiqdirlər, çünki başqalarına nifrət, dözümsüzlük və qeyri-insani münasibət xorvat ənənəsi deyil və olmayacaq" sitatını verdi. O, nifrət və zorakılığa təhrik edilən uşaqların gələcəkdə pis ruhda böyüyəcəyini də fikirlərinə əlavə etdi.

Milanoviç 27 fevral 2020-ci ildə Prezident olaraq ilk xarici səfərini Sloveniyanın Otoçets ob Krki şəhərinə etdi və burada Prezident Borut Pahor ilə görüşdü. 16 ildən çox bir-birlərini tanıdıqlarına işarə edərək iki ölkə arasındakı münasibətləri yaxşılaşdırmaq və ən yüksək səviyyəyə çatdırmaq üçün hər şeyi edəcəklərini açıqladılar. İki ölkə arasındakı sərhəd problemi Xorvatiyanın Şengen zonasına qoşulması və COVID-19 pandemiyası səbəbiylə Xorvatiya hökuməti tərəfindən həyata keçirilən sərhəd nəzarəti haqqında da danışdılar. Prezident Milanoviç Monteneqro, Albaniya və Şimali Makedoniya ilə bağlı Avropa perspektivinə də toxunub.

Yay aylarında Monteneqronu ziyarət etdi və Prezident Milo Cukanoviçlə görüşdü. Prezident Vladimir Putinin 2020 Qələbə Günü paradına onu Rusiyaya dəvət etdiyi və planlaşdırdığı səfərini ləğv etdi. Sentyabr və oktyabr aylarında Baş nazir Andrey Plenkoviç də daxil olmaqla bir çox tanınmış xorvat siyasətçi, politoloq və jurnalistlə görüşlər təşkil etdi. Çıxışlarının birində COVID-19 pandemiyası səbəbindən tətbiq edilən komendant saatı və karantinin əleyhinə olduğunu da bildirdi.

2021-ci ilin yanvarında Ustaşinin simvollarının nümayiş etdiriləcəyi və 1993-cü ildə Xorvatiyanın Maslenitsa əməliyyatında qazandığı qələbəni qeyd edən mərasimə qatılmaqdan imtina etdi.

Həmçinin bax

İstinadlar

1. Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
2. Zoran Milanovic // Munzinger Personen (alm.).
3. Deutsche Nationalbibliothek Record #1027200524 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
4. "Arxivlənmiş surət". 2020-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
5. "Arxivlənmiş surət". 2016-09-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
6. . 2012-01-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
7. "Arxivlənmiş surət". 2014-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
8. "Arxivlənmiş surət". 2021-12-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
9. "Arxivlənmiş surət". 2012-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
10. "Arxivlənmiş surət". 2021-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
11. . 2011-08-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
12. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-08-26 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-08-02.
13. . 2021-08-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
14. . 2021-08-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
15. "Arxivlənmiş surət". 2022-01-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-02.
16. . 2021-08-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
17. "Arxivlənmiş surət". 2015-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
18. "Arxivlənmiş surət". 2015-12-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
19. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
20. "Arxivlənmiş surət". 2021-08-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
22. . 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-03.
23. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
24. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
26. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-08-26 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-08-02.
27. "Arxivlənmiş surət". 2013-12-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
28. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
29. "Arxivlənmiş surət". 2017-09-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
30. "Arxivlənmiş surət". 2017-09-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
31. "Arxivlənmiş surət". 2020-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
32. . 2021-08-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-03.
33. "Arxivlənmiş surət". 2018-07-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
34. "Arxivlənmiş surət". 2017-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
35. "Arxivlənmiş surət". 2013-03-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
36. "Arxivlənmiş surət". 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
38. "Arxivlənmiş surət". 2015-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
39. "Arxivlənmiş surət". 2017-12-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
40. "Arxivlənmiş surət". 2019-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
41. "Arxivlənmiş surət". 2019-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
42. "Arxivlənmiş surət". 2022-04-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
43. "Arxivlənmiş surət". 2020-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
44. "Arxivlənmiş surət". 2022-10-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
45. "Arxivlənmiş surət". 2022-06-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
46. "Arxivlənmiş surət". 2021-08-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.
47. "Arxivlənmiş surət". 2022-05-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-03.

Xarici keçidlər